Е. Жұматаева жоғары мектепте оқытудың біртұтас дидактикалық ЖҮйесінің теориясы монография Павлодар 2012 Кереку

Гуманитарлы бағыттағы жоғары білімнің жаңа үлгісінің басты мақсаттары (стратегиялық):

- адамды шығармашылық ойлау қабілетіне ұмтылдырып, көзге, құлаққа көріне және естіле бермейтін құндылықтарды байқай отырып, оны ғылыми негізге салып, өмірде пайдалана алу іскерлігін дамыту;

- құрылғыны (пән бойынша) жобалаудан іс-әрекетті жобалауға өту (Дидактиканың ауқымын (хронометрі + хронотоп), оқытуға ауыстыру);

- студенттердің бойында шешімдердің әр түрлілігіне, көп өлшемділігіне, басқаша ойлауға, төзімділікке, табандылыққа және өзінің іс-әрекеттері үшін адамгершілік жауаптылыққа негізделген нұрлы, ізгілікті көзқарасты дарыту;

- оқыту барысында оқытылатын, меңгерілетін ғылыми-біліми нысандарды қабылдаушы контингенттің интеллектуалдық іс-әрекетінің үйлесімділігіне, оның біртұтас жүйеде меңгеруіне қолайлы жағдай туғызу.

Бұл аталған мақсат - мемлекеттік стандарт негізінде күні бұрын қарастырылған жобаны жүзеге асырудың қозғаушы күші. Осы макромақсаттан гуманитарлы бағыттағы әр оқушы өзінің дәріс, семинар + тәжірибелік, зертханалық жұмыстарын жоспарлағанда, әр түрлі блоктарды ұсақ бөліктерге жіктеп, оны жүзеге асыра алады.

Жоғары мектептің гуманитарлы бағытының макромақсатын құрастырғаннан кейін, білімді реформалаудың ұстаным - бағыттарын анықтаған жұмыстың нәтижелі жүргізілуіне ықпалын тигізеді:

- әдеби арналарды модульдеп өткенде, әр модульді жеке-жеке бөліп алмай, олардың өзара байланыстық біртұтас жүйесін қарастыру, оның аса маңызды буындары - әдеби кезеңдер мен уақыт және кеңістік;

университет білімін игерген студенттердің одан әрі өз білімі мен ғылымын дербес дамыта алу шеберлігіне ықпал жасаудың озық үлгісі;

меңгерген филологиялық - философиялық білімдерін «Ізгілікті» рубриканың сарынында қатысым құралдары (теле, бейне, радио, баспасөз) арқылы сыннан өткізіп, ісін ширатудың теориясы, тәжірибесі;

жоғары оқу орнының гуманитарлы бағытындағы студенттерді өнеркәсіп пен мектеп өмірімен байланысын ынталандырудың тәжірибесі;

әрбір студенттің іс-әрекеті мен танымдық қызметін ұйымдастыруда мемлекеттің рөлін арттыру, стратегиялық жоспарлаудың мәнін түсіну, оны білім және ғылым мазмұны арқылы жүзеге асырудың модулі;

Қорыта келгенде, стратегия - жоғары оқу орнының ең қажетті ұстанымы. Жоғары оку орнының ішкі ұстанымынан гөрі мемлекет көздеген ұстаным жоғары. Бірақ, тоталитаризм тұсында сыртқы мақсат-мүддені бұлжытпай орындаушылық белең алып, адамның шығармашыл ғылыми пайымы аяқ асты болса, постиндустриалды Қазақстанның алыс болашағын өмірге салтанатты дәрежеде орнықтырып, жоғары оқу орнының оқытушы - профессорларының инновациялық ынта-ықыласы, жаңалығы мемлекеттік стратегияны көркейте бермек.

Стратегияның тірегі - стандартқа негізделген білім классификациясы (мамандандырылған). Аталған маңызды қадамды жүзеге асыру үшін білім деңгейін жіктеп, оқытудың әрбір саласын анықтап, оқу бағдарламаларының әрбір тобының ішкі құрылым -жүйесін біртұтастықта алып, нақты мамандыққа қатысты салалары шеңберіндегі жеке бағдарламаларында қарастырылады. Бұл жүйе кемі қайта-қайта өңделіп, жаңартылып отырады.

