Ересектерге арналған оқулық

Мына сөйлемдерді қазақша жазыңыз.

ҚАЗАҚ ТІЛІ

Қазақ тілі – қазақ халқының тілі. Оның негізгі мекені – Қазақстан. Қазақ тілі- қазақ халқының ұлттық тілі. Қазіргі қазақ тілі он бесінші- он жетінші ғасырларда қалыптасқан. Бұл тілде Қазақстанда, Қытай Халық Республикасында, Өзбекстанда, Қырғызстанда, Ресейде, Ауғанстанда, Монғолияда, т.б. елдерде тұратын қазақтар сөйлейді . Қазақ тілі – қазақ халқының ана тілі. Ол – ұрпақтан ұрпаққа, атадан балаға жеткен ұлы мәдени мұра. Қазақ тілі – бай тіл. Қазақ халқы ертегілерге, мақал-мәтелдерге өте бай халық. Қазақ тілі мемлекеттік мәртебеге ие болды. Қазақстанда тұратын ұлты басқа халықтар қазақ тілін үйренуге көңіл қояды. Олар қазақ тілін балабақшаларда, мектептерде, жоғары оқу орындарында да үйреніп жүр.

АНА ТІЛІМ – АРДАҒЫМ

Ыбырай Алтынсарин: «Қазақтың тілі соншалықты мол. Қазақтың тіліменен қандай кітап болса да жазуға болады. Қазақ тілі мұншалықты жатық әм анық болар еді, егер де біздің қазақтар аңғарып, бөтен тіл араластырмастан ілгері бастырып сөйлесе».

Мағжан Жұмабаев: «Тіл – адам жанының тілмашы. Тілсіз ұлт, тілінен айырылған ұлт – ұлт болып жасай алмақ емес, ондай ұлт құрымақ.

Василий Радлов, орыс ғалымы: «Қазақтардың тілі жатық та шешен әрі өткір, көбіне, іліп-қағып сұрақ пен жауап беруге келгенде, таң қаларлықтай оралымды сөйлейді».

Платон Мелиоранский, орыс ғалымы: «Қазақ тілін зерттеушілердің бәрі де бір ауыздан қазақ тілі түркі тілдерінің ішіндегі ең таза әрі ең бай тіл деп куәландырып отыр».

Герольд Бельгер, неміс жазушысы: «… Қазақ тілінің дәстүрі әрі бай, әрі ұлттық топыраққа тамыры терең бойлап кеткен».

Сергей Малов, орыс ғалымы: «Қазақ тілі өзінің бейнелілігі, суреттілігі жағынан басқа түрік немесе түркі тілдерінен әрдайым бөлекшелініп тұрады. Қазақ - өзінің ауызекі көркем тілімен, айшықты әсем фольклорымен бұрын да, кейбір реттерде, бүгін де сол сомдалған және біртұтас тіл деп танылып келеді».

Тіл туралы

Тілден биік асқар жоқ,
Тілден асқан байлық жоқ,
Тілден терең теңіз жоқ. (Ғ.Мүсірепов)

Тілге құрмет – елге құрмет. (Ә.Науаи)

Туған ел – тұғырың,
Туған тіл – қыдырың. (Мақал)

Игі істің басы – тіл,

Тілден артық қазына жоқ,

Әркімнің туған тілі – туған шеше,

Көрінеді тілден түйсік, білім де,

Тіл – білімнің тілмашы,

Тіл – ұлттың жаны.

Тіл жоқ жерде ұлт жоқ. (Ш.Айтматов)

Анамыздың ақ сүтімен бойымызға дарыған тілімізді ұмыту – бүкіл ата-бабамызды, тарихымызды ұмыту. (Б.Момышұлы)

Богатство земли – в хлебе,
Богатство человека – в уме,
Богатство народа – в языке (Народная мудрость)

Язык – история народа.

