147
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
зор.Түрлі адамдардың я олардың тұтастай топтарының тегіндегі физикалық
белгілер ұқсастығының көп болуы олардың шығу тегінің немесе генетика-
лық туыстығының ортақтығына салмақты дəлел болады. Э.А. зерттеулерінің
негізгі бірліктері – нəсілдік белгілеріне қарай ажыратылатын адамдардың
(популяцияның) ареалдық қауымдастығы. Э.А. геногеографиямен тығыз
байланысты: тектері жақсы зерттелген белгілер популяциялардың жəне осы-
лардың негізінде қалыптасқан нəсілдің будандасуы мен орналасуының, қа-
лыптасуының тарихын көрсететін белгілер (маркерлер) ретінде көп қызмет
етеді. Адамзат қоғамында популяциялар əлеуметтік қауымдастықтардағы,
олардың бөліктері жəне полиэтностық топтарындағы адамдар үшін айрықша
жүйемен септес болады. Этностар мен нəсілдердің əр түрлі елдегі жəне əр
түрлі тарихи кезеңдердегі өзара қарым-қатынастарын талдау Э.А. мəлімет-
терін биологиялық тірлік иесі ретіндегі адам эволюциясының, популяциялық
генетиканың, нəсіл түзілісінің, этногенездің көптеген проблемаларын жəне
антропологиялық этнографияның, тарихи географияның басқа да маңызды
мəселелерін алға тартуға мүмкіндік береді (қар. Нəсілтану).
ЭТНОСТЫҚ БЕЙІМДЕЛУ (лат. – adaptare бейімдеу, ор. – адаптация,
ағыл. – аdaptation) – адамның немесе əлеуметтік, этностық топтардың басқа
бір əлеуметтік, мəдени, тілдік ортаға белсенді түрде бейімделу үдерісі.
Кең мағынасында алғанда, бейімделу адамның немесе топтың қоғамдық,
тілдік, мəдени ортаның жаңа жағдайларына əлеуметтік-экономикалық, сая-
си, мəдени-адамгершілік, психологиялық, лингвистикалық жағынан белсенді
жəне үздіксіз бейімделуінің үдерісі мен нəтижесін білдіреді.
Кең мағынасында алғанда, өмірдің кез келген саласында əлеуметтік
бейімделу мыналардан көрініс табады: а) дəстүрлер мен əлеуметтік нор-
маларға толығымен бағыну жəне оларды ұстану; ə) ортаны жаңарту, мұн-
дайда тұлға немесе топ көпшілік мақұлдап қостайтын мақсаттарға жету
үшін қалыпта жоқ, жақтырмайтын немесе бұған дейін белгісіз болған
əдістерді қолданады; б) жеке адамның немесе топтың көпшілік мақұл-
дамайтын мақсаттарға жету үшін салт-дəстүрлерді қатаң ұстана отырып
көпшілік мақұлдап қостайтын əдістерді қолдануы; в) көпшілік мақұл-
дайтын мақсаттардан бас тарту жəне дəстүрде жоқ тұрғыдан қимыл көр-
сетіп, алға жаңа мақсаттар қойып, оларға жетудің жаңа əдістерін қолдану
(мысалы, көтеріліс жасау). Егер жеке адамның немесе топтың мақсат-
тары тұтас қоғамның мақсаттарымен үйлеспесе, сəтті бейімделу қиынға
соғып, тіпті мүмкін болмауы ықтимал, бұл жалпы саяси үдеріске жағым-
сыз əсер тигізе алады.
Тар мағынасында алғанда, Э.б. – этностық мəдениет пен этностық тілді
тасымалдаушының немесе оның ұжымының, əдетте, мекен ететін жерін өз-
гертуіне байланысты басқа əлеуметтік, этностық, мəдени жəне тілдік ортаға
бейімделуі (тілдік бейімделу, мəдени бейімделу, əлеуметтік бейімделу).