Мамандық классификациясының формасы мен құрылымы төмендегідей:

Мамандық классификациясының мақсатында «Білім» термині білімнің мұқтаждарын қанағаттандыратын арнайы және жүйелі іс-әрекеттердің барлық түрлерін қамтиды. Бұл орайда «білім» термині ғылымды жүзеге асыруға есептелген, ұйымдасқан және демеуші қатысым құралын қамтиды.

Коммуникация [Соmmunication] дегеніміз - ақпараттар (хабарлама, мұрат, білім, стратегия және т.б.) алмасатын екі немесе көп адамдардың арасындағы өзара байланыс. Ауызша немесе ауызша емес, тікелей (бетпе-бет) не қашық қарым-қатынас коммуникация болуы көзделеді.

Ілім дегеніміз - мінез-құлықтағы, құндылықтардағы, немесе шеберліктегі кез келген жақсару.

Ұйымдасқан дегеніміз - формасы немесе бір ізгілігі бойынша тікелей, немесе жанама мақсаттармен жоспарланатын әрекет.

Демеуші дегеніміз - ілімге ұзақтық және үздіксіздік элементтері тән болатынын білдіреді.

Бұл - бірінші цикл. Әрбір курстарда студенттердің жүйеленіп, сабақ кестесін құрастырады.

Арнаулы мамандыққа бағдарлаудың деңгейі төмендегідей жіктеледі:

- оқудың жалпы үзақтығы;

- біліктілік түрі (университеттік дәреже);

- ұлттық біліктілік қүрамындағы орны.

Аталған білім деңгейі жалпылық мәнде келеді. Ал оны белгілі пән тұрғысында жеке бөліп алсақ, ішінара ірі тараудың ұсақ бөліктерін шкалаға (рейтинг) жіктеп, оларды біртұтастық деңгейге біріктіріп, ықтимал жауаптарды күні бұрын кұрып алу назарда болады. Блоктық жүйеде ықтимал жауаптар кездеспейді, ал модульдеп оқыту процесінде ықтимал жауаптарды рейтинг сапасына жіктейді. Міне, осы жүйеде қанша зерттеу тірек сұрақтары болса, соншалықты процентпен білім деңгейі межеленеді.

Танымдық ізденімпаздықтың мазмұнына Г.Н. Кулагиннің көзқарасы неғұрлым соны болып табылады. Бүгінгі студент болашақ мұғалім болған сәтте танымдық ізденімпаздығын қажетсінуді, іс-әрекетті жүзеге асыруды және оны ретке келтіруді ғана біріктіретін тек кәсіптік біліктілікті игеруге бағытталған дұрыс емес, себебі бұл ұғымның мазмұнын тым тарылтады деген құнды пікір айтады.

Т.И. Шамова танымдық ізденімпаздықты әрекетке жатқызады, белсенділікті әрекеттің кейбір деңгейі ретінде қарау бүгінгі ұстанымға келе бермейді.

Студенттің әрекетшілдігі деп қарамаймыз, қайта осы әрекеітің сапасы деп қараймыз. Бұл сапада студенттің дара тұлғасы, әрекеттің мазмұнына, сипатына көзқарасы және өзіндік ерік-жігерін оқу-танымдық мақсаттарға қол жеткізуге жүмылдыруға үмтылушылдығы байқалуға тиіс. Қаралып отырған заңдылықтан танымдық белсенділік пен танымдық ізденімпаздық диалектикалық түрғыда өзара байланысты және оқу-танымдық процесте ажырағысыз деген қорытынды шығаруға болады. Мұндай жағдайда осы ұғымдардың өзара байланысының тетігі қандай деген сүрақ туады.

В.А. Крутецкий оны зерттей келе мынандай қорытынды жасайды:

В.И. Лозовая өз еңбегінде жеке тұлғаның белсенділігін талдай және жүйелей келе, жеке тұлғаның мәні мен осы ұғымның әрекет ұғымына қатынасын ашуда түрлі көзқарастың орын алып отырғанын атап өтеді. Оларды қысқаша былай жіктеп өтуге болады:

- белсенділік тірі жүйелердің ерекше қасиеті ретіндегі жалпы категория болып қарастырылады. Әрекет әлеуметтік нысан үшін айрықша белсенділік ретінде көрініс табады;

- белсенділік және әрекет ұғымдарын теңестіреді;

- белсенділік әрекеттің сапалық сипаттамасы деген анықтама береді;

- белсенділік дегеніміз жеке адамның сипаты, оның қасиеті.

