Ф со пгу 18. 4/19 Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі

Осы белгілерді пайдалана отырып, бірінші кезекте негізгі су айырықтары (жоталар), аңғарлар

мен   сайлар   нақтыланады.   Бедер   сипатымен   жалпы   таныстықтан   соң,   жүктелген   міндетке

сәйкес   оны   толықтай   зерделеуге   кіріседі,   сондай-ақ   қажетгі   өлшеулер   мен   есептеулер

жүргізіледі.   Карта   бойынша   жер   бетінің   абсолюттік   биіктік   нүктесін горизонтальдар мен

белгілер   бойынша   анықтауға   болады. Горизонтальда жатқан   нукте   биіктігі

осы горизонтальдың белгісіне сәйкес келеді. Егер нүкте горизонтальдар арасында орналасқан

болса,   онда   оған   жакын   теменгі   горизонтальдың   биіктігін   табады   және   осы

көлемге горизонталь үстіндегі осы нүктенің артық шамасын қосады. Бұл артық шама әдетте

көзбен интерполяциялау жолымен   анықталады.   Салыстырмалы   артықтық   (салыстырмалы

биіктік)   олардың   абсолюттік   биіктіктерінін   айырмашылығы   ретінде   есептеледі.   Ылди

құлдилығы арнайы графика — жатыс шкаласы арқылы анықталады. Ол карта жақтауының оң

жақ астына, сызықтық масштабтың оң жағына таман орналасады.

Карта боиынша жергілікті  жерде  бағдарлану.  (Ориентирование  на местности по

карте) — жергілікті жерде бағдарланудың негізгі түрі. Карта бойынша бағдарлану картаны

бағдарлаудан, ондағы нүктені анықтау мен жергілікті жермен картаны беттестіруден тұрады.

Карта   масштабы.  (Масштаб   карты).   Карталардың   масштабы   1:10000,   1:25000,

1:50000   1:100000,   1:200000,   1:500000   және   1:1000000   болып   шығарылады.   Кіші

бөлімдердің командирлері өз   міндеттерін   орындау   үшін   ұрыста   көбінесе   1:50000   және

1:100000 масштабы карталарды қолданады. Ал масштабы 1:200000, 1:500000 және 1:1000000

карталар   ірі   штабтардын   жұмысында,   сонымен   қатар   арнаулы   міндеттерді   орындау   үшін

қолданылады.

Картаға   нүктені   түсіру.  (Нанесение   точки   на   карту)   — координаттары бойынша

нүкте орналасуы тиіс шаршыны анықтап, оған нүктені түсіру. Табылған шаршының оңтүстік

сызығынан   оның   бүйір   жақтарынан карта   масштабында кесінді   салынады.   Ол   шаршының

төменгі жағы мен X нүктесінің айырымына сәйкес келу керек. Алынған таңбалар жіңішке

сызықтармен   біріктіріледі.   Осы   сызыққа   шаршының батыс жағынан   масштабта   кесінді

салады.  Ол шаршы  сол  жағымен У нүктесінің  айырымына сәйкес  келуі  тиіс.  Бұл ізделіп

отырған нүкте болып табылады.

Картада   пункттін   орналасу   орнын   жуықтап   көрсету.  (Приближенное   указание

местоположения   пункта   на   карте).   Картадағы   нүктенің   орнын   жуықтап   көрсету   үшін   ол

орналасқанкоординаттық тор   шаршыны   атау   жеткілікті.   Бірінші абсцисса х шаршының

оңтүстік  жағы, ордината у оның  батыс   жағы  деп   аталады.   Жеке   парақты  картамен   жұмыс

істегенде абсцисса мен ордината әдетте   екі   санмен   көрсетіледі   (ондық   және   бірлік

километрлері картаның ішкі жақтауының сыртында үлкен санмен берілген).

Картадағы өзі тұрған жер  нүктесі.  (Точка своего стояния на карте) — жергілікті

заттар, бедерге тән пішін мен бөлшектердің картада бейнеленуі бойынша, көз мөлшерімен

жүріп өткен қашықтық пен бағдар бойынша белгілеулермен анықтау тәсілі.

Карталар масштабы. (Масштаб карты) — картадағы ұзындық сызығының жергілікті

жердегі   сәйкес   сызықтын   ұзындығына   қатынасы. Топографиялық картаның   көмегімен

орындалатын тапсырмалардың әр тұрлі болуына орай масштабтары әр түрлі карталар қажет

болады: 1:10000 — он мыңдық, 1:25000 — жиырма бес мындық, 1:50000 — елу мыңдық,

1:100000 жүз мындық, 1:200000 екі жүз мындық, 1:500000 — бес жүз мындық, 1:1000000 —

миллиондық.   Жергілікті   жердің картографиялық бейнелену   мөлшері   мен   картаның

толықтығы,   өлшеулер   дәлдігі   карта   масштабына   байланысты   болады.   Карта   масштабы

кішірейтудің төменгі дәрежесінде аса ірі болады. Ол жергілікті жерді толықтай бейнелеуге

мүмкіндік   жасайды. Карта   масштабының кішірейтілуімен   бірге   оған   салынатын   жергілікті

жер бөлшектерінің саны да кішірейтіледі. Аумақтың картада бейнеленген кішірейту дәрежесі

неғұрлым   көп   болса,   карта   масштабын   соғырлым   ұсақ   деп   атайды.   Карта   жақтауының

оңтүстік (төменгі) жағында сандык

Әдебиеттер тізімі: (1, 2)

№ 5 Тақырып.