Ең тәтті де – тіл,

Қазақ тілінде қазақтың сары сайран даласы, біресе желсіз түндей тымық, біресе құйындай екпінді тарихы, сары далада үдере көшкен тұрмысы, асықпайтын, саспайтын мінезі көрініп тұр. (М.Жұмабаев)

Кімде-кім ана тілін, әдебиетін сыйламаса, бағаламаса, оны сауатты, мәдениетті адам деп санауға болмайды.
(М.Әуезов)

Әділ тіл – ақыл таразысы. (Мақал)

ІС ҚАҒАЗДАРЫ

Іс қағаздары –адамның өмірінде жиі қолданылатын үлгілер. Олар әдетте «ресми құжаттар» деп аталады. Ресми құжаттарға жататындар мыналар: өтініш, хабарландыру, қолхат, анықтама, сенімхат, хаттама, шарт, мінездеме, т.б. Бұлардың ресми деп аталатын себебі – көбінесе, бір түрде, біркелкі қалыптасқан үлгі бойынша жазылатындығы. Олардың арасында айырмашылықтар да жоқ емес.

Орыс тіліне аударыңыз.

Үлгі бойынша өзіңіздің өмірбаян-резюмеңізді жазыңыз.

ӨМІРБАЯН - РЕЗЮМЕ

1. Ахметов Қанат Оразұлы, 1971 жылы 15-ші мамырда туған. Туған жері – Оңтүстік Қазақстан облысы, Созақ ауданы. Қазақстан Республикасының азаматы. Ұлты – қазақ. Үйленген, екі баласы бар. Мекен-жайы – Шымкент қаласы. Телефон нөмірі – 43-58-22.

ӨМІРБАЯН

Жеке іс парағы

2. Туған жылы, айы, күні ________________________________

3. Туған жері __________________________________________

4. Ұлты________________________________________________

5. Әлеуметтік жағдайы___________________________________

6. Білімі және мамандығы, қашан және қандай жоғары оқу орнын бітірді __________________________________________

7. Ғылыми дәрежесі және ғылыми атағы___________________

8. Ғылыми еңбектер мен өнертабыстары ___________________

9. Қандай шетел тілдерін білесіз және қандай дәрежеде?_____________________________________________

10. Шетелде болдыңыз ба, қай жерде және қашан?___________

11. Еңбек қызметіңіздің басталуы
Жылы, айы
09.1978 ж.

Лауазым және мекеме

Мекеменің мекен-жайы

12. Сайлауға қатыстыңыз ба?______________________

13. Марапатталдыңыз ба? _________________________

14. Әскери қызметке қатысы ______________________

15. Отбасы жағдайы _____________________________

Толтырылған уақыты ____________ жыл

Көлік департаментінің

ӨТІНІШ

2005 ж. шілденің 1-і қолы (подпись).

Лексикалық минимум: кезектен тыс демалыс беру – дать внеочередной отпуск, рұқсат етуіңізді сұраймын – прошу разрешить (прошу дать разрешение), Сізден сұраймын – прошу Вас.

Бастығыңыздан кезектен тыс демалысқа шығу үшін рұқсат сұраңыз.

Қуаныш Өмірбекұлы Әлиханов, 1953 жылы туған, ұлты – қазақ, білімі – жоғары, Қазақстан Республикасының азаматы. Қуаныш Өмірбекұлы Әлиханов 1953 жылы қаңтар айының 5-інде Қазақстан Республикасы Солтүстік Қазақстан облысы, Булаев ауданы, Бірлік ауылында туған. Орта мектепті бітіргеннен кейін 1970 жылы Петропавл педагогикалық институтының тарих факультетіне оқуға түсіп, оны 1975 жылы үздік дипломмен бітірген. 1975-1980 жылдар аралығында Бескөл орта мектебінің мұғалімі. 1980-1985 жылдар аралығында Петропавл қалалық комитетінің бас маманы. 1985-1992 жылдар аралығында бөлім бастығы. 1992-2003 жылдар аралығында облыстық әкімдіктің бас маманы.

Мекеме басшысы (Аты-жөні, қолы)

Мінездеме жазғанда кездесетін сөздер мен сөз тіркестері

1. Жеке адам туралы негізгі мәліметтер – Основные сведения о человеке:
- әскери қызметке қатысы – отношение к воинской службе;
- отбасы жағдайы – семейное положение;
- лауазымы – должность;
2. Жеке басының қасиеттері. Өз міндетіне, қоғамдық тапсырмаларға қарым-қатынасы – Личные качества. Отношение к своим обязанностям, общественным поручениям.
3. Мінездеме қайда берілді - Где (кем) выдана характеристика.
4. Мекеме басшысының қолы – Подпись руководителя учреждения.
5. Мінездеме берілген мерзімі (айы, күні, жылы) – Дата выдачи характеристики (месяц, день, год).