148
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
Э.б. жаңа əлеуметтік-этностық ортаның нормалары мен құндылықтарын
(мəдени-тілдік, шаруашылық-мəдени, саяси, адамгершілік, тұрмыстық жəне
т.б.), этностар арасында қалыптасқан ықпалдастықты (ресми жəне бейресми
қатынастар, мінез-құлық стилі, отбасылық жəне көршілермен қарым-қатынас
жəне т.с.с.), сонымен қатар нақты іс-əрекет формаларын (мысалы, жұмыстар
мен отбасылық міндеттерді кəсіби орындау əдістері) қабылдау болып табы-
лады. Э.б.-дің екі формасы бар: белсенді, бұл түрінде этностық топ ортаны
өзгерту мақсатында (сонымен бірге меңгеруі тиіс нормаларды, құндылықтар-
ды, өзара қарым-қатынас жəне қызмет формаларын) оған ықпал етуге ұмты-
лады жəне пассивті, бұл түрінде ол ықпал етуге жəне өзгертуге ұмтылмайды.
Сəтті Э.б.-дің көрсеткіштері – берілген ортаға сіңісіп кетудің жоғары деңгейі,
оған қоса жалпы осы ортаға жəне берілген этностық топ үшін аса маңыз-
ды элементтеріне (мысалы, нəсілдік жəне ұлттық кемсітушіліктің болмауы,
жұмысқа орналасуға тең мүмкіндіктер мен шарттар, оқу жəне қолдану тілін
еркін таңдау жəне т.с.с.) психологиялық қанағаттылығы. Төмен Э.б.-дің көр-
сеткіші эмиграция, əлеуметтік-этностық ортаның құндылықтық-нормалық
жүйесіндегі түрлі бұзушылықтар жəне басқалар.
Э.б.-дің дамуы кемсітушілік, бөлектеу (сегрегация) т.с.с. түріндегі ұлт-
шылдық жəне радикализмнің əсерінен қиындауы əрі тежелуі мүмкін. Э.б.
тілдік-мəдени жəне шаруашылық-мəдени жағынан жақын этностар арасында
жылдам өтеді. Əдетте бұған көп уақыт қажет, адам басқа этностық ортада
ұзақ уақыт өмір сүріп, осы этностың салттарына, əдет-ғұрыптарына, дəстүр-
леріне, өмір салтына бірте-бірте бейімделеді. Қандай да бір дəрежеде тілді,
ұлттық мəдениетті меңгереді.
Э.б.-ді этностық ассимиляциядан ажырата қараған жөн (қар. Аккультура-
ция, Инкультурация, Этностың сіңуі).
ЭТНОСТЫҚ ДИСПЕРСИЗАЦИЯ – (ор. дисперсизация этническая,
ағыл. ethnic dispersal). Бастапқы этностан оған қарағанда шағын этностық
топтардың бөлініп шығып, этнос мекен ететін аумағынан тыс қоныстануы.
Бұл үрдістің негізгі факторы – көші-қон. Бұл санатқа бөтен аумаққа көшіп
бармаған, бірақ өз этносының негізгі аумағынан тыс жерде ежелден тұратын
ирреденталық топтар жатпайды.
Əр халық өз тарихында жер ауыстыруды бастан өткерген, мұның объективті
жəне субъективті сипаттағы əртүрлі себептері болады. Бұл табиғи-климаттық
жағдайдың нашарлауына, халықтың көптігі кезінде табиғи ресурстар мен нəти-
желі шаруашылық жүргізуге мүмкіндіктердің жеткіліксіз болуы, ғаламшарда
қоныстанатын бос аумақтардың пайда болуы, мемлекеттің тиімсіз басқаруы
нəтижесінде өмір сүру жағдайының төмендеуі, экономикалық дағдарыс, жұ-
мыссыздық, діни алауыздық, елдер арасындағы соғыс пен азаматтық қақтығыс-
тар, ойрандау, кемсітушілік пен геноцид, өздерінікіне қарағанда дамыған ел-
дерде табыс көзін іздеу болуы мүмкін жəне тізімді жалғастыра беруге болады.
Достарыңызбен бөлісу: |
