Ф и з и к а әож 3. 049. Физика сабақтарында

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы №1(43), 2013
 
 155
 
топониме  уже  существует  противоречивая  литература.  Туркмены  так  называют  песок, 
закрепленный  разнообразной  растительностью,  в  отличие  от  барханных  подвижных 
песков аккум – «белых, чистых песков», лишенных растительности. В топониме пустыни, 
так  же  как  в  названии  Гоби,  лежит  ландшафтный  термин  каракум  –  «неподвижный, 
закрепленный растительностью песок». Поэтому не следует это тюркское имя переводить 
«черные или мрачные, злые пески [1].
 
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
1. Э. Мурзаев. География в названиях М., 1982. 
2. М.Н. Мельхеев. Географические имена.-М.,1996;. 
3. Е.М. Поспелов. Топонимика в школьной географии М.,1983.  
4. Т.В.Власова. Физическая география частей света. М.,1966. 
 
ТҮЙІНДЕМЕ 
Бұл мақалада Азия шӛлдерінің қалыптасу жолдары қарастырылады. 
 
SUMMARY 
The article deals with the ways of formation  of Asian deserts. 
 
 
 
ӘОЖ.332.33:6360.83.314(574) 
ҚАЗАҚСТАН МЕН ҚЫТАЙ АРАСЫНДАҒЫ САУДА-ЭКОНОМИКАЛЫҚ 
БАЙЛАНЫСТАРДЫҢ ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ 
 
Ш.Т.Юлдашева - магистрант, Ш.М.Надыров - г.ғ.д, профессор 
(Алматы қ., Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ)  
 
Аннотация:  мақалада  Қазақстан  мен  Қытай  арасындағы  шекаралық  сауданың 
ерекшеліктерін зерттеудің маңызы артуына байланысты екі  мемлекет арасындағы сауда-
экономикалық  байланыстардың  қалыптасу  тарихы  мен  даму  тенденциялары  және  бұл 
байланыстардағы ШҰАР-ның рӛлі қарастырылып, тауар айналымына талдау жасалған. 
 
Түйін сӛздер: сауда-экономикалық байланыстар, тенденция, шоп-туризм. 
Қазақстан  мен  Қытай  Халық  Республикасының  экономикалық  қатынастарының 
жаңа  тарихы  ӛз  бастауын  ХХ  ғасырдың  80-жылдардан  алады.  1986  жылдың  қаңтар 
айында  ҚХР  мемлекеттік  кеңесі  Шыңжан-Ұйғыр  автономды  ауданымен  Кеңес  Одағы 
арасындағы  сауда  байланыстарын  жаңғырту  туралы  шешім  қабылдады.  Қазақстан  мен 
ҚХР арасындағы экономикалық қатынастардың бастапқы этапта біршама ӛсуі  байқалады. 
Егер  1986  жылы  Шыңжан  мен  Қазақстан  арасындағы  сауда  кӛлемі    3  млн.  долларды 
құраған  болса,  1987ж.  -  11,8  млн.,  1989  ж.  -  45  млн.  долларды  құрады.  Бұл  сауда 
байланыстарының  егемендікке  дейін  де  кең  кӛлемді  болғанын  кӛрсетеді.  1989  жылы 
Шыңжан  мен  Қазақстан  арасында  1989-1995  жж.  арасындағы  кезеңге  экономикалық, 
техникалық  және  сауда  келісіміне  қол  қойылды.  Бұл  келісімде  қарастырылған 
жұмыстардың  ӛзіндік  құны  15  млрд.  долларды,  ал  осы  ӛңірлер  арасындағы  тауар 
айналымын  1995  жылда  220-260  млн.  долларға  жеткізу  кӛзделді.  1991  жылдың  шілде 
айындағы  Н.Назарбаевтың  ШҰАР-ға  сапары  барысында  «Қазақ  КСР  мен  Шыңжан 
арасында байланыстардың даму бағыттары мен негізгі принциптері тұралы келісімге» қол 
қойылады.  Сонымен  қатар,  1991  жылдың  31  шілдесінде  Құлжада  «шоп-туризмді» 
кӛздеген  Қазақстан  мен  ШҰАР  арасында  келісім  орнатылады.  Бірақ,  Кеңес  одағының 
ыдырауымен бұл келісімдегі шарттар толығымен орындалмай қалды. Сӛйте тұрса да, екі 
жақтың сауда-экономикалық байланыстарды дамытуға қызығушылығы айқын байқалды.  
Сонымен,  Қазақстан  мен  Қытай  арасындағы  экономикалық  қатынастардың 
қалыптасу механизмдері мен принциптерінің негізі қаланған кезеңі ретінде ХХ ғасырдың 
80 жылдарын алуға болады. Осы кезеңде екі жақтың сауда-экономикалық және ғылыми-

