Әож 378. 091. 3: 37 Қолжазба құқығында

50
 
 
Басқару  ұстанымына  қатысты  Т.А.Загрузинаның  зерттеуіндегі  мысалды 
келтіруге  болады.  Ол  ұжымның  нақты  әлеуметтік-психологиялық  ахуалы  мен 
оны менеджердің бағалауы арасындағы сәйкессіздіктің дәрежесін және бағытын 
анықтайды. Жалпы қызметтегі менеджердің арнайы міндеттеріне сәйкес келетін 
оңтайлы жағдай – «сындарлы» ұстаным. Бұған қоса, ол ұстанымды «анықтау» 
(ұжымның  әдеттегі  мүшесінің  ұстанымы  ретінде  оның  ерекше  көшбасшылық 
рөлді  жүзеге  асырудан  бас  тарту),  «скептиктер»  (оның  бағалаушысының 
бағалауы  бойынша,  ұжымдық  өмірді  дамыту  мүмкіндіктерін  жоққа  шығару), 
«субъективист»  (артық  асыра  бағалау,  алға  қойылмайтын  ақылға  қонымды 
жағдай) деп бөледі [125, с. 13-15]. 
Мысалы  С.А.Капустин  өз  зерттеуінде  «қарсы»  бағалау  ұстанымының 
оңтайлы түрін зерделеген. Мұндай ұстанымды иеленген адам «бір ғана маңызды 
мақсаттарды  мағыналы  іске  асырады  және  керісінше  іске  асыруға  кедергі 
келтіреді», яғни адам өмірінің «объективті бір-біріне қарама-қайшы» сипатына 
қарсы  тұрады,  онда  «бірін  іске  асыру  басқа  бірін  жүзеге  асыруға  кедергі 
келтіреді» [126].  
Бұл  ұстанымның  жеткіліксіздігі  когнитивтік  (өмірлік  жағдайды  дұрыс 
бағаламау) және мінез-құлық жоспарында (басқаларға қатысты өз көзқарастарын 
таңуға, қалай өмір сүру керектігін шешу үшін) көрінеді. Мәдениет контексіндегі 
педагогикалық  ұстанымды  арнайы  зерттеу  Е.В.Бондаревскийдің  еңбектерінде 
кездеседі  [127],  ол  С.Л.Рубинштейн  мен  А.Н.Леонтьевтің  теориясы  бойынша, 
адам құрылымындағы ұстанымның орнын және рөлін түсіндіруге арналған екі 
теориялық  көзқарасты  атап  өтті.  С.Л.Рубинштейн  теориясына  сәйкес,  ол 
ұстаным  мен  сана-сезімді  байланыстырады,  олардың  бірлігін  білдіреді.  Сана 
арқасында адам өмірге қатысты белгілі бір ұстанымға ие бола алады. Ұстаным 
адам санасының дамуының белгілі бір деңгейін сипаттайды. 
E.В.Бондаревская педагогикалық ұстанымның мәнін түсіну үшін мына екі 
тәсіл де маңызды деп санайды, ол педагогикалық ұстанымның құрылымын оның 
дүниетанымдық  және  мінез-құлық  құрамдарына  бөледі.  Дүниетанымдық 
құрамдас бөлік педагогикалық мамандықтың қоғамдық маңыздылығын, кәсіби 
таңдаудың дұрыстығына сену, педагогикалық қағидалар жүйесін қалыптастыру 
және  балалармен  жұмыс  істеудің  гуманистік  құндылық  бағдарларын 
қалыптастыруды қамтиды. 
Педагогикалық  ұстанымның  құрамы  –  мұғалімнің  білім  беру,  тәрбиелеу 
және  балалардың  өміріндегі  әртүрлі  жағдайларда  дербес  шешімдер  қабылдау 
қабілеті және олар үшін жауапкершілік. Бұл – балалар мүдделерін қорғау және 
оларға  көмектесу,  олардың  дамуына  қолайлы  жағдай  жасаудағы  белсенділік. 
Е.В.Бондаревскаяның  бұл  теориялық  ұсынымы,  біздің  ойымызша,  көшбасшы 
ұстанымының 
тұжырымдамасына 
және 
«басқару 
құзыреттілігі» 
тұжырымдамасындағы біздің көзқарасымыздың аясына сәйкес келеді. 
Біз зерттеу жұмысында басшылық ұстанымын басшылықтың, мұғалімнің 
басқарудың  белгілі  бір  аспектілеріне  сәйкес  келетін  мінез-құлықта  көрінетін 
жеке  саналы  қарым-қатынасы  ретінде  түсінеміз.  Анықтауда  басқарушылық 

