84
5-ТАРАУ
СӨНДІРГІШТЕР ЖӘНЕ
АЖЫРАТҚЫШТАР
5.1.
Айырғылар және ауыстырып-
қосқыштар
Айырғылар жəне ауыстырып-қосқыштар электр тізбектерін қолмен
тікелей немесе қашықтан тұйықтау, ажырату немесе қайта қосу үшін
арналған. Олар шамалы токтарды сөндіруге есептелген жəне сəйкес
доға сөндіретін құрылғылардың болуы кезінде (1,00- 1,25)
І
ты сөндіруге рұқсат беріледі.
ном
дейін ток-
Айырғылар жəне ауыстырып-қосқыштар 100 А-дан жəне
жоғары
токта орындалады. Тұрақты токтың осы құрылғыларының жеке серия-
лары 10 кВ дейін токта шығарылады. Аз токта да (5 - 10 А) айырғылар
дайындалады. Айырғылар жəне ауыстырып-қосқыштар бір, екі жəне
үш полюсті болады. Олардың негізгі элементтері қозғалмайтын шаппа
түйіспелер 2 (5.1-сурет), басқа қозғалмайтын түйіспелерде (тіректерде
5)
топсалы бекітілген қозғалмалы түйіспелер (пышақтар) 4, доға сөн-
діргіш құрылғы 3 жəне жетек болып табылады. Оқшаулауыш негіздерде
6-11 айырғылар монтаждалады. Айырғы құрылымы артынан немесе ал-
дынан қосылуды қарастырады. 5.1, а, в-суреттің сол бөліктерінде айы-
рғылардың жалпы схемалары, оң бөлікте – олардың түйіспелі топтары
көрсетілген.
Жетек орталық тұтқыштар 1 (5.1,б-сурет), б) бүйір тұтқыштар 1
(5.1,а-сурет), а) тұтқыштар жүйесі 9,10 арқылы (5.1,в-сурет) арқылы ор-
талық тұтқыштар, білік 7 арқылы жүзеге асырылады.
Айырғылардың маңызды бөлігі түйіспелер болып табылады. Басым
көпшілігінде бұл аппараттарда шаппа түйіспелер қолданыс табады. Аз
токтағы айырғыларда түйіспелі басу сорғыш
материалдың серіппелі
қасиеттерінің есебінен, ал 100 А жəне жоғары токтарда – болат серіп-
пелер есебінен қамтамасыз етіледі. Басуды ұлғайтумен өтпелі кедергі
төмендейді, алайда басу күші үшін шектеуші фактор болып табылатын
үйкелістен түйіспелердің тозуы ұлғаяды.
Аз токтар кезінде тұрақты токтың доғасын сөндіру (75 А дейін) жи-
нақталмайтын пышақтарымен оның механикалық созылуы өтеді. Үл-
кен токтар кезінде сөндіру негізінен ток контурының электродинамика-
лық күштерінің (айырғы, доға детальдері) əрекетімен доғаны жылжыту
есебінен жүзеге асырылады. Пышақ ұзындығының азаюы айырғының
85
5.1-сурет. Ажыратқыштардың құрылымы:
а
— бүйір тұтқышы жəне доға сөндіргіш камерасы бар ажыратқыш;
б, в
— ор-
талық тұтқыш жетегі жəне доға сөндіргіш түйіспелері бар ажыратқыштар;
1
—
тұтқыштар,
2
— қозғалмайтын түйіспе;
3
— доға сөндіргіш құрылғы;
4
— пы-
шақтар;
5
— тіректер;
6, 11
— негіздер;
7
— білік;
8
— серіппе;
9, 10
— тұтқыштар
жүйесі;
12
— доға сөндіргіш түйіспелер
сөндіруші қабілетін арттыратын электрдинамикалық күштердің жəне
магнитті өріс кернеулігінің өсуіне əкеледі.
75 А дейін токты сенімді сөндіру қамтамасыз
етілетін пышақтың
ұзындығы рационалды болып табылады.
Кернеуі 220 В бір фазалық ток кезінде жəне кернеуі 380 жəне 500 В
үш фазалы ток кезінде электр доғасын сөндіру негізінен нөл арқылы өту
кезі орын алатын катод маңы құбылыстары есебінен жүзеге асырыла-
ды. Шамамен 2 мм түйіспелер арасында қашықтық кезінде доға сенімді
сөнеді. Осыған байланысты өтпелі токты айырғылардағы пышақ ұзын-
дығын доғаны сөндіру шарттарынан емес, механикалық шарттарға бай-
ланысты таңдау керек.
Аз көлемді таратқыш жəшіктерде немесе жабық таратушы құрылғы-
ларда айырғыларды монтаждау кезінде доға өлшемдерін шектеу мəселе-
сі өзекті болып табылады. Доғаны сөндіргеннен кейін қалған иондалған
86
уст
откл
газдар корпустағы немесе ток өткізгіш бөліктер арасында аралықтар
туғызбауы керек.
Мұндай жағдайларда айырғылар алуан түрлі доға сөндіруші каме-
ралармен жабдықталады.
Зерттеулер мен тəжірибе
көрсеткендей, өзінің номиналды токтары
шегінде сенімді коммутациялық қабілетке ие аз габаритті айырғыларды
жəне ауыстырып-қосқыштарды құру үшін доға сөндіргіш камераларды
қолдану қажет. Доға сөндіруші торы бар камера тиімді деп саналады.
Доға сөндіргіш түйіспелер 12 100 А жоғары ток кезінде тұрақты ток
айырғыларында жəне түйіспелерінің ажырау жылдамдығы жəне олар-
дың саңылауы доғаны сөндіру шарттарына елеулі əсер етпейтін барлық
айырғыларда қолданылады. Соңғысымен
сөндіріліп доға сөндіргіш
түйіспелер негізгі пышақтардың күюінен қорғау үшін арналады.
Үлкен токтардағы (1000А жоғары) айырғылар блоктардың сəйкес
санын жинау жолымен бірнеше параллель пышақтармен орындала-
ды. Блоктық құрылымдаудың мұндай
қабілетінің артықшылығы тек
бір блокты өңдеу қажеттілігі болып табылады. Айнымалы ток кезінде
олардың арасындағы ток жеке пластиналардың жақындығы салдарынан
біркелкі бөлінбейтінін ескеру керек. Айырғының номиналды тоғы бұл
ретте пластиналар санына пропорционал емес, баяу өседі. Мысалы, 1
000 А үш параллель элементтер кезінде айырғының əрбір номиналды
тоғы 2 500 А болады.
Достарыңызбен бөлісу: 