156  Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(43), 2013 
 
техникалық байланыстарды дамытудағы құлшынысы байқалып, Қазақстанның Қытайдағы 
негізгі серіктесі Шыңжан Ұйғыр автоном районы болатыны айқын кӛрінген болатын.  
Шыңжан  Ұйғыр  автономиялық  ауданы  (ӛлкесі)  (ШҰАР)  –  Қытай  Халық 
Республикасының  солтүстік-батыс  ӛңіріндегі  орналасқан  әкімшілік-аумақтық  бӛлініс 
жағынан ең ірі автономиялық аумақ. Орталығы – Үрімші қаласы. Халқының саны – 21,8 
млн.  адам  (2010ж.).  Халық  тығыздығы  жӛнінен  12,5  адам/км
2
  –  Қытай  бойынша  32 
орында. Солтүстігінде Алтай таулары арқылы 52 км. Ресей Федерациясымен, шығысында 
Монғолияның  Баян-Ӛлгей,  Ховд  аймақтарымен,  оңтүстігінде  Тибет  автономиялы 
ауданымен,  солтүстік-батысында  Қазақстан,  батысында  Қырғызстан  және  Тәжікстан 
республикаларымен шектеседі. 
Негізгі  атауы  «Шығыс  Түркістан»,  ал  Шыңжан  (Жаңа  аумақ)  атауы  1877  жылы 
берілген. Еуразия материгінің кіндігінде орналасқан, жер аумағы 1,74 млн. км
2 
 Шыңжан 
Қытай  аумағының  алтыдан  бірін  құрайды.  Шекарасының  ұзындығы  5400  км-ден  асады. 
Жері  оңтүстігінде  әйгілі  Такла  Макан  шӛлі  мен  Куньлун  таулары,  батысында  Тәңіртау, 
солтүстігі  мен  солтүстік-шығысында  Алтай  тауларына  жанасып  жатыр.  Тәңіртаудың 
оңтүстігінде  Тарым,  солтүстігінде  Жоңғар  ойпаты  бар.  Шыңжандағы  750  астам  ӛзендер 
ішіндегі ең ірілері Іле мен Ертіс. Қалғандары – Тарым, Қарашәрі, Үліңгір, Манас секілді 
орташа немесе шағын ӛзендер. Тауларында 18600-ден астам  мұздық бар. Ал 139 кӛлінің 
аумағы 1 км
2
-ге  жетеді.  Суы  тұщы  Бағдаш  кӛлінен    жылына  мың  тоннадан  астам  балық 
ауланады.  Боғда  кӛлі  теңіз  деңгейінен  екі  мың  метрдей  биіктікте  тұр.  Солтүстік 
Шыңжанда  бұдан  басқа  Сайрам,  Қанас  сияқты  тамаша  кӛлдер  бар.  Шыңжан  құрғақ, 
жауын-шашын  аз,  ауа  райы  құбылмалы  ӛлке.  Шыңжанның  38%  жері  ғана  ауыл,  орман, 
мал шаруашылықтарына істетіледі. Егістік жері кісі басына 3,13 мудан (1 га= 15 му) тура 
келеді.  Орманды  жер  кӛлемі  –  1,978  млн.га.  Пайдалануға  болатын  табиғи  жайылымы 
51,310 га-дай [1].  
Шыңжан  пайдалы  ресурстарға  ӛте  бай  ӛлке.  Түрі  жағынан  саны  139  табиғат 