51
 
 
ұстанымның  екі  жағы  айқын  көрінеді:  дүниетанымдық  көзқарас  (ішкі)  және 
мінез-құлық (сыртқы). 
Біз  мұғалімдердің  басқару  ұстанымының  дүниетанымдық  аспектісін 
басқарушылық қызметке құндылық семантикалық көзқарас тұрғысынан, мінез-
құлық  жағынан  қалыптастыруды  басқарудың  негізгі  функцияларын  орындау 
сапасына байланысы бар, басқарушылық шешімдерді қабылдау және т.б. ретінде 
анықтаймыз. 
В.А.Сластениннің  ғылыми  мектебі  әзірлеген  теорияда  ұстаным  бір 
жағынан,  талап,  үміттер  мен  мүмкіндіктер  негізінде  анықталады,  ал  екінші 
жағынан  ішкі,  жеке  қызмет  көздері  –  мұғалімнің  тәжірибесі,  ниеті  мен 
мақсаттары,  құндылық  бағдарлары,  идеологиясы,  идеалдары  мен  көзқарасы 
тұрғысынан айқындалады. Бұл ғылыми мектепте авторлар ұстанымды әлемдегі 
интеллектуалды,  ерікті  және  эмоционалдық-бағалау  жүйесі  ретінде, 
педагогикалық шындық, атап айтқанда, мұғалім мен көшбасшының қызметіне 
негіз  ұстанымды  анықтайды.  Ұстанымдарды  құрайтын  бұл  анықтама  біздің 
зерттеуіміз үшін маңызды. 
Біздің 
зерттеуімізде 
болашақ 
педагогтың 
 
басқарушылық 
құзыреттілігінің қалыптасқандығы оның ұстанымдық бағыты бойынша білім 
беру үдерісінің субъектілерімен диалогке түсуге  даяр болуы саналады. Осыған 
сәйкес «даярлық» ұғымына мән беретін болсақ, В.Дальдің түсіндірме сөздігінде 
«даярлық»  «дайынның  жай-күйі  немесе  қасиеті»  деп  беріледі.  «Даяр»  ұғымы 
«толыққанды  аяқталуға  жеткізілген,  жетілген,  дайындалған»  деген  мағынаны 
түсіндіреді  [128].  Педагогикалық  сөздікте  ішкі  даярлық  ұғымы  кездеседі,  ол 
алдын ала болжамдалған, мотивациялық, танымдық, эмоционалдық пен еріктік 
үдерістердің  даму  деңгейіне  негізделген  іс-әрекетке  саналы  түрде  дайын  болу 
дегенді білдіреді. 
К.К.Платонов даярлықты нақты ережелер тұрғысынан талапқа келтіру деп 
түсіндіреді. Ал, бұл біздің жағдайда басқарушылық құзыреттілігі қалыптасуына 
қойған  талаптарға  болашақ  мұғалімнің  сәйкес  келуін,  яғни  оның  бойында 
басқарушылық  білім,  білік,  дағдылар  мен  тұлғалық  сапаларының  болуын 
білдіреді.  
Мәселен, В.А.Крутецкий «іс-әрекетке даярлықты» жұмыс барысының сәтті 
болуын  айқындайтын  тұлғаның  қасиеттерінің  жиынтығын  атайды.  Осы 
тұрғыдан отандық ғалым-психолог Ж.Ы.Намазбаеваның берген анықтамасында 
да  кез  келген  іс-әрекеттің  сәтті  болуы  даярлықты  қалыптастыру  барысында 
тұлғаның  қасиеттерін,  әлеуметтік  пен  мәдени  ерекшеліктерін,  кәсіби 
біліктіліктерін ескеруінен талап етілетіндігін көрсетеді [129, 130]. 
Ал, педагогикалық іс-әрекетке даярлық дегеніміз Н.Д.Хмельдің пікірінше, 
арнайы  оқыту  және  өзіндік  тәжірибенің  ықпалымен  қалыптасатын  күрделі 
құрылым,  құрылымы  жағынан  бірнеше  элементтерден  тұрады,  педагог 
тұлғасының  кәсіби  маңызды  қасиеттерінен,  білім  әрі  шеберліктен  құралады 
[131].  Сондай-ақ,  ғалым  В.А.Сластенин  де  даярлықтың  маманның  кәсіби 
жәнетұлғалық  қасиеттерінің  кешенінен  көрінетіндігін  негіздеген  болатын. 
Мұндай пікірлер де біздің зерттеуімізге қызығушылық тудырады.