Ал Т.И. Шамова «танымдық ізденімпаздық» пен «танымдық белсенділік» ұғымдарының арасындағы қатынасқа талдау жасамайды. Оның үстіне Т.И. Щамова түжырымдаған танымдық ізденімпаздық деңгейлері әрекет тәсілдерін, әдістерді өзінің машығына айналдыру екенін, мұның өзі танымдық ізденімпаздықты әрекетке жатқызатынын дәлелдейтінін байқау қиын емес.

Танымдық қажетсіну белсенділік пен ізденімпаздықты дамытудың қайнар көзі болып табылады, ал танымдық қажетсінудін мынандай сипаттамалары бар:

- жаңа ақпарат адамның бағыты мен мамандығына көмекші ретінде қызмет атқарады;

- танымдық қажетсіну белгілі бір өмірдегі кездейсоқ нақты жағдайларға бейімделу міндеттеріне тәуелсіз және ең алдымен, таным процесінің өзіне бағытталған;

- қажетсіз сезімталдықпен тығыз байланысты. (Ж. Аймауытовтың «соқыр сезімдері» мен «саңылау сезімдері» арқылы берілген);

- психологиялық зерттеулерде танымдық қажетсінудің даму деңгейлері (рейтингісіз мониторинг қүру) нық айқындалмай келеді. Бұл - үлкен проблема. Жобамен бағалау орын алып отыр;

- уәждер, мүдделер, сенім, үмтылушылық қажетсінуді қанағаттандыру сапасы мен олшемділігінің бір мәмілеге келген теориялық негізі әлі де болсын жетімсіз. Десек те, бүгінгі бағалаудың қорытындысымен бағамдасақ, студенттерде оқуға деген ынтаның қожырағандығын, өзінің қабілетіне сенімсіздіктің (Шәкәрімнің «Иманы - сенімі» осы сәтте керек), пайда болғанын, өз күштеріне сенуден айырылғанын жиі аңғаруға тура келіп жүр. Әсіресе, бұл қүбылыстар - жоғары оқу орнының II—III курстарында оқитын студенттерге тән.

- таным, сезім - білім алу процестерінің нәтижесі.

Мұнда әр студент сол нысананың жүйесін, дидактиканың біртұтастық деңгейінде қабылдауға ыңғайлап, оған ең ұтымды әдіс-амалдарын пайдаланып, түрақтылық пен шыдам көрсетуге ынталануы көзделеді. Алайда, танымдық ізденімпаздықтың мүндай түсініктемесін негіздеу үщін жеқе тұлғаның білімін талдау көзделеді.

Жеке тұлғаның бітімі - танымдық ізденімпаздығы тұжырымдамасын құрастырудың негізі. Танымдық ізденімпаздықты барлық зерттеушілер жеке тұлғаның қасиеті ретінде қарастырады.

В.С. Леднев жеке тұлға деген үұғым жөніндегі көзқарастардағы ортақ жәйттерді және олардағы айырмашылықты бөліп көрсетеді. Ортақ жәйттерді мынандай принциптермен сипаттайды:

- жеке тұлға - «адам» деген ұғымға қарағанда, аясы тарлау ұғым;

- адам жеке тұлға болып тумайды, бірақ жеке тұлғаға айналады. Жеке тұлғаның қалыптасу процесі - филогенезде де, онтогенезде де әлеуметтік процесс;

- жеке тұлға - сананың иесі ретіндегі, еңбек етуге және танымдық әрекетке қабілетті тіршілік иесі ретіндегі адам.

ТМД елдері ғалымдарының тұжырымдары мен қазақ халқының зиялы, данышпандарының айтып кеткен философиялық түйіндері үндеседі. Мәселен, А. Құнанбайұлы «Адам деген даңқым бар» деген.