 

Топографиялық карталар мен пландардың атаужүйесі мен графтауы

Жоспар:

1. Топографиялық карталардың атаужүйесі.

2. Топографиялық карталарды графтау.

Карталар

 

номенклатурасы

 (Номенклатура

 

карт)

 

—

 

көп

паракты географиялық карталардың әр парағының орналасқан жерін немесе оның картаның

басқа парақтарына қатысты орналасу ретін анықтайтын шартты белгілер жүйесі.  Карталар

номенклатурасы.   карталарға   сызықтар   салумен   тығыз   байланысты,   әскерлерді   картамен

жабдықтауды   ұйымдастыруда   пайдаланылады.   Карталар   номенклатурасы   кестелік

(карталардың жинақ кестесіне немесе каталогына сәйкес картаның әр парағы әріптік, сандық

немесе   әріптік-сандық   белгімен   белгіленеді), координаталық (картадың   әр   парағы   оның

нүктелерінің бірінің немесе парактың ортаңғы нүктесінің — координатасымен белгіленеді),

сандық немесе әріптік-сандық (әрбір параққа сандық, немесе әріптік-сандық код беріледі)

болуы мүмкін.

Карталардың жіктелуі (Классификация карт; грек. chartes — жазуға арналған күлон

(папирус) парағы не бумасы) — карталардың мазмұнына, мақсатына және маштабына қарай

ор түрлі болып бөлінуі. Барлық картографиялық немесе жалпы географиялық және арнаулы

карталар.   Жалпы   географиялық   карталар   масштабына   карай топографиялық (масштабы

1:1000000   және   одан   да   үлкен)   және   шолу   (масштабы   1:1000000нан   аз)   картасы   болып

бөлінеді. Масштабы 1:10000; 1:25000 және 1:50000 топографиялық карталар ірі масштабты,

ал масштабы 1:100000 және 1:200000 орта масштабты, масштабы 1:500000 және 1:1000000

— кіші масштабтытопографиялық карталар деп аталады.

Картамен   сабақ   өткізу 

(Занятие   на   картах)   —   оперативтік

және тактикалық (тактикалық-арнайы)   дайындық   сабағы   топтық   жаттығу,   оперативтік

және тактикалық лездеме

 

шешімі,

 

штабтық

 

дағдыландыру

түрінде генералдармен және офицерлермен өткізіледі. Бұл сабақтар кез келген аймақта, ұрыс

қимылдар   театрының   шетеддік   бөлімдерінде   оқу-жаттығу   мәселелерін   талдауға   жағдай

жасайды, функциялық міндеттерін орындауға кажетті дағдыларға машықтандырады.

Картаны   бағдарлау  (Ориентирование   карты)   —   белгілі   бір   ауданда   жұмыс   істеу

кезінде   карта   жақтауының   солтүстік   жағы   солтүстікке,   ал   қалғандары   —   тиісінше

оңтүстікке, шығыс пен батысқақаратылып орналастырылуы керек. Карта осылай орналасқан

жағдайда тұрған нүктеден қоршаған жергілікті заттарға қарайғы бағыт бақылау картадағы

осы бағыттарға сәйкес келеді, ал сол жерде орналасқан барлық заттардың өзара орналасуы

мен   олардың   картадағы   шартты   белгілері   ұқсас   болып   келеді.   Картаны   жуық   мөлшерде

бағдарлау   көзбен   жүргізілсе,   неғұрлым   дәл   бағдарлау компас немесе   визирлі   (дәлдеуіш)

сызғыштар арқылы жүргізіледі.

Картаны жергілікті жер сызықтары бойынша бағдарлау  (Ориентирование карты

по линиям местности) — түзу сызықты жергілікті заттар (жоддар, орлар, байланыс желілері)

бар болған жағдайда қолданылатын бағдарлау. Жергілікті жердің қандай да бір сызығында

тұрып сызықтық заттың бейнесінің бағыты картадағы оның жергілікті жердегі бағытымен

сәйкес   келетіндей,   ол   одан   оң   және   сол   жақта   орналасқан   барлық

басқаобъектілердің бейнелері картада сол жақта болатындай етіп картаны бұру қажет. Егер

тұру нүктесі белгілі болып, сол орыннан көрінетін бағдарлар картада белгіленген болса, онда

картаны бағдар бағытына қарай бағдарлайды. Сызғышты тұрған орнының нүктесімен қандай

да бір бағдармен сәйкестендіреді. Тандалып алынған бағдар көздеу сызығында тұратындай

етіп сызғыштың бойымен бірге картаны бұрады. Көздеу кезінде сызғыштың бағдарға қараған

шетін өзінен кері ұстау керек.

Картаны   компас   бойынша   бағдарлау  (Ориентирование   карты   по   компасу)   —

Картаны компас бойынша   бағдарлау   картаны   дол   бағдарлау   үшін   қолданылады.   Картаны

алдымен   жуықтап   бағдарлайды.   Содан   соң компасты қартаға,   оның   лимбісінің   нөлдік

диаметрі   карта   жақтауының   бүйір   жағымен   сәйкес   келетіндей   етіп   орналастырады.

Егер компастың магнит меңзерінің   бұрылуы   бөлігі   аз   болса   (3   градус),   онда   ол   есепке

алынбайды. 

Әдебиеттер тізімі: (1, 2 )