-тарау.  Тауарлыц-материалдыц қорлар

9-тарау.  Тауарлыц-материалдыц қорлар
 ♦ 
195
сын  пайдаланбайтын  болды.  ІІІығыс  етілген  материалдардын 
сандық  есебі  алғашқы  құжатта  тікелей  жинақгалып  қалдыгы 
шығарылады. 
Ай 
біткеннен  кейін  10-15  күн  ішінде  мате- 
риалдардың  айналымы  мен  калдығы  сорттық,  сандык,  сомалык 
айналым  тізімдемесіне  жазылады.  Бұл  эдісті  пайдаланғанда 
бухгалтерлердің  жүмысы  сэл  жеңілдегенімен  кемшпііктер  де 
кездесіп  отырады.  Ол  кемшілікке  үйымдағы  материалдардың 
сандық  есебінін  бухгалтерия  мен  қоймада  қатар  жүргізілуін 
жатқызуға  болады.  Материалдардың  бүл  екі  есебі  көбі-не 
бір-бірімен  еш  байланыссыз  жүргізілетін.  Материалдардың 
есебін  одан  эрі  жетілдіру  негізінде  операгивтік  (жедел)-бухгал- 
терлік  (сальдолык)  әдісі  пайда  болады.  Бүл  эдісті  бүрьгнғы 
КСРО-ның орталықстатисг ика бөлімі 1959жылдың 12мамыркүнгі 
жазган хагында колдануга үсынған болатын. Ал ю жүзінде бүл эдіс 
1950  жьшдардан  бастап  қолданыла  бастаған.  Бүл  әдіс  бойынша 
матер иалдарды н есебі тек қоймалык соргтық, сандық есеп карточ- 
каларында  жүргізіледі,  Оперативтік-бухі алтерлік  (сальдолық) 
есептеу эдісін колдану' үшін міндетті түрде керек жағдайлардың бірі 
есептеу  жүмысына  жоспарлы  есептеу  бағасын  енгізу  қажеттшігі 
болып  табылады.  Материалдардың  ағымдагы,  ягни  талдамалық 
есебі  осы  бағамен  жүргізіледі.  Материалдар  синтетикальщ 
(топтамалық)  шогта  нактьшы  өзіндік  құнмен  есептелінеді.  Мате- 
риалдардың  есебін  оперативтщ-бухгалтерлік  (сальдолық)  эдіспен 
жүргізуге  жоғарыда  атагған  қоймадағы  материалдардың  кал- 
дыгын  есептеу  үшін  жүргізілетін  үлгілі  түрі  М-20  тізімдемесі 
пайдаланылады.  Бүл  тізімдеме  эр  қойма  бойынша  бөлек жэне  бір 
жьшга  ашылады.  Ай  соңында қойма  меңгерушісі  осы  тізімдемеге 
коймадагы  карточкалардан  материалдардың  тексершген,  келссі 
айдың  басына  калған  сандық  қалдыгын  көшіріп  жазады.  Кей 
жағдайдарда кэсторынның қоймасы цех немесе бөлімшеден алыс 
жерде орналасқан жағдайда тізімдемеге материалдардың қалдағын 
көшіріп  жазу бухгалгерия  қызметкерлерзне  немесе  есептеу  опера- 
торына жүкгелуі  мүмкін.  Мүндай жағдайда материалдарга жауап- 
кер  адам  олардың  қадцықтарының  гізімдемеге  дүрыс  көшірілуін 
тексеріп  шығып,  қол  кояды,  Егер  есепті  ай  бойы  кәсіпорында  ма- 
териалдар  кіріске  алынбаган  жэне  шыгыс  етілмеген  болса  онда 
олардың  бүрынгы  қалдық  саны  мен  сомасы  жаңа  айга  көшірі- 
ліп  жазьшады.  Мзтериалдар  қалдығының  қоймалық  карточ-