В.С. Ледневтің тұлға жайлы дүниетанымыдағы «жеке тұлға» деген ұғым «адам» деген ұғымнан төмен дегенін қолдай отырып, «адамға» жету үшін Абай Құнанбайұлы 3 кезеңнен өткенін дәлелдеген. Мәселен, Сәби - хайуандық деңгей, 3-4 жас - ессіз, 5 -6 жас - жарымес, 13-тен кейін - адам.

Бұл таза философиялық процеске қатысты айтылған. Ал ойлау, таным, ізденімпаздық белсенділік деңгейліктеріне байланысты айтылған түжырымдар:

- ессіздеңгей;

- жарым есті деңгей;

- адами деңгей;

- қалыптанған адами деңгей;

- толықадам деңгейі;

Бұл тұжырымды мектеп мұғалімдеріне арналыи жарық көрген оқу құралынан кездестіресіз.

- магрифат;

- пайғамбар.

«Адам» деген философиялык мәнде қолданылса, «жеке тұлға» қоғамдық тіршіліктін сомдаған субъектісі екенін түсінгеніміз жөн. Бұл ойды дамытатын Нойнер:

- «организм-қоршаған орта» қатынасы адам-жәнс табиғат арасындағы қатынастар деңгейінде;

- «субъект - объект» катынасы адам мен адамның практикалық жоне теориялық қызметінің объектілендірілген заттары арасындағы катынас деңгейінде;

- «жеке тұлға - қоғам» қатынасы түрлі әлеуметтік тонтар жанама қатынастарға айналдырған адам мен қоғам арасындагы қатынастар деңгейінде деп жіктеген.

- жеке тұлғанын тәжірибесі;

- психика тетіктері (Ж. Аймауытов);

- жеке тұлғаның типологиялық қасиеттері.

Бірінші бөлік екі топтан тұрады:

- білім, ғылым, білік, дағды, машық;

- бағыттаушылық, таным, бағам, парасат, еңбек, қарым-қатынас, эстетикалық сапалар, дене, жан, рух тәрбиесі.

Көзге көріне бермейтін жеке Тұлғаның бітімін М.С. Каган бес әулетпен сипаттайды (эзотерикаға жуық), олар:

- гносеологиялык әулет;

- аксиологиялық әулет;

- шығармашылық әулет;

- қарым-қатынас әулеті;

- көркемдік әулет.

Психика тетіктері (Ж. Аймауытовша саңылау сезімдері) қабылдаудан, ойлаудан және сөйлеуден, зердеден, психикалық қозғалыстан, басқарудың кіші жүйесінен («мен») құралады. Мінез, дағды, білік, ғылыми ойлауды дамыту онтогенетикалық ерекшеліктері жеке тұлға бітімінің үшінші бөлігін қүрайды. Жеке тұлғаның бітіміне өзін-өзі иемденудің («менді») оның бөліктері ретінде қосу жеке тұлғаның ізденімпаздығы түрғысынан маңызды.

Ковалев, Платонов, Леднев, Каган қорытындылаған жеке адамның білімі жөніндегі түжырымдарды жинақтай келе төмендегілерді жіктейміз:

- жеке тұлға бітімінің компоненттері тіпті де тең қүқықты емес. Мәселен, психикалық тетіктер, білік кез келген әрекеттің негізі болып табылады. Психика тетіктерінен тыс әрекет жоқ. Психика тетіктері үшінші бөлікке қатысу емес, ал үшінші бөлікке мінез, темперамент, дағды мен білік жатады.

В.С. Ледневтің тұжырымдамасынан бұрын мына принципке назар аударамыз:

- жеке тұлға жөніндегі тұжырымдамалардың авторлары жеке тұлғаның әлеуметтік мәнін бірінші орынға қояды. «Жеке тұлға адамның «әлеуметтік келбеті», онтогенез барысында жеке адамды әлеуметтендірудің желісі». Сондықтан «жеке тұлға» ұғымы «қоғам» ұғымында диалектикалық үндестігін табады.

