З
16
∑
ЗАҢ – ЗОНД
408
409
тау тәсілімен есептелген орбиталарды басқару тәсілдеріне негізделген. Тұрақты
магнит өрісі мен үдетуші электр өрісінің жиілігі тұрақты болатын үдеткіштерге ц
и к л о т р о н және м и к р о т р о н (электрондық циклотрон) жатады. Бөлшектің
жоғарғы энергиясының шамасы (бір нуклонға келетін)
әлсіз фокустау тәсілі пай-
даланылатын үдеткіштерде 20–25 МэВ-ке, ал
күшті фокустау тәсілі қолданылатын
циклотронда 1 ГэВ-ке дейін жетеді. Циклотронда үдетілген зарядты бөлшектер
шоғының қарқындылығы өзге циклдік резонанстық үдеткіштермен салыстырғанда
100–1000 есе артық болады.
Тұрақты магнит өрісінің және зарядты бөлшекті үдету кезінде жиілігі өзгеріп
отыратын айнымалы электр өрісінің әсерімен жұмыс істейтін үдеткіш ф а з а-
т р о н (синхроциклотрон) деп аталған.
Айнымалы магнит өрісімен жұмыс істейтін үдеткіштерге синхротрон және
синхрофазатрон (протондық синхротон) жатады. Бұл типтегі үдеткіштер сақина
тәрізді болып жасалады. Олар жоғары энергиялы бөлшектер тудыруға арналған.
Бұл үдеткіштерде
әлсіз фокустау тәсілін пайдаланып, энергиясы 1,5 ГэВ электрон-
дар және энергиясы 10 ГэВ-тен артық протондар,
күшті фокустау тәсілі арқылы
энергиясы аса жоғары зарядты бөлшектер шығаруға болады.
Б е т а т р о н – резонанстық емес бірден-бір циклдік зарядты бөлшектердің
үдеткіші; зарядты бөлшектер сақиналы орбита бойынша қозғалады және де
құйынды электр өрісі арқылы үдетіледі. 100–300 МэВ энергиялы электрондар
шоғын тудыру үшін қолданылады.
М и к р о т р о н (электронды циклотрон) үздіксіз әрекетті резонанстық циклдік
зарядты бөлшектердің үдеткіші болып табылады және де басқарушы магниттік
өріс және үдеткіш электр өрісінің жиілігі уақыт бойынша тұрақты болады. Микро-
трон ~ 30 МэВ энергиялы электрондар шығаруға мүмкіндік береді. Микротрон көп
жаңдайда синхротрондарда
электрондар көзі ретінде пайдаланылды.
С и н х р о т р о н – зарядты бөлшектердің басқарушы магнит өрісі уақыт бой-
ынша өзгермелі, ал басқарушы электр өрісінің жиілігі тұрақты болатын циклдік
резонанстық үдеткіш; электрондар дөңгелек дерлік орбитамен қозғалады. Мұнда
6–12 ГэВ энергиялы электрондар тудырылады.
Ц и к л о т р о н зарядты бөлшектердің циклдік резонанстық үдеткіш болып
табылады, онда басқарушы магнит өрісі және басқарушы электр өрісінің жиілігі
тұрақты болады; зарядты бөлшектер жазық ұлғаймалы спирал бойынша қозғалады.
Үздіксіз жұмыс істейді. Протондарды және басқа ауыр бөлшектерді 0,5–1,0 ГэВ
энергияға дейін үдету үшін қолданылады.
З
16
∑
ЗАҢ – ЗОНД
408
409
Ф а з о т р о н (с и н х р о ц и к л о т р о н) – зарядты бөлшектердің циклдік
резонанстық үдеткіші, мұнда магнит өрісі уақыт бойынша тұрақты, ал үдеткіш
өріс біртіндеп кемиді; ауыр зарядты бөлшектер вакуумдық камераның ортасынан
(мұнда ауыр бөлшектер көзі бар) бастап шеткері жағына қарай қозғалады.
С и н х р о ф а з о т р о н – зарядты бөлшектердің циклдік резонанстық үдеткіші.
Мұнда басқарушы магнит өрісі және үдетуші электр өрісі бір мезгілде өзгереді.
Зарядты ауыр бөлшектерді 10–300 ГэВ энергияға дейін үдетуге арналған. Про-
тондарды үдетуге арналған синхрофазотрон п р о т о н д ы қ с и н х р о т р о н
деп аталған.
ЗАРЯДТЫҢ САҚТАЛУ ЗАҢЫ – табиғаттағы кез келген тұйық жүйенің
ішінде қандай үрдістер болмасын электр зарядтарының әлгі жүйедегі (электрлік
оқшауланған) алгебралық қосындысы өзгеріссіз қалатындығы тұжырымдалған
іргелі қатаң заңдардың бірі. Бұл заң XVIII ғасырда тұжырымдалған.
