Ф со пгу 18. 4/19 Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі

әдістерін   зерттеумен   айналысады.   Қолданбалы   геодезияда   геодезиялық   әдістері   кең

пайдаланылады, ал кейбір жағдайларда оны өз тәсілдері мен құралдары арқылы шешеді.

Геодезияның шаруашылықтың түрлі салаларында практикалық маңызы зор. Мысалы,

геодезиялық   олшеулер   жолдар,   каналдар,   жер   асты   құрылыстары   (метро,   кабельдер,

құбырлар), әуе желілері (электрлік беріліс, байланыс желілер) трассаларын белгілеу кезінде,

пайдалы   қазба   кен   орындарын   барлау   және   игеру   кездерінде   кең   қолданылады.   Геодезия

жерді орналастыруда, жерді құрғату мен суландыруда, орман шаруашылығын жүргізу кезінде

қолданылады.   Карта   әскери   істе   белгілі   бір   жерді   зерттеу,   оның   бетіне   әскери   жағдайды

бейнелеп   түсіру,   әскери   операцияларға   талдау   жасау   және   тағы   да   басқалары   үшін

пайдаланылады.   Қазіргі   кезде  «ОР5»  спутниктік   нави-гация   жүйесінің   пайда   болуына

байланысты   жер   бетіндегі   нүктелердің   үш   өлшемді   координаталарын   анықтау   тез   және

жоғары   долдікпен   орындалатын   болды.   Геодезиялық   түсірулерді   жүргізу   мақсатымен

жетілдірілген электрондық тахеометрлер, сандық нивелирлер, лазерлік рулеткалар және тағы

да басқалары шығарыла бастады. Осыған орай геодезия ғылымында инженерлік-геодезиялық

жұмыстарды   жургізудің   технологиясы   мен   әдістері   біршама   езгеруде.

Геодезияның, картографияның,  аэротүсірудің,   электрониканыц  және  ғарыш   геодезиясының

соңғы   жетістіктері   инженерлік   объектілерді   жобалаудың,   салудың   және   пайдаланудың

автоматтандырылған   жүйесінің   жаңа   технологиясын   жасауға   және   оған   өтуге   мүмкіндік

тудыруда.

Әдебиеттер тізімі: (1, 2)

№7 Тақырып. Түсіру жұмыстарын ұйымдастыру

Жоспар:

1. Топографиялық түсірім.

2. Маркшейдерлік түсірім

3. Ғарыштық түсірім

4. Түсірім түрлері

5. Түсірімге арналған аспаптар

Топографиялық түсірім – белгілі бір телімнің топографиялық картасы мен планын

жасау   үшін   жүргізілетін   жұмыстар   жиынтығы.   Топографиялық   түсірімге   әр   түрлі

топографиялық зерттеулер: аэрофототүсірім мен ғарыштық түсірулер, тахеометриялық және

мензулалық   түсірулер   (шағын   телімде мензула мен кипрегельдің көмегімен   атқарылады),

сондай-ақ   түсіру   торларын   құрастыру   әдістері   (геодез.   және   астрон.),   нивелирлеу   (жер

бедерін   түсіру,   биіктік   негізін   құру)   жатады.   Топографиялық   түсірілім   жергілікті   жердің

топогриялық   планы   түсірілетін   нүктелердің   барлық   үш   координатын   есептеп   шығаруға

мүмкіндік беретін мәліметтерді жинайтын далалық жұмыстар мен планды сызу және ғыл.

өңдеу жұмыстары нәтижесінде жасалынады; қ. Топографиялық карталар; Геодезиялық және

картографиялық аспаптар мен құралдар.

Маркшейдерлік  түсірім  —  өлшеу  жұмыстарының  жиынтығы.  Маркшейдерлік

түсірім 

жер 

астында 

және 

оның 

жоғ.

 қабаттарында 

орындалған тау-кен

жұмыстарының нақтылы  жағдайын  көрсету  үшін  жүргізіледі. Шахталарда, карьерлерде оны

орындау   үшін   арнайымаркшейдерлік   приборлар қолданылады.   Анықтау   әдіс-тәсілдеріне

қарай Маркшейдерлік түсірім кезінде қолданылатын приборлар бұрыш өлшеуіш, ұзындық

өлшеуіш болып бөлінеді. Маркшейдерлік  түсірім, негізінен, өлшеу, есептеу жұмыстарынан

тұрады. Осы өлшеу, есептеулер нәтижелері бойынша тау-кен өндірісінің барысын көрсететін

сызбалар, карталар, кескіндер,   т.б.   жасалады.   Көлденең   және   тік   түсірулер   арқылы   қазып

алынған кен көлемдері   анықталады.   Кенді   ашу,   дайындау  және  қазып   алу жұмыстарының

уақытқа   байланысты   өзгерістері   түсіріліп,   олар   тау-кен   жұмыстарының   жоспарында

көрсетіліп,   бекітіліп   отырады.   Онкүндік,   айлық   есеп   беру   үшін   тау-кен   жұмыстарының

орындалуын қадағалайтын тексеру түсірулері жүргізіледі. 