Бір қатар еңбектерде жеке тұлға ұғымының мазмұны оның жоғарыда қаралған бітім компоненттерінің бірі арқылы ашылады. Мәселен, Леонтьев жеке тұлғаны оның табиғаты жөнінен дүниеге қоғамдық қатынастарының, бірақ әрекетпен немесе сан алуан әрекеттер жиынтығымен іске асырылатын қатынастарының жиынтығы ретінде қабылданады. Бұл арада, - деп атап көрсетеді автор, - әрекеттер, операциялар, психологиялық талдау жасаудың (Ж.Аймауытовтың психологиясын талдағанда бұл пайымды кездестірдік) басшылыққа алынатын өлшемдіктері болып табылатын әрекеттері айқындалып отыр; соңғылары тікелей жеке тұлғаны емес, әрекетті сипаттайды.

Бұл ой Ж. Аймауытов еңбегінде «жұлма жад» және «философиялық жад» екеуін қосқанда, адамның «ой сандығы» шығады дей отырып, «ой сандығына» жау соқыр сезімдер деген пайым дамиды. Міне, Леонтьевтің тұжырымдамасынан да осыны табамыз.

- әрекет - студенттің ішкі және сыртқы, оқытушының ішкі жөне сыртқы;

- мазмұн - студенттің ішкі және сыртқы, оқытушының ішкі жоне сыртқы;

- әдіс-құрал, амал-тәсіл студенттің ішкі және сыртқы, оқытушының ішкі және сыртқы;

- дамушылық - студенттің ішкі және сыртқы, оқытушының ішкі және сыртқы;

- толғаныс - студенттің ішкі және сыртқы, оқытушының ішкі және сыртқы.

Танымдық ізденімпаздық - әрекет біртұтас жүйе. Ойлау әрекеті белгілі дидактикалық нысан мен пәннің ішкі мақсат - мазмұнына бағынышты.

Танымдық қажетсіну - белгілі бір зандылықтары бар ерекше қажетсіну екенін ескереміз. Олардың ең бастылары:

ынтызарлық, яғни таным нәтижесіне толық қанағаттанудың принципті түрде мүмкін еместігі;

процессуалдық, яғни танымның нәтижесінде емес, ең алдымен, процесіне бағдарлаушылық;

жақсы сезіммен (А.Қ. «Имани гүл»), яғни қуаныш, қызығу сезіммен тығыз байланыс.

Танымдық қажетсіну сәби дүниеге келген күннен бастап пайда болып, біртіндеп күрделеніп, принципті түрде өзгеріп отырады, осыған орай студенттердің уәждік әрекет процесі әр түрлі. Осы компоненттен деңгейліқтер шығады. Студенттер үшін нысаналы танымдық қажетсінудің жетекші деңгейі болып табылады.

Оқу процесінде кезқарасты, дүниетанымды сақтау үшін зерттеудің түрлі технологиялары пайдаланылады. Олар: дәріс және семинар-тәжірибелік, зертханалық жұмысқа қатысу мен рейтинг (модульдің ықтимал жауаптарын алдын-ала оқытушы үлгілеп алады) бағамын мониторинг матрицасына модельдеу, анкеталық сауалнамалар, студенттермен жеке жұмыс, немесе топ-тобымен сүхбаттасу, студенттермен, кітапхана қызметкерлерімен эмпирикалық диалог өткізу. Алынған деректердің қорытындысында студенттердің көпшілігінде (92 процент) өздерінің оқу міндеттері туралы түсінік бар екенін дәлелдейді. Әдетте университеттің қазақ тілі мен әдебиеті бөлімінде оқып жүргендерінің басымы сол пәндерге деген қызығушылығы жетелегенін айтады; оқу қызметінде біліктілігі жоғары маман болуға ұмтылушылықты мақсат тұтады, 70 проценті -мүғалім болғысы келеді. Студенттердің тек 55 проценті ғана дәріске үзбей қатысатыны, ал 52 проценті тәжірибешілік сабақтарға дайыңдалатыны (өз мәнінде), 43 проценті күн сайын ізденімпаздық жұмыспен шүгылданатыны анықталды. Аталған деректер студенттердің танымдық қызығушылығын қалыптастыру қажеттілігін дәлелдейді. Бүндай уәждік бөлікте ең басты әрекет - зейін мен абстрактілі, суггестивті, ассоциативті ойлау түжырымы. Дәстүрлі, таптаурын болған әдістерден гөрі ізденімпаздық жұмысты неғүрлым көбірек пайдалану - танымдық қызығушылықты қалыптастыруға қозғаушы күш.