СЕНІМХАТ

Осы сенімхатты 2005 жылғы 7 маусымда мен, Иванова Галина, Петропавл қаласы, «Іскер» нотариалдық кеңсесінің нотариусы, куәландырамын.

ҚОЛХАТ

2005 жылғы 15 шілде Қолхат берушінің қолы

МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕР

Отан туралы

Туған жердей жер болмас, туған елдей ел болмас.

Отанды сүю – от басынан басталады.

Отан оттан да ыстық

Ел іші – алтын бесік

Туған жердің жуасы да тәтті.

Әркімнің өз жері – жұмақ.

Отансыз адам – ормансыз бұлбұл.

Туған жердің ауасы да шипа.

Әркімнің өз жері – Мысыр шаһары.

Туған жердің қадірін шетте жүрсең білерсің.

Кісі елінде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол.

Өнер-білім туралы

Білім мен даналық – адам көркі.

Оқу – білім бұлағы, білім – өмір шырағы.

Оқусыз білім жоқ, білімсіз күнің жоқ

Жердің сәні – егін, ердің сәні – білім.

Жеті жұрттың тілін біл, жеті түрлі білім біл.

Білім таппай мақтанба, өнер таппай баптанба

Өнер – ердің қанаты.

Білім кілті – тіл.

Ақыл – дария, жер – қазына

Ақыл – тозбайтын тон, білім – таусылмайтын кен.

Сөз де ара сияқты: балы да бар, зәрі де бар.

Халық, адам туралы

Халыққа қарсы жүру – ағысқа қарсы жүзу.

Атаның баласы болма, адамның баласы бол.

Ел ағасыз болмас, тон жағасыз болмас.

Аздың атасы бір, көптің батасы бір.

Бірлік болмай, тірлік болмас.

Адам тастай берік, гүлдей нәзік.

Адамның ұяты бетінде, адамгершілігі ниетінде.

Кісі қатесіз болмас, от түтінсіз болмас.

Отбасы туралы

Қыз өссе – елдің көркі, гүл өссе – жердің көркі.

Әкені көріп ұл өсер, шешені көріп қыз өсер.

Жақсы қыз – жағадағы құндызың, жақсы жігіт – көктегі жұлдызың.

Жігітке жеті өнер аз, жетпіс өнер көп емес.

Әйел – үйдің көркі, еркек – түздің көркі.

Жақсы келін – қызыңдай, жақсы күйеу – ұлыңдай.

Әке көрген оқ жонар, шеше көрген тон пішер.

Жақсы болса әйелің, үйіңдегі ырысың.

Ұл – орнықты алтын ту, қыз – айдыннан ұшатын аққу.

Ата – асқар тау, ана – бауырындағы бұлақ, бала – жағасындағы құрақ.

Ата – бәйтерек, бала – жапырақ.

Анаңды Меккеге үш рет арқалап барсаң да, қарызыңнан құтыла алмайсың.

Әдепті бала – арлы бала, әдепсіз бала – сорлы бала.

Үйдің жылы-суығын қыс түскенде білерсің,
Кімнің алыс-жақынын іс түскенде білерсің.

Еңбек туралы

Көз – қорқақ, қол – батыр.

Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей.

Не ексең, соны орасың.

Жалқаудың жауы – жұмыс.

ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР

1. Байтақ дала; кең байтақ дала – обширная бескрайняя степь
2. Асқар тау – защитник, опора (букв. высокая гора)
3. Тал бойында бір міні жоқ – безупречно красивый, без изъяна
4. Айдай таза, күндей нұрлы – писаная красавица.
5. Ақ жүрек – душа на распашку.
6. Ақ жарқын – жизнерадостный.
7. Ақ жаулық – подруга жизни, супруга, жена.
8. Ала жібін аттамау – быть честным и скромным.
9. Алақанына салу – носить на руках.
10. Аспанға көтеру – возносить до небес.
11. Атам заманнан бері – испокон веков.
12. Аты шыққан адам – знаменитый, прославившийся человек.
13. Аяқ астынан – внезапно, вдруг, неожиданно.
14. Екі кеме құйрығын ұстау – гоняться за двумя зайцами.
15. Екі жүзді – двуличный.
16. Дүние қоңыз – скупой, скупердяй.
17. Бес саусақтай білу – знать как свои пять пальцев.
18. Қурайдың басын сындырмау – сидеть сложа руки
19. Бетегеден биік, жусаннан аласа – робкий, скромный, незаметный (букв. выше ковыля, ниже полыни). Ср. русск. Тише воды, ниже травы.
20. Түймедейді түйедей ету – сильно преувеличивать что-либо. Ср. русск. Делать из мухи слона.
21. Бір күн бие, бір күн түйе – так говорили о ком-либо, у кого быстро меняется настроение, решения, намерения и т.п. Ср. русск. Семь пятниц на неделе.
22. Есік пен төрдей – близкое расстояние
23. Сұрай-сұрай Меккені де табады – ср. русск. Язык до Киева доведет.
24. Көк найзаның ұшымен, ақ білектің күшімен – побеждать, подчинять силой (букв. Острием стального копья и силой рук)
25. Екі қошқардың басы бір қазанға сыймайды – двое сильных мира сего на одном месте не уживутся.
26. Қой аузынан шөп алмас – робкий, застенчивый, скромный
27. Екі қозыдай – дружные, неразлучные друзья
28. Ердің құны, нардың пұлы – вещь огромной ценности
29. Тары болса, тауық табылады – букв. Было бы пшено, а куры найдутся. Ср. русск. Был бы хомут, а шея найдется.
30. Ши жүгірту – поссорить, посеять раздор.
31. Кімнің тарысы піссе, соның тауығы – подневольный, зависимый человек.

1. Некоторые арабизмы в казахском языке

Алфибаун

- әліппе

- букварь

- аман

- заман

- дәптер

- тетрадь
Дуниа

- дүние

- дүкен

- есім

- қалам

- мәжіліс

- собрание
Мүлкін

- мүлік

- мүмкін

- возможно
Сабунун

- сабын

- сабыр

- сапар

- табиғат

- природа
Табибун

- тәуіп

- шарт

- хабар

- қияр

- өкімет

- правительство
2. Некоторые тюркизмы в русском языке

Алтын

- золото
Беркут

- бүркіт

Богатырь

- батыр

- герой
Булат

- болат

- сталь
Буран

- боран

- метель
Деньги

- теңге

- монета
Ералаш

- аралас

- смесь
Караван

- керуен

Қарандаш

- қаратас

- черный камень

- қарағаш

- черное дерево
Каракум

- қарақұм

- черный песок
Каракурт

- қарақұрт

- черное насекомое
Кавардак

- қуырдақ

- поджарка из мяса
Кызылкум

- қызылқұм

- красный песок
Курган

- қорған, қорғану

- защищаться
Кушак

- құшақтау

- обнимать
Очаг

- ошақ

Серьга

- сырға

- темір

- шопан

ақын, айтыс, домбыра, сель, туман и др.

Литература

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. А., 1995

2. Ресми қарым-қатынас тілі: Қазақ тілі бағдарламасы. Астана, 1998. Программа казахского языка для официально-делового общения.

3. Ақанова Д.Х., Алдашева А.М., Қадашева Қ.Қ., Сүлейменова Ә.Д., Қазақ тілі. Өрнектер және кестелер. «Арман баспасы», 2003 ж.

4. Бектуров Ш.К., Бектурова А.Ш. Карманный самоучитель казахского языка. Алматы, 1997.

5. Библиография ученых Казахстана. Алматы, Институт философии и политологии, 2001 ж.

6. Болашаққа батыл қадам. «Солтүстік Қазақстан» газеті, 28 ақпан, 2005 ж.

7. Жанайдаров О. Менің елім – Қазақстан. Алматы: «Балауса баспасы», 2003.

