Әож 378. 091. 3: 37 Қолжазба құқығында

55
 
 
Эмпатия ( лат. empatheіa ) – өзге адамдардың жан дүниесін түсіну мен жай-
күйін  ұғыну  қабілеттілігі.  Эмпатия  адам  бойында  жиі  кездесетін,  өзіндік  мән-
мағынасы  бар  ерекше  сезім.  Оның  айқын  көрінісі  –  өзге  адамдардың  қайғы-
қасіреті  мен  қиыншылықтарына  ортақтасып,  оларға  жанашырлық  білдіру,  сол 
арқылы өзгенің ауыр психикалық жай-күйін өз басынан кешіргендей халге түсуі 
[143, с.14],
 
Жалпыға  ортақ  осы  түсініктен  эмпатия  –  жаны  ашу,  аяушылық,  өзгенің 
орнына  өзін  қойып  көру  дегенді    түсінеміз.  Эмоциялық  реакция,  тұлғааралық 
қарым-қатынастағы  жауапкершілік.  Эмпатияның  негізінде  өз  сезімдерін, 
көзқарастарын, түсінудің стереотиптерін жеңу қабілеті, басқалардың орны, рөлі, 
орнын  алу  жатыр.  Эмпатия  адамның  ішкі  әлемін  ұтымды  емес  түсінуін, 
эмпатиясын, өз тәжірибесіне ену сезімін ендіруді қамтиды. Сонымен қатар, ол 
өзін  сезіміне  және  сәйкестендіруіне  эмоциялық  жауап  ретінде  көрінеді. 
К.Роджерстің  айтуынша,  эмпатия  адамның  ашылуы  мен  дамуы  үшін  қолайлы 
жағдайлар жасайды, оны өзгертуге болады. Бірақ эмпатизацияланған тұлғаның 
жеке  өсуі  адамгершілікке  деген  құрметпен,  оның  дербестігімен  және 
бостандығымен  танылғанда,  оның  оң  потенциалына  деген  сенімі  болғанда, 
адамның  бір-бірімен  қарым-қатынасы  болған  кезде  ғана  іске  асады.  Осы 
жағдайда  эмпатия  бір-бірін  жақсырақ  түсінуге,  өз  тәжірибесімен  әлемінің 
сипаттамаларын  түсінуге  мүмкіндік  беріп  қана  қоймай,  ең  бастысы, 
эмпатизацияланған  адамға  күшті  терапевтік  әсер  етеді,  оған  қолдау  көрсетеді, 
өзін  жақсы  түсінуге  көмектеседі,  тәжірибені  және  «кері  байланысты» 
қамтамасыз етеді, сондай-ақ құрмет пен тану нысаны ретінде әрекет етеді [144, 
с. 217]. К.Роджерс, эмпатия процестің, басқа да аспектілерді қамтитын ерекше 
қарым-қатынастың: басқа адамның тәжірибесінің ішкі әлеміне енуін және оған 
еркін бағдарлануын талап етеді; әлемдегі өзгерістер процестеріне сезімталдығы; 
«басқа  адамның  өмірі»  үшін  уайымдау;  басқа  адамға  көмектесу  екенін  баса 
айтады [144, с. 219].  
Басқарушылық  іс-әрекеттегі  эмпатия  –  бұл  ішкі  әлемнің  басшысы  мен 
басқарылатын  жүйенің  әрбір  субъектісінің  мінез-құлқы  оның  ішкі  ұстанымы, 
оның көзқарасы бойынша, басқалардың жағдайын сезіну және соның бәрін оның 
мінез-құлқы мен әрекеттерінде ескеру қабілеті.  
Толеранттылық  –  төзімділік  (латын  тілінен  шыдамдылық),  шетел 
сөздерінің  сөздігінде  басқа  адамдардың  пікіріне  және  нанымдарына 
шыдамдылық  ретінде  қарауды  білдіреді  [145,  с.  589].  Түрлі  тілдер  (ағылшын, 
француз,  қытай,  араб,  испан,  орыс  тілдері)  негізінде  және  тарихи-мәдени 
дәстүрлерге негізделген «Толеранттылық» ұғымының семантикасын қарастыру 
(Дж.Локк,  Дж.С.Милль,  М.Уолцер,  Питер  П.Николсон,  А.В.Перцов,  
П.Степанов,  В.Лекторский,  А.Г.Асмолов)  ерекше  мәнге  ие  екендігін  көрсетті 
және  эволюциялық-биологиялық,  саяси,  этикалық,  психологиялық  және 
педагогикалық  контексте  қарастырылуы  мүмкін.  Төзімділік,  ең  алдымен, 
моральдық тұрғыдан белсенді және адамның әлеуметтік, мәдени, конфессиялық 
ерекшеліктері, мүдделері, қажеттіліктері, дүниетанымымен ерекшеленетін басқа 
адамдармен  сындарлы  өзара  әрекеттесуді  қалыптастыруға  психологиялық 