Студенттерді кәсіпке ертерек бейімдеу, «кәсіптік уәжді» дамытудың қуатты түрткісі болып табылады. Бұл орайда, біздер Матюшкиннің оқу барысында студенттердің ақыл-парасаты мен ерік күшінің жоғары деңгейде болуын айқындайтын түжырымын ескердік.

Мұндай уәж оқу үлгерімін ғана емес, кәсіпкерліктің шығармашыл деңгейін қамтамасыз етеді. Ал танымдық ізденімпаздык осындай тұлғаның ажырағысыз сапасы болып табылады.

III курстардан бастап оқу-тәрбие процесінің кәсінтік бағытталуын іске асыру мақсатында оқуды бастаған студенттер тап болатын қарама-қайшылықты (кәсіпке тезірек араласу ықыласы мен іргелі пәндерді төзімділікпен оқып үйрену қажеттілігі арасындағы қарама-қайшылықты) шешу үшін қажет. Кәсіпті игеру үшін негіз жасайтын мазмұнды анықтауды басты бағыт деп есептеуге болады. Университет жағдайында мүғалім кәсібіне бағдарлау төменгі курстарда оқытылатын іргелі гылымдардың негіздік мазмұнын және мүғалімнің практикалық қызметіне даярлануға тікелей жәрдемдесетін жұмыстың технологиялары мен дидактикалық нысандарын іріктеу арқылы іске асады.

Медведев, Фоменко студенттердің танымдық қызығушылығын дамытуға дәрістер мен практикалық сабақтарда жоғары оқу орындарындагы мазмұнның студенттердің мектептегі түсініктеріне сай келмеуін пайдалану жөніндегі ақыл-кеңестерімен жәрдемдеседі.

Психология мен педагогика оқыту уәжінің, ең алдымен, студенттердің емес, оқушылардың оқыту уәжісінің проблемасы терең зерттелген. Зерттеушілерді атап өткен орынды. Олар: А.Д. Алферов, Ю.К. Бабанский, Л.И. Божович, П.Я. Гальперин, В.В. Давыдов, А.Н. Леонтьев, С.Л. Рубинштейн лсәне т.б. Аталған зарттеушілердің көпшілігі оқыту уәжінің негізгі екі тобын белгілі бір түрде бөліп көрсетеді, олар: оқу-танымдық, әрекет аясынан тыс жатқан және танымдық уәждер. А.К. Маркова өзінің зерттеу еңбегінде А.Н. Леонтьевтің әрекет теориясын негізге алып, уәж бөлігі әрекет қүрылымының ішкі сипаттамасы ретінде талданады. Танымдық уәж деңгейліктері әзірленді:

білімге қол жеткізу тәсілдерін игеруге бағытталумен сипатталатын оқу-танымдық уәжі;

білімге қол жеткізу тәсілдерін үдайы үздіксіз дамытуға бағыталумен ерекшеленетін өздігінен білім алу уәжі.

Мазмұнды-операциялық бөлік, Студенттердің танымдық ізденімпаздығының екінші бөлігінде жетекші білімдердің және оқу-танымдық қызмет тәсілдерінің жүйесі қамтылады. Бұл тәсілдер жаңа білімдер мен әрекет тәсілдерін өздігінен игеру біліктілігін айкындайды. Бөліктердің ерекшелігін айқындау үшін олардың жоғары оқу орны студенттері білімдерінің және олардың оқу-танымдық қызмет тәсілдері жүйесінің ерекшеліктерін анықтау қажет. С.И. Архангельский жоғары білімнің мазмұнына үш компонент бар деп есептейді:

даму үстіндегі ғылым мен техниканың жаңа мазмұньш айқындауы;

Бірінші беліктің ғылымда түжырымдалған және практикада қабылданған нәрседен құралатыны:

- төменгі курстарда оқылатын іргелі ғылымдардың мазмұнынан тұратыны.

