29
ЭКОНОМИЧЕСКОЕ ОБОЗРЕНИЕ 1 /2013
ЗАҢНАМАҒА ТҮСІНІКТЕМЕ. МЕТОДОЛОГИЯ
қызметтерге ақы несиелер мен депозиттердің пайызда-
рында есепке алынған болып табылады. ТБН-5 қызметтер
үшін ақы пайыздардан ажыратылмаған болатын.
Сондықтан ЖӨҚДҚ жанама түрде өлшенетіндіктен,
Ұлттық Банкпен ЖӨҚДҚ есептеудің әдістемесі, со-
нымен қатар халықаралық нарықтарда пайыздық
мөлшерлемелердің талдауы өңделуде.
Ақпараттық
технологиялардың
дамуымен
интеллектуалдық меншікті есепке алу үлкен
маңызға ие болды. Мысалы, телекоммуникациялық
қызмет, интернет қызметі және компьютерлік
қызмет санаты бөлінді, бұл ретте компьютерлерді
бағдарламалық қамтамасыз ету есебінің тәртібі
нақтыланды. Ғылыми зерттеулер және тәжірибелік
- конструкторлық әзірлемелер туынды активтер
ретінде қарастырылады және қызметтерге жатады
(алдында туынды емес активтер ретінде саналған
болатын және сол себептен капиталмен операци-
ялар шотына қосылатын).
Өзгертулер қаржылық шотқа да қатысты болды.
Жаңа қаржылық құралдар мен механизмдердің
пайда болуы және дамуы институционалдық
бірліктердің құрылуымен байланысты болды,
ТБН-6 қаржылық активтер мен міндеттемелердің
ауқымды үш санаттары қолданылады:
1) капиталда қатысатын құралдар мен инвестиция-
лық қорлардағы пайлар;
2) борыштық құралдар;
3) басқа қаржылық активтер/міндеттемелер.
2008 жылғы ҰШЖ және ТБН-6 қаржылық ак-
тивтер мен міндеттемелердің нақтырақ жіктеуіші
қосымша қолданылады. Ең бастысы жіктеуіш
заңды сипаттамаға негізделген, ол құралдың
бастапқы қатынасының нысанын сипаттайды, со-
нымен қатар олар өтімділікпен және экономикалық
мақсатпен байланысты болып отыр.
Дегенмен қаржылық инновациялар құралдардың
жаңа типтерінің пайда болуына әкеледі, осы
жіктеу халықаралық салыстырмалылыққа жол
беретін және енді қазіргі жаңа құралдарды қосуға
мүмкіндік беретін категорияларға жалпы катего-
рияларды қамтамасыз етуге арналған. Мысалы,
инвестициялық қорлар туралы, оларды жеке санат
ретінде бөлу, сонымен қатар олардың кірістерін
есепке алу тәртібінің анықтамасы келтіріледі.
Инвестициялық қорлардың тікелей ин-
весторлар немесе тікелей инвестициялау
кәсіпорындары болуы мүмкін екендігі мойын-
далады. Сонымен қатар, бағалы қағаздардың
индекстерге байлану сипаттамасы беріледі
(кірістер және қайта бағалау, валюталар бойын-
ша жіктеу сұрақтары).
ТБН-6
резиденттердің
экономика
сек-
торлары
ҰШЖ
2008
тығыз
байланысу-
ын
қамтамасыз
ету
мақсатында
біршама
түрлендірілген. ТБН-5 сәйкес резидеттердің
4 экономикалық секторлары бөлінген: (1) ақша-
несиені реттеу органдары; (2) мемлекеттік рет-
теу секторы; (3) банктер; (4) басқа секторлар.
ТБН-6 «ақша-несиені реттеу органдары» «орталық
банктің секторына» ауыстырылды, алайда «ақша-
несиені реттеу органдары» резервтік активтерді
анықтау мақсатында функционалды тұжырымдама
ретінде сақталады. «Басқа секторлардан» «басқа
қаржылық корпорациялары» деген қосымша сек-
тор бөлінді.
Сонымен, енді басқа секторлар тек қаржылық
емес ұйымдардан, (үй шаруашылығына қызмет
ететін) коммерциялық емес ұйымдардан және үй
шаруашылығынан тұрады.
Сонымен қатар төлем балансының қаржы
шотындағы қаржылық активтер операцияла-
рын есепке алу белгісі өзгерген. ТБН-5 сәйкес
қаржылық активтердің өсуі «-» (теріс) белгісімен,
азайуы - «+» (оң) белгісімен белгіленген, ал ТБН-
6 сәйкес қаржылық активетердің (сонымен қатар
міндеттемелердің де) өсуі «+» (оң) белгісімен, ал
азайуы «-» (теріс) белгісімен көрсетілетін бола-
ды.
ТБН-6 валюталық одақтар мен басқа
аймақты сыртқыэкономикалық келісімдерді
есепке алу туралы нақты нұсқаулықтар алғаш
рет қосылды. Онда валюталық, экономикалық
одақтың анықтамасы, одақтардың модельдері
және келісулердің ықтимал түрлері, соны-
мен қатар оларға төлем балансының негізгі
тұжырымдамасын қолдану келтірілген.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының
сыртқы сектор статистикасы «Төлем балансы
бойынша Нұсқаулық», 5-басылымына (ХВҚ, 1993
жыл) сәйкес қалыптастырылады. Бұл ретте Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі сыртқыэкономикалық
статистиканың жаңа халықаралық стандарттарға
сәйкестігін қамтамасыз ету жұмыстарына кірісіп кетті және
2013 жылдан бастап төлем балансы және халықаралық
инвестициялық позицияны ТБН-6 сәйкес тапсырудың
жаңа құрылымына өту жүзеге асырылады.
Деректерді Таратудың Арнайы Стандарты Қосу
жайлы
Қазіргі уақытта ХВҚ жасалған Деректерді
Таратудың Арнайы Стандарты (ДТАС) және
Деректерді Таратудың Жалпы Стандарты (ДТЖС)
екідеңгейлі жүйесі қолданылады. ХВҚ мүше-елдер
әзірленген стандарттарды жұртшылыққа ұсынғанда
экономикалық және қаржылық деректерді басшылыққа
ала алады. Қазақстан Республикасы ДТАС жазылушы-
сы болып табылады және оның негізгі қағидаттарын
ұстануға міндеттенеді.
ДТАС, ол ХВҚ мүше-елдер үшін капиталдың
халықаралық нарықтарына кіруге мүмкіндігі бар не-
месе оған ұмтылатын экономикалық және қаржылық
деректерді басып шығару бойынша нұсқаулық болып
танылуы керек. ДТАС жазылу ерікті болып табыла-
ды, бірақ ХВҚ мүше-елдері ретінде жазылғандар
үшін ХВҚ оны сақтау және белгілі бір ақпараттарды
экономикалық және қаржылық деректерді тара-
ту тәжірибесі жөнінде тапсыру жағдайын жүктейді.
ДТАС толыққанды, уақтылы, сенімді және қолжетімді
экономикалық,
қаржылық
және
әлеуметтік-
демографиялық ішкімемлекеттік және халықаралық
статистиканы тапсыруды қамтамасыз етеді.
2008 жылғы қаржылық дағдарыс белгілі салалар-
да статистикалық деректердің маңызды мәселелері
бар екендігін көрсетті, ол дер кезінде дағдарысты
білуде тежеуші факторлардың біріне айналды.
Реттеуші және бақылаушы органдар, саясаткерлер