56
 
 
дайындықты көрсететін жеке сапасы. Толеранттылықтың мақсаты – айналадағы 
адамдармен жақсы қарым-қатынас жасау. Төзімділік құбылысын зерттеушілер 
экзистенциалды  көзқарас  тұрғысынан  және  болашақта  адамның  өмірге 
бағдарлау  құндылықтарымен  түсіндіреді  (В.Франки,  С.Л.Франк,  М.С.Каган, 
И.В.Абакумова, Д.А.Леонтьев, В.Э.Чудновский, А.Ленгле), олардың пікірінше, 
бұл төзімділіктің өзін адамның бірлескен қызметін ұйымдастыратын ең маңызды 
аксиологиялық нысандардың бірі ретінде түсінуге болады, сондай-ақ адамның 
құндылықтары мен адамгершілік сапасы ретінде толеранттылықты дамытудың 
әдіснамалық негіздерін және тәсілдерін анықтауға мүмкіндік береді. Төзімділік 
–  адамның  өмірінде  еркіндікті  пайдаланудың  бір  түрі.  Бұл  режимнің  мәні, 
төзімділік  –  адамның  өмір  салты,  мінез-құлқы,  әдет-ғұрыптары,  көзқарасы, 
идеялары,  сенімдерді  қабылдауы,  түсінуі  сияқты  бірлікте  жүзеге  асады.  Бұл 
бөтеннің  құндылығына  бағдар,  ал  екіншісі  толеранттылықтың  мәнін 
құндылыққа айналдырады. Біз төзімділікті тек қана құндылыққа емес, сонымен 
бірге құндылықтар жүйесі ретінде өзгелерді қабылдайтын және олармен өзара 
түсіністік, сенім және үйлесім негізінде өзара қарым-қатынас жасауға даярлық 
айналасында  қарастырамыз  [146].  Бұл  жүйенің  негізгі  компоненттері:  1)  адам 
өмірінің құндылығы; 2) жеке тұлғаның мәні және оның нақты ерекшеліктері мен 
іс-шараларды  бағалауы  емес,  ұлттық,  діни  және  басқа  да  сипаттамаларға 
байланысты үміттері негізіндегі жанашырлығы; 3) құны, тең тәжірибесі, сезімі 
және  кешірім;  4)  келісім  құны  және  қақтығыстарды  дау-жанжалсыз  шешу;  5) 
әрбір адам ұлттық кез келген көріністеріне құқығы бар құқық үстемдігінің мәні, 
олар  қоғамдық  құқық  және  мораль  заңдылықтарына  қайшы  болмаған 
жағдайдағы олардың мінез-құлық және діни, т.б. сипаттары.  
Біздің  ойымызша,  мұғалімдер  үшін  ең  қызықты  толеранттылықтың 
түсіндірмесі – А.Г.Асмолова, В.В.Глебкина, У.Г.Солдатов, т.б. ғалымдар тобы 
берген  «Толеранттық  сананың  жолында»  жинағы  авторларының  анықтамасы. 
Толеранттылық  басқаларды  қабылдауда  (төзімділікті  дәстүрлі  түсінудегі); 
өзгелерге деген қайырымдылықтың көрінісі (альтруизммен байланысты болуы 
мүмкін); сондай-ақ адам мәдениетінің алуантүрлілігін (мәдени  плюрализм деп 
атауға  болады)  тану.  Осылайша,  мұғалім  үшін  басты  төзімділікті  қабылдау 
студенттің мүддесіне сай білім беру және әкімшілік процестердегі субъектілерге, 
мұғалімдерге,  ата-аналарға  жылы  жанашырлық  сезім,  сондай-ақ  білім  беру 
ұйымының  білім  беру  ортасын  білім  беру  мазмұны  мен  басқару  көрінісіндегі 
мәдени  әртүрлілікке,  мәдениеттер  арасындағы  диалогке,  білім  беруде  жеке 
субъектілердің  ұлттық  және  мәдени  ерекшеліктеріне  сәйкес  келуді  білдіреді. 
Психологиялық  тұрғыдан  алғанда,  толеранттылықтың  құндылық  жүйесі 
мұғалімнен,  білім  берудегі  болашақ    менеджерден  және  тұлғааралық  өзара 
әрекеттесудің  қолайсыз  факторларына  эмоционалды  жауап  беру  деңгейін 
төмендетпеуді талап етеді [146, с.45]. 
Осы  айтылғандар  негізінде  біз  болашақ  мұғалімнің  басқарушылық 
құзыреттілігінің тұлғалық сапаларына ізгілік қасиеттерді, эмпатиялық қабілетті, 
толеранттық  ұстанымдық  көзқарасты  жатқызамыз.  Олардан  басқа,  болашақ 
мұғалім  оқушының  жеке  тұлғасын  дамытуды,  сынып  ұжымын,  оқу-тәрбие