Жоғары курстарда екінші бөліктің және біраз дәрежеде үшінші бөліктің рөлі арта түседі. Сөйтіп, студенттің жетекші білімдерінің жүйесіне жоғары оқу орнында ғылыми-техникалық, даярлаудың негізін қүрайтын іргелі ғылымдардан алған білімдер және ғылым мен практикада тексеруден өткен жаңа білімдер - даму үстіндегі ғылым мен техниканың желісі кіреді,

Жетекші білімдер жүйесінің игерілуін сипаттайтын мынандай деңгейліктерді бөліп алуға мүмкіндік береді:

- теориялық білімдерді олардың жаңғыртылу деңгейінде игеру;

білімдерді белгілі алгоритмге сәйкес қолданылуы деңгейінде игеру;

- жоғары кезеңдерде шығармашылық қызметке үласатын оқу-танымдық қызметтің өзгеріп отыратын жағдайында білімдерді қолдана білу біліктілігі деңгейінде игеру.

Студенттердің жетекші білімдері жүйесінің негізінде танымдық ізденімпаздықтың операциялық жақтары қалыптасады. Біліктер үш топқа бөлінеді, олар:

Ақыл-парасат;

Оқу еңбегі;

Пәндік бөліктер.

Осы біліктерді меңгерудің белгілі бір деңгейі танымдағы ізденімпаздықтың ілгері басуын қамтамасыз етуі тиіс. Бүған қосарымыз:

Ең басты нәрсені ажырата білу біліктілігінің қалыптасуы операциялық жактың дамуының негізгі көрсеткіші болып табылады.

Еріктілік компонент. Егер жеке тұлға белгілі бір ерік күшін жүмсамаса, білімді және әрекет тәсілдерін игеруге талпынғанымен, білімдердің белгілі біртұтас жүйесін меңгере алмайды.

Сондықтан еріктік компонент танымдық ізденімпаздықтың ажырамас бір бөлігі болып табылады.

В.И. Селиванов: «... атқарудағы қиындықтарды жеңе білу біліктілігі - жеке тұлғаның еркінің дамуын бағалайтын негізгі олшем», - деп қараған. Еріктілік компонент - сезімге байланысты категория. Студенттердің оқу-танымдық қызметінде айқынырақ көрініс табатын көрсеткіш ретінде дәрістер мен семинар- тәжірибелік сабақтарда жұмыстың ынталы жүргізілуін, жұмыстағы бітүтастық жүйелілікті (семестр бойына), танымдық қызметтің барлық түрлерін аяқтауға ұмтылушылык ұсынылады. Ерік күшінің қалыптасуы мынандай деңгейліктерге ажыратылады:

- көшіруші;

Қорыта айтсақ, оқу мақсатын танымдық ізденімпаздықтың көшіруші, ішінара іздестіруші және зерттеуші деңгейлеріне ажырату үшін иегіз деп есептейді. Студенттердің оқу барысындағы көшірушілік жоне шығармашылық кызметінің табиғи бірлігі жүзеге асырылуы көзделеді.

Постиндустриалды Қазақстанның кеңістігіндегі алыс болашақтың танымдык ізденімпаздықтың деңгейліктерін сан қуалау, не академиялы ұғымда жіктеу нәтижелердің толыққапды орындалуына мүмкіндік бере алмайтынына көзіміз жетіп жүр. Сол себепті программалап, модульдеп оқыту продестеріндегі рейтинг жүйесі студенттердің ең жоғары деңгейлікке ұмтылуына қолайлы жағдай туғызады.

Байқампаздық, филогендік парасат бағам жиюға бағыт жасайды. Бұл - білім мен ғылымның толыктығы мен ауқымдылығын қатарынан игеруге қозғаушы күш, негізгі тірек көздері. Студенттерге болашақ ііедагоітың тұлғалық келбетін, бітімдік компоненттері көрсетілген түрді профессиограммалар әзірленді. К.К. Платоновтың әдіснамасы бойынша әзірленген технологиялык карта.