Ғарыштық  түсіру (Космическая  съемка) - Жердің  жасанды  серіктерінде,  ғарыштық

стансаларда  және  кемелерде  орнатылған  суретке  түсіру  жүйелерінің  көмегімен Жер туралы

және Күн  жүйесінің басқа планеталары,  аспан  денелері,  тұмандылықтар,  сондай-ақ  әр  түрлі

ғарыштық құбылыстар туралы ақпарат алудың әдісі. Ол жер бетінің бір телімін дүркін-дүркін

және жер серігінің немесе ғарыштық стансаның бір рет ұшқан кезінде қайталап түсіруге, ал

ғаламдық  процестерді  бірнеше геостационарлық  серіктердің көмегімен  үздіксіз  байқауға

мүмкіндік  береді.  Алғашқы  Ғарыштық  түсіру 1946 жылы  зымыран  арқылы  жасалды,  ал

ғарыштық  кемелерден 1961 жылы  орыс ғарышкері Г.С. Титовжасады.   Жерді   Ғарыштық

түсіру арқылы зерделеу ғарыштық егіншіліктің дамуына көмектесті.

Теодолит —  жер  өлшеу  жұмыстарында,  жерді  тексеріп  шолуда  және  ірі  масштабты

съемка жасауда көп пайдаланылатын бұрыш елшейтін геодезиялық аспап. Оның ең маңызды

бөліктеріне: қарау түтігі, градусталған екі — вертикальды (тік) және горизонтальды (жазық)

—  шеңбері  жатады.  Сондықтан  теодолитпен  горизонтальды,  вертикальды  бұрыштарды

бірдей анықтауға болады.

Тахеометр (грек. tachyc, tacheos – шапшаң және …метр) – тахеометрлік түсіру кезінде

қолданылатын геодезиялық аспап.  Тахеометр  арқылы  белгілі  бір  нүктенің  (пикеттің)

бақылаушы  тұрған  (прибор  орналасқан)  нүктемен  салыстырғандағы  горизонталь  және

вертикаль  бұрыштары,  қашықтығы  және  өсімшесі  (h)  анықталады.Тахеометрлер

дөңгелектік, номограммалық, авторедукциялық және ішкі базалық болып ажыратылады.

Нивелир - екі нүкте биіктіктерінің айырмашылығын анықтауға арналған геодезиялық

аспап;  көлденең  нысаналау  сәулесі  мен  осы  нүктелерде  тік  орнатылған  рейка  көмегімен

қолданылады. 

Құралымының   негізгі   типтері   бойынша   нивелирлерді цилиндрлік деңгейлі   нивелир

жәнекомпенсаторлы нивелир   деп   екі   топқа   бөледі,   соңғыларында   нысаналау   сызығы

горизонталь жағдайға автоматты түрде келтіріледі. Дәлдігі жөнінен нивелирлер, негізінен, І

және ІІ класты нивелирлеуге арналған өте дәл, ІІІ және ІV класты нивелирлеуге арналған дәл

нивелирлер,   зерттеу   және   құрылыс   жұмыстарына   арналған   техникалық   нивелирлер   деп

бөлінеді. Н-05 — оптикалық микрометрлік жоғары дәлдікті нивелир, биік айырымды 1 км-лік

екі мәрте жүрісте 0,5 мм-ден арпайтын орташа квадраттық қателікпен анықтауға арналған. Н-

3, Н-3К, Н-3Л нивелирлері — дәл, 1 км екі мәрте жүрісте биік айырымды 3 мм-ден аспайтын

орташа квадраттық қателікпен анықтауға арналған, дәл аспаптар. Инженерлік-геодезиялық

зерттеулерде, ІІІ және ІV кластық нивелирлеу кезінде қолданылады. Н-10, 2Н-10Л, Н-10К, Н-

10КЛ нивелирлері — 1 км-лік екі мәрте жүрісте биік айырымды 10 мм-ден аспайтын орташа

квадраттық   қателікпен   анықтауға   арналған   техникалық   нивелирлер.   Олар   құрылыста,

инженерлік-геодезиялық   зерттеулерде   және топографиялық   түсірістерде биіктік   шама

негіздерімен   қамтамасыз   ету   үшін   қолданылады.   Қазіргі   кездегі   нивелир   аспаптарында

дүрбінің   осін   горизонталь   жағдайға   келтіру   деңгейі   арқылы   тексеріледі

немесе авторедукциялық компенсаторлар арқылы өздігінен жасалады. 