8. Қазақстан – Ресей: ынтымақтастықты арттырудағы шекаралас аймақтардың үлесі, «Солтүстік Қазақстан» газеті, 23 мамыр, 2005 ж.

9. Қамзебаева Р.Е. Грамматикалық минимум. Алматы, 2004.

10. Мұрзалина Б., Нұркеева С., Нұрғазина Г., Сағындықова М., Байтасова С. Учебное пособие для интенсивного обучения казахскому языку. Алматы, Ана тілі, 1998.

11. Сариева К. Қазақ тілі. Алматы, «Білім», 2000.

12. Тамыры терең достық. «Солтүстік Қазақстан» газеті, 30 наурыз, 2005.

13. Хан ордасы орнайды! «Солтүстік Қазақстан» газеті, 25 наурыз, 2005.

14. Меморандумға қол қойылды! «Солтүстік Қазақстан» газеті, 25 мамыр, 2005 ж.

15. Ұрпаққа үлгі достық. «Солтүстік Қазақстан» газеті, 25 мамыр, 2005 ж.

С О Д Е Р Ж А Н И Е

Предисловие

5
Вводный курс

10
Особенности казахского языка

11
Личные местоимения

16
Общие вопросы о делах, обстоятельствах

17
Множественное число существительных

20
Вопросительные предложения

21
Регрессивная ассимиляция

24
Притяжательная форма существительных

25
Имя числительное

27
Дни недели. Месяцы.

29
Местный падеж

30
Знакомство

33
Настоящее время глагола

35
Исходный падеж

40
Дательный падеж

42
Сложная форма настоящего времени

44
Время. Часы.

48
Формы выражения «давай попробуем…»

51
Словообразование

52
Творительный падеж

53
Поздравления

55
Наречие

57
Степени сравнения прилагательных и наречий

59
Модальные слова

60
Частицы.

62
Местоимение

62
Союзы

63
Будущее время глагола

64
Благословение

65
Мой рабочий день

66
Формула выражения намерения

68
Обращения

70
Личные окончания именных частей речи (образование личных форм).

71
Комплексный тест

75
Реплики согласия, несогласия

77
Рабочее место

78
Квартира

80
Юрта

82
Моя семья

85
Рабочая неделя

87
Что я могу делать?

88
Перед началом работы. После работы

90
Винительный падеж

91
Очевидное прошедшее время глагола

92
Продукты. Продуктовый магазин.

94
На базаре. Овощи, фрукты, ягоды.

96
Как добраться до определенного места

97
Ориентация в городе

99
Транспорт

100
Времена года

101
Родительный падеж существительных

102
Столовая

105
Поездка

107
Части тела

108
Условное наклонение

109
Желательное наклонение

110
В поликлинике

111
Свободное время. Музыка. Театр. Просмотр теле передач

113
Спорт

115
В книжном магазине

116
В библиотеке

117
У газетного киоска

118
Почтовое отделение

119
Разговор по телефону

119
Таможня

122
Северо-Казахстанская область

122
Наш город

132
Казахстанско-российские отношения

135
Ағынтай батыр

138
Карасай батыр

138
Кожаберген жырау

139
Магжан Жумабаев

139
Сабит Муканов.

141
Габит Мусрепов

141
И.Шухов.

142
Е.Букетов

142
Республика Казахстан

145
Астана

147
Государственные символы РК

151
Политическая система Республики Казахстан

153
Система образования Республики Казахстан

154
Конституция Республики Казахстан

155
Президент

156
Казахстан – 2030

157
Вооруженные силы Республики Казахстан

157
Абылай хан

159
Ш.Уалиханов

160
А.Кунанбаев

161
Ы.Алтынсарин

162
Казахстанцы в Великой Отечественной войне

162
Награды Республики Казахстан

165
Партии Республики Казахстан

169
Казахский язык

173
Деловые бумаги

176
Пословицы-поговорки

181
Фразеологизмы

184
Арабизмы, тюркизмы в казахском языке

185
Использованная литература

187
Содержание

189

Бұрын қазақ тілін оқымаған ересектерге арналған

Теруге 10.08. 2005 ж. берілді

Отдано в набор 10.08.2005 г.