ресурсының 26 түрінің қоры жағынан Қытай бойынша алдыңғы бестікке кіреді. Алтайдың 
алтыны, жақұты, шырымталы әлемге әйгілі. Ӛлкеде энергетикалық ресурстардың да қоры 
ӛте  мол.  Мұнайдың  қоры  20,860  млрд.  т.,  табиғи  газдың  қоры  –10,3  млрд.  м
3
  деп 
мӛлшерленуде. Жалпы ішкі ӛнім (ЖІӚ) 220 млрд юаньды құрайды [2].  
1991  жылдың  желтоқсан  айында  Қытайдың  сауда  және  сыртқы  экономикалық 
байланыстар  министрі  Ли  Ланкин  басқарған  делегация  Орта  Азия  елдеріне  жаңадан 
қалыптасып  келе  жатқан  нарықтық  мүмкіндіктерді  зерттеу  мақсатында  Экспресс-турне 
ұйымдастырды.  1992  жылдың  қыркүйек  айында  Мемлекеттік  кеңес  премьері  Ли  Пэн 
ШҰАР-ды астанасы Үрімшіде бірінші халықаралық жәрмеңке ұйымдастырды. Бірнеше ай 
бойы  Шыңжандың тӛрт  қаласыда  шетелдермен  сауданы  дамыту  үшін  бизнесмендер  мен 
инвесторларға әртүрлі жеңілдікдер енгізілді. 1990 жылдарда ҚР мен ҚХР арасында сауда-
экономикалық қатынастардың негізгі түрі, жоғарыда аталған «Шоп-туризм» болды.  
Бұл  қазақстандықтардың  ҚХР-на  коммерциялық  мақсатта  барып  қайтуы,  яғни,  ол 
жақтан  арзан  бағада  жеңіл  ӛнеркәсіп  ӛнімдерін  сатып  алып  отанда  оны  қымбатқа  сату 
болатын.  «Шоп-туризм»  кейде  туризмнің  бір  түрі  ретінде  де  бӛлінбейді.  Дүниежүзілік 
Сауда  Ұйымының  (ДСҰ)  берген  анықтамасы  бойынша,  басқа  бір  жерге  барып,  ақылы 
жұмыспен  айналыспайтын  кез  келген  адам  саналады.  Екі  ел  арасындағы  бірінші  20 
жылдағы  экономикалық  байланыстарды  қарастырып  отырып,  сандық  және  сапалық 
жағынан  жақсарып  келе  жатқанын  қорытындылауға  болады.  1980  жылдардан  басталған 
мемлекеттер арасындағы экономикалық ӛзара әрекеттер механизмінің барлығының дерлік 
мемлекеттік 
құрылымдар 
арқылы 
ӛткені 
кӛрінеді. 
Ғылыми-техникалық 
ынтымақтастықтың  басымдылығы  бұл  кезеңнің  негізгі  ерекшелігі  болып  табылады.  Ал 
осы  80-жылдардың  ортасынан  бастап  екі  мемлекеттің  экономикалық  ынтымақтастыққа 
ұмтылысын тауар айналымының ӛсуінен байқауға болады.  
Қазақстан  тәуелсіздік  алғаннан  кейін  қазақ-қытай  экономикалық  байланыстарының 
жаңа  кезеңі  басталады.  Осы  кезеңнің  басы  мен  90  жылдардың  ортасына  дейін  екі  ел