Нивелирлік   белгілер  – геометриялық нивелирлеу   пункттерін   жергілікті   жерде

белгілеу   және   бекіту   үшін   орнатылатын   белгілер.   Нивелирлік   белгілер   тұрақты   және

уақытша, сондай-ақ іргетастық және грунттық реперлер, қабырғалық және шойын маркалар

мен реперлер және т.б. болып бөлінеді.

Әдебиеттер тізімі: (1, 2)

7. Тәжірибелік / сарамандық сабақтардың мазмұны, 22,5 сағат 

1 Тақырып. Кіріспе. Топография және геодезия пәндері (2 сағат)

Жоспар

1. Пәннің зерттеу обьектісі және мазмұны.

2. Топографияның зерттеу әдістері.

3. Геодезия негіздері.

4. Топографиялық сипаттама

Әдістемелік нұсқаулар: 

Сарамандық   сабаққа   дайындалу   әдебиеттер   мен   дерек   көздерге   жалпы   шолудан

басталады. Берілген тапсырманы орындау үшін оның мазмұнын берілген жоспар бойынша

орындау   қажет.   Керекті   мәліметтерді   қысқаша   тезис   түрінде   дәптерге   жазып   алу   керек.

Тақырыпты   толығырақ   ашу   үшін   әртүрлі   сызбалар   мен   суреттерді   келтіруге   болады.

Сарамандық жұмыстың соңында міндетті түрде қорытынды шығарылады.

Әдебиеттер тізімі: (1)

2 Тақырып. Жердің пішіні мен көлемі туралы жалпы мағлұматтар. Масштаб (3 сағат)

 Жоспар:

1. Жер ғаламшары, пішіні мен көлемі

2. Жер туралы жалпы мәліметтер

3. Масштаб ұғымы.

4. Масштабтың түрлері

Тапсырмалар:

1. Берілген нысандардың географиялық координаттарын табу. 

2. Берілген бағыттағы траекторияның ұзындықтарын табу.

3. Берілген масштабты бір түрден басқа түріне айналдыру

Әдістемелік нұсқаулар:

1. Берілген нысандардың географиялық координаттарын табу үшін меридиандар мен

параллельдер   торымен,   яғни   градустық   тормен   жұмыс   істеу.   Географиялық   координаттар

жоғарғы дәлдікпен, секундына дейін анықталу керек.

2. Берліген   бағыттағы   траекторияның   ұзындықтарын   табу   үшін   меридиандар   мен

параллельдердің градустық қашықтықтарын шақырымдық қашықтықтарға айналдыру керек.

Ол үшін меридиан немесе параллельдің бір градусының қанша шақырымға тең екенін білу

қажет.   Карта   бойынша   анықталған   градустық   қашықтық   шақырымдық   қашықтыққа

айналдырылады.

3. Берілген   масштабты   бір   түрден   басқа   түріне   айналдыру   үшін   математикалық

есептер жүргзіледі, ал сызықтық масштабты салу үшін сызба салынады. 

Әдебиеттер тізімі: (3, 4)

3 Тақырып. Сызықтарды бағдарлау (3 сағат). 

Жоспар:

1. Бағдарлау түсінігі. 

4. География мен геодезиядағы бағдарлау.

5. Бағдарлау құрылғылары

Әдістемелік нұсқаулар:

Сарамандық   сабаққа   дайындалу   әдебиеттер   мен   дерек   көздерге   жалпы   шолудан

басталады. Берілген тапсырманы орындау үшін оның мазмұнын берілген жоспар бойынша

орындау   қажет.   Керекті   мәліметтерді   қысқаша   тезис   түрінде   дәптерге   жазып   алу   керек.

Тақырыпты   толығырақ   ашу   үшін   әртүрлі   сызбалар   мен   суреттерді   келтіруге   болады.

Сарамандық жұмыстың соңында міндетті түрде қорытынды шығарылады.

Әдебиеттер тізімі: (3, 4)

4 Тақырып. Топографиялық карталардың географиялық мазмұны (3 сағат).

Жоспар:

1. Топографиялық карталардың мазмұны мен қызметі.

2. Топографиялық карталардың түрлері. 