I. Жеке тұлғаның жалпы педагогикалық сапалары:

- жеке тұлғаның дамуына мирасқорлықтың, ортаньщ, тәрбиенің және түлектің өзінін белсенділігінің рөліне ғылыми-педагогикалык козқарастардың дүрыстығы;

- жеке тұлғаның кемелденуінің себептері мен қозғаушы күштерін түсінуі;

- жеке тұлғаның кәсіптік бағытталуының жай-күйі;

- психологиялық-педагогикалық, теориялық және практикалық дайындық;

- педагогикалық ғылыми біліктіліктердің:

а) танымдық;

ә) құрастырушылық;

б) қарым-қатынас;

в) ақпараттық;

г) ұйымдастырушылық бірлестіктерінің дамығандығы.
III. Дара психологиялық сапалар:

- психологиялық (этно, жалпы, пара) процестерінің педагогикалық бағытталуы;

- педагогикалық ойлаудың, қиял мен естің дамығандығы;

- әсерлі ықпалдастық;

- темперамент мәдениеті.

Гуманитарлық бағыттағы оқытушылардың болашақ мүғалім-ұстаздарды тәрбиелеуде олардың қажетсіну - уәждік аясын, өрісін (поле) дамыту, олардың қабылдау әдістерін (перцептив) және түйістендіру (апперсепсе) шеберлігін шыңдау, ізгілікті мүраттары мен сенімдерін орнықтыру. Оқыту процесі диагностикасының негізгі объектілері - кәсіптік сапалар (ұстаздың (болашақ) қажетті біліктілігі):

а) болашақ ұстаздың диагностикалық іскерлігі: оның ғылыми-біліктілік, тезаурус қорын жинақтай аларлық дағды - машықтарының сапасына өлшемдік қүра білу, болашақ оқушыларының қабылдау деңгейліктерін болжай алу; олардың даралық сипатын ескере білу;

ә) болашақ ұстаздың ұйымдастырушылық қабілеттері: болашақ оқушылардың танымдық қызметін оқу материалы олардың белсенді әрекет жасайтын нәрселеріне айналатындай етіп ұйымдастыру;

б) оқыту өдістері мен технологияларын ұтымды пайдаланып, нәтижеге шыға алатын деңгейде өткізу;

ғ) сабақтағы болу керек адамгершілік-психологиялық ахуал, болашақ ұстаз бен болашақ оқушының бір-бірімен қатынасының стилі және сөйлеу мәнері;

д) болашақ оқушылардың сабақтағы белсенді ұстанымы, ізденімпаздығы, белсенділігі, ізгі ниетпен қарауы, оқылатын материалдың игерілу сапасы туралы дүрыс пайымдай білу біліктілігі мен қабілеті (өздігінен талдау жасау, өздігінен бағалау);

е) ғылымның жетекші мүраттарын, терминологияны, ұғымдық аппаратты ұғыну.

Болашақ ұстаздар, бүгінгі студенттерді кәсіпкерлікке тәрбиелеу мақсатында Павлодар қаласының Ы.Алтынсарин атындағы гимназия-интернатының әдіснамалық өзекті мәселесін: «Гимназия мәртебесінде модернизациялау процесіндегі дамыта оқытудың дидактикалык біртұтас жүйесі» деп алуды жөн көрдік. Міне, осындай жұмыстың ұйымдасуы үшін Павлодар қаласының С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің әзірлеген тұжырымдамасына сәйкес қазіргі заманғы ұстаздың қызметінің құрылымын былай жіктедік:

- мақсаткерлік функциялар (білік меңгеру, кемелдендіріп толықтыру және ізгілікке ынталандыру);

- оперативті - қүрылымдық функциялар шығармашылық-қүрастырушылық, ұйымдастырушылық, қарым-қатынастық;

- уәждік (жоғарыда теориясын толық сипаттап өттік) өздігінен білім алуға өзін мойын сүндыру) функциялары;

- бақылау-түзету функциялары (шығармашылық зерттеушілік және бағалаушылық).

Студенттердің ұстаз болу бағытындағы меңгеретін педагогикалық қызметтің түрлі функцияларын орындай білу біліктілігі мен қабілеті:

- оқушыларды мемлекеттік стандарт негізінде біліммен қаруландыру;

- оқушылардың бойында әдебиет пен тіл және басқа гуманитарлық пәндерде кездесетін теорияны тәжірибе сабақтарында қолдана білу біліктілігін дамыту;

- оқушылардың қабылдау (перцеептивті) және түйістеу (апперсепсе) әдістерін дамыту;

- сабаққа өздігінен даярлықты ұтымды ұйымдастыру;

- гуманитарлық пәндерден кез