ЗАРЯДТЫҚ ЖҰПТЫЛЫҚ,
С – жұптылық,
С – электрмагниттік немесе
күшті өзараәсерлесулер тудырған үрдістердегі нағыз бейтарап бөлшектердің
(немесе бөлшектер жүйелерінің) тәртібін сипаттайтын кванттық сан. Зарядтық
жұптылық ұғымы осы өзараәсерлесулердің зарядтық түйіндестер үрдісі
кезінде өзгермеушілігінің нәтижесінде пайда болады. Нағыз бейтарап жүйе
зарядтық жұптылық кезінде өздігінше қалады, сондықтан оның толқындық
функциясы өзгермейді немесе таңбасын өзгертеді. Алғашқы жағдайда
зарядтық
жұптылық оң, екінші жағдайда – теріс болады, яғни зарядтық жұптылық
толқындық функцияның зарядтық жұптылыққа қатысты тәртібімен анықталады.
Электрмагниттік немесе күшті өзараәсерлесулер тудыратын кез келген үрдістерде
зарядтық жұптылық сақталады.
Фотонның зарядтық жұптылығы теріс, ал π°-
және η°-мезондар үшін оң.
ЗАРЯДТЫҚ ТҮЙІНДЕСТІК – кез келген өзараәсерлесулерге қатысатын
бүкіл бөлшектерді оларға сәйкес антибөлшектермен ауыстыру үрдісі (процесі).
Тәжірибе күшті және электрмагниттік өзараәсерлесулер зарядтық түйіндестік
кезінде, яғни бөлшектердің күшті және электрмагниттік және антибөлшектердің
өзараәсерлесулері алмастырылмайтынын анықтаған. Осы жайт күшті немесе
электрмагниттік өзараәсерлесулердің ықпалымен өтетін кез келген үрдіс (процесс)
үшін олардың антибөлшектері үшін дәл әлгіндей үрдіс болады.
ЗАРЯДТЫ ТОК, өрістің кванттық теориясындағы – бөлшектердің электр
заряды 1-ге өзгеретін ток (заряды өзгермейтін бейтарап токтан айырмашылығы
осы).
З
16
∑
ЗАҢ – ЗОНД
410
411
ЗАТ – материяның тыныштық массасы болатын түрі. Зат тыныштықтағы мас-
сасы нөлге тең емес қарапайым бөлшектерден (негізінен электрондардан, протон-
дардан және нейтрондардан) құралған. Классикалық физикада
зат және физикалық
өріс
материяның екі түрі ретінде бір-біріне қарама-қарсы қойылған, заттың
құрылымы дискретті (үзік-үзік), ал өрістің құрылымы – үздіксіз болады. Кванттық
физикада кез келген микронысанға корпускулалық-толқындық
екі жақтылық идея
енгізілген. Зат пен өрістің өзара тығыз байланыстылығын айғақтау материяның
құрылымы туралы түсінікті тереңдетті. Заттардың 4 күйі белгілі: қатты заттар,
сұйықтар, газдар және плазмалар.
ЗЕЕБЕК ЭФФЕКТІСІ (латынша «эффектус – әсер») – өзара жалғастырылған
жапсарларының температуралары әртүрлі болатын әртекті өткізгіштерден құрал-
ған тізбектеліп қосылған электр тізбегінде электрқозғаушы күштің (ЭҚК)
пайда болуы. Бұл құбылысты 1821 жылы неміс физигі Томас
Зёебек (1770 – 1831)
ашқан. Терможұп арқылы температураны өлшеу тәсілі осы Зёебек эффектісіне
негізделген. Зёебек эффектісі
термоэлектрлік құбылысқа жатады.
а б в
Қатты денедегі, сұйықтағы және газдағы молекулалар. а – қатты денелердегі молекулалар
дұрыс жүйе құрайды; бүкіл қатты денелер кристалдық денелер. Молекулалар азды-көпті
тұрақты қалпын сақтайды, жылыту шамасына орай молекулалар біртіндеп тербеліс
жасай бастайды; б – сұйықтағы молекулалар біріне-бірі жақын орналасқан, бірақ
көршілер арасында еркін қозғала алады. Температура артқан сайын тез қозғала бастайды;
в – газдардағы молекулалар бірінен-бірі алыста болады, шапшаң қозғалады, кейде өзара
соқтығыса алады. Молекулалар соқтығысқан кезде молекулалар бірімен-бірі соқтығысатын
болады, өзге уақыттардағы біріне-бірінің ықпалы аз болады.