3. Карта арқылы жол бойымен жүру

4. Карта бойынша жер бедерін зерттеу

Тапсырмалар:

1. Топографиялық картаға берілген жоспар бойынша сипаттама жасау

2. Топографиялық карталардың жіктемесін жасау

3. Топографиялық карта бойынша жер бедерін зерттеу

Әдістемелік нұсқаулар: 

1. Берілген   тапсырманы  орындау  үшін   топографиялық   картаны  сипаттаудың  келесі

жоспары беріледі:

 топографиялық картаның атауы;

 топографиялық картаның масштабы;

 картаның түрі;

 картаның қызметі;

 картаның элементтері;

 картаның қателіктер мөлшері;

 қорытынды шығару және картаға баға беру.

2. Топографиялық   карталардың   жіктемесін   жасау   үшінжіктеу   критерийлері   мен

түрлері көрсетілген сызба құрастыру қажет.

3. Топографиялық карта бойынша жер бедері келесі жоспар бойынша сипатталады:

 жер бедерінің жалпы сипаты, еңістелу бағыты;

 морфометриялық көрсеткіштер;

 морфографиялық көрсеткіштер;

 жер бедерінің оң пішіндері;

 жер бедерінің теріс пішіндері;

 жер бедерінің ерекше пішіндері;

 жер бедерінің антропгенді пішіндері

 қорытынды.

Әдебиеттер тізімі: (3, 4)

5 Тақырып. Топографиялық карталар мен пландардың атаужүйесі мен графтауы (4 

сағат) 

Жоспар:

1. Топографиялық карталардың атаужүйесі.

2. Топографиялық карталарды графтау.

Әдістемелік нұсқаулар: 

Сарамандық   сабаққа   дайындалу   әдебиеттер   мен   дерек   көздерге   жалпы   шолудан

басталады. Берілген тапсырманы орындау үшін оның мазмұнын берілген жоспар бойынша

орындау   қажет.   Керекті   мәліметтерді   қысқаша   тезис   түрінде   дәптерге   жазып   алу   керек.

Тақырыпты   толығырақ   ашу   үшін   әртүрлі   сызбалар   мен   суреттерді   келтіруге   болады.

Сарамандық жұмыстың соңында міндетті түрде қорытынды шығарылады.

Әдебиеттер тізімі: 

(1, 2)

6 Тақырып. Геодезиялық тірек тор (3,5 сағат)

Жоспар: 

1. Геодезия пәні

2. Геодезиялық тірек торы

3. Қазақстандағы геодезиялық тірек торы

Әдістемелік нұсқаулар: 

Сарамандық   сабаққа   дайындалу   әдебиеттер   мен   дерек   көздерге   жалпы   шолудан

басталады. Берілген тапсырманы орындау үшін оның мазмұнын берілген жоспар бойынша

орындау   қажет.   Керекті   мәліметтерді   қысқаша   тезис   түрінде   дәптерге   жазып   алу   керек.

Тақырыпты   толығырақ   ашу   үшін   әртүрлі   сызбалар   мен   суреттерді   келтіруге   болады.

Сарамандық жұмыстың соңында міндетті түрде қорытынды шығарылады.

Әдебиеттер тізімі: 

(1, 2)

7 Тақырып. Түсіру жұмыстарын ұйымдастыру (4 сағат)

Жоспар:

1. Топографиялық түсірім.

2. Маркшейдерлік түсірім

3. Ғарыштық түсірім

4. Түсірім түрлері

5. Түсірімге арналған аспаптар

Әдістемелік нұсқаулар: 

Сарамандық   сабаққа   дайындалу   әдебиеттер   мен   дерек   көздерге   жалпы   шолудан

басталады. Берілген тапсырманы орындау үшін оның мазмұнын берілген жоспар бойынша

орындау   қажет.   Керекті   мәліметтерді   қысқаша   тезис   түрінде   дәптерге   жазып   алу   керек.

Тақырыпты   толығырақ   ашу   үшін   әртүрлі   сызбалар   мен   суреттерді   келтіруге   болады.

Сарамандық жұмыстың соңында міндетті түрде қорытынды шығарылады.

Әдебиеттер тізімі: (1, 2)

1. Өзіндік жұмыстарға арналған тапсырмалар

№

Өздік жұмыстың

тақырыбы

Өздік

жұмыстың

атауы

Өздік жұмыстың мазмұны

Әдебиет

1

Кіріспе. Топография

және геодезия 

пәндері

Өздік жұмыс

№ 1

Топография   ғылымының   даму

тарихы.

 

Қазақстандағы

топографияның   дамуына   үлес

қосқан ғалымдар

(1)

2

Жердің пішіні мен 

көлемі туралы 

жалпы мағлұматтар.

Масштаб

Өздік жұмыс

№ 2

Павлодар

 

облысының

топографиялық   карталарымен

жұмыс жасау

(1,2)

3

Сызықтарды 

бағдарлау

Өздік жұмыс

№ 3

Жергілікті   жерде   бағдарлау

ережелері мен әдіс-тәсілдері

(1, 2)

4

Топографиялық 

карталардың 

географиялық 

мазмұны

Өздік жұмыс

№ 4

Павлодар

 

облысының

топографиялық   карталарымен

жұмыс жасау

(1, 3)

5

Топографиялық 

карталар мен 

пландардың 

атаужүйесі мен 

графтауы

Өздік жұмыс

№ 5

Павлодар

 

облысының

топографиялық

 

карталарын

атаужүйесін анықтау

(1, 4)

6

Геодезиялық тордың

тірегі

Өздік жұмыс

№ 6

Павлодар облысындағы 

геодезиялық тірек пунктердің 

жиілігін анықтау

(1, 3, 4)

7

Түсіру жұмыстарын 

ұйымдастыру

Өздік жұмыс

№ 7

Топографиялық   түсірім   жасауға

арналған   заманауи   аспаптар   мен

құралдар,

 

ақпараттық

бағдарламалар

(1, 2)

9 СОӨЖ кеңес кестесі (СОӨЖ-сы СӨЖ-ның 25% құрайды)

№ Сабақ түрі

дүйсенбі

сейсенбі

сәрсенбі

бейсенбі

жұма

сенбі

1.

Дәріс   сабақтарының

сұрақтары   бойынша

кеңес беру

12.35

13.25

2.

Тәжірибелік   сабақтар

бойынша кеңес

12.35

13.25

3.

Зертханалық   сабақтар

бойынша кеңес

12.35

13.25

4.

СӨЖ бойынша кеңес

12.35

13.25

5.

Тест   тапсырмаларының

сұрақтары   бойынша

12.35

13.25

кеңес

11. Студенттердің білімдерін тексеру кестесі

Дәріс және тәжірибелік (семинар, зертханалық) сабақтар 0-100 баллмен бағаланады

Пән бойынша тапсырмаларды тапсыру кестесі 

№ Жұмыс түрі

Тапсырма   тақырыбы,

мақсаты және мазмұны

Ұсынылған

әдебиет

Орында

у

ұзақтығ

ы

Бақылау

формасы

Тапсыру

уақыты

1

2

3

4

5

6

7

1

Реферат

Адам іс әрекетінің басқа

салаларындағы

топография

 

(әскери

топография,

 

ауыл

шаруашылық,   құрылыс

топографиясы т.б.)

2 жұма

 

2-ші жұма

2

Глоссарий

құрастыру

Топографиялық 

терминдер мен 

ұғымдарды жатқа айту

Семестр

бойы

семестр

бойы

3

Аралық

бақылау

Жоспар

 

бойынша

алғашқы 1-4 тақырып 

коллоквиум

8-ші жұма

4

Топографиял

ық   карта

бойынша

есеп шығару

Топографиялық карта 

бойынша 

шақырымдық 

координаттарды 

анықтау

4 жұма

13-шы жұма

5

Аралық

бақылау

Жоспар   бойынша  5-7

тақырыптар

коллоквиум

15-ші жұма

12. Студенттердің білімін бағалау критериилері 

Пәнді   оқуту   жыл   бойы   алған   білімдері   бойынша,   тестілеу   формасындағы   емтиханмен

аяқталады. Бағдарламада берілген   барлық тапсырмаларды орындау,  емтиханға жіберудің  міндетті

критерииі болып табылады. 

Әр тапсырма 0-100 баллмен бағаланады.

14. Әдебиеттер тізімі

Негізгі: 

1. Тоқпанов Е.А., Мазбаев О.Б.  Картография және топография  негіздері. - Алматы,

2012

2. Уварова   А.К.   Топография   негіздері   және   жергілікті   жерде   бағдарлау.   -   Алматы:

Қазақ университеті, 2008. – 51 б.

Қосымша:

3. Қуанышпаев С.Б. Топографиядан практикалық жұмыстар: оқу құралы. - Алматы:

Қазақ университеті, 2004. – 47 б.

4.   Топографиялық   карталар   бойынша   есеп   шығару.   -   Павлодар:   С.   Торайғыров

атындағы ПМУ, 2006. – 21 б.