каларынан  үлгілі  түрі  М-20  түрлі  тізімдемеге  дүрыс  толтырылуын
бухгалтерия кызметкері  міндетгі түрде тексеріп  қол  кояды.  Ай сай- 
ын  үлгілі түрі  М-20  санды тізімдемесінде  көрсетшген  материалдар 
қалдыгы  олардьщ  жоспарлы  бағасьша  көбейтіліп.  материалдар- 
дын  есептеу  топтары  және  синтетикалық  (топтамалық)  шотгары 
бойынша  сомалары  есептеліп  жазылады.  Жоғарыда  айтылғандай 
бухгалтерияда  материалдардың  сомалық  есебі  синтетикальтқ 
(топтамалық)  шоттар  бойьпшіа  олардың  ішінде  эрбір  қоймадағы 
материалдардыи топтары  бойынша  бөлек ж\гргізіледі.  Сонымен  қа- 
тар  кәсіпорында  материалдардың  кіріске  алынғандары  мен  шығыс 
етшгендерінің  сомасын  тапқаннан  кейін  оларды  материалдардьщ 
эрбір  есептеу  топтары  бойынша  біріктіріп  жэне  ол  сомалардың 
жиынтығьш  материалдардын  кіріс-шығысымен  қатар  калдығьш 
есептейтін тізімдемеге  көшіріп жазады. Бүл тізімдеме  екі  бөлімнен 
түрады.
Бірішш  бөлімде  кіріске  алыііган  материалдардың  жиьштық 
өзшдік  қүны  жайлы  деректер  көрсетіледі.  Соиымен  қатар  бүл 
бөлімде  кіріске  алынган  материалдардың  нактьшы  езіндік  қүны 
мен  есептеу  бағасымен  есептелген  қүнынын  арасындағы  ауытку 
мөлшері көрсетіледі.
Е
кінші
  бөлімде  эрбір  қойма  мен  материалдарға  жауапты 
түлғалар бойынша материалдардың қозғалысы  (айдьщ басындағы 
және айдың аяғындағы қалдығы, кірісі мен шығысы) тиісгі шоттар 
бойынша көрсетіпеді.
Материалдық қорларды тугендеу
Қазақстан  Республикасында  осы  күніі  қолданылып  жүрген 
ереже  бойынша кзсіпорындар жылына кем дегенде  бір рет өздері- 
нің  меншігіндегі  материалдық  қорларына  түгендеу  жүмысын 
жүрпзуі керек. Түгендеу жүмысы міндеіті түрде мынадай жағдай- 
да жүргізіледі:
•  Жылдық  есеп  беру  (жыл  аяғында)  алдында  маусыммен 
жүмыс  істейтін  қайта  өндіруші  үйымдар,  сондай-ак 
дайындаушы  жэне  баска  да  ұйымдар  материалдар  мен 
пшкізаттарға олардың қалдығының азайған кезінде түгендеу
жүмысын жургізе алады.
196
  ♦ 
Бухгалтперлік есеп  теориясы 
ж эне 
негіздері

9-тарау,  Тауарлық-материалдық қорлар
 ♦ 
197
•  Материалдық  қорларды  міндетті  түрде  түгендеу  мате- 
риалдарға жауапты  адамның ауысуына  байланысты,  үрлык 
жзке  қиянзт  жасалғанда,  сондай-ақ  материалдық  қорлар 
бүзылганда,  табиғи  апат,  өрт  болғанда,  үйым  гаратылғанда 
(қайта қүрылғанда) таі ы да басқа 
ж агдайларда 
жүргізіледі.
Түгендеу  жүргізу  үшін  кәсіпорын  басшысыньщ  бүйрығымен 
орталық  түгендеу  комиссиясы  қүрылады.  Бүл  комиссияны 
кәсіпорын басшысы ңемесе оның орьшбасары басқарады  Сонымен 
қатар  эрбір  цех,  бөлімше  бойыңща  жергілікті  түгендеу  комиссия- 
сы  қүрылады.  Оның  жүмысын  орталық  комиссия  үйымдастырып 
және басқарып отьірады.
Кэсіпорын  басшысының  бүйрығымен  түгендеу  жүргізу  оның 
басталуы және  аяқталуы  мерзімше жауапты  адам  тагайындалады. 
'үгендеу  жүмысы  материалдарға  жауапты  адамның  жауап—кер- 
шілігіндегі материалдардың түрлері жэне олардың сақтаулы түрған 
жерлері бойынша жүргізіледі. Кэсіпорьшда сақталып гүрған, бірақ 
оньщ өз меншігіне жатпайтын яғни басқа үйымдардын немесе жеке 
адамның материалдарында түгендеу керек.
Түгендеу — бүл барлық материалдардың эрқайсысын біртіндеп 
санап шығып, одан кейін материалдардың нақгылы қалдығың бух- 
галтерлік  баланстағы  қалдығымен  салыстыру.  Түгендеу  жүмысы 
материалдардың түгел сакталуын қамтамасыз етудің басты қүралы 
болып табылады. Жергшікгі түгендеу комиссиясы мате риалдардың 
қалдығын  өлшеу  жәие  санау  арқылы  олардың  сакталып  түрған 
жерлері  жэне  материалдарга  жауапты  адамдар  бойьшша  түгендеу 
тізімін  жазып  (үлгілі  түрі  инв-3),  кэсіпорынньщ  бухгалтериясына 
ттсырады.  Түгендеу  тізіміне  түгендеу  комнссиясыньщ  барлық 
мүшелері  кол  қоюлары  тиіс.  Басқа  үйымдардың  немесе  жеке 
адамның  материалдық  игіліктеріне  бөлек  тізім  жасалады.  Үйым 
бойыьшіа түгендеу нәтижесін анықтау үшш салыстыру тізімдемесі 
жасалады.  Салыстыру  тізімдемесі  түгендеу  кезінде  анықталған 
нақтылы  қалдығы,  оңың  бухгалтерлік  есептегі  қалдығына  сәйкес 
келмейтіні тауарлық-материалдық қорлар бойышна жасалады.  Са- 
лыстыру  тізімдемесінде  артық  немесе  кем  шыққан  материалдық- 
Қүңдьшықгар  бухгалтерлік  есепте  көрсетілген  бағасымен  есеп- 
теледі,  Түгендеу  комиссиясы  барлық  артық  немесе  кем  шыққан 
материалдар  жөнінде  оларға  жауапты  тиісті  адамдардан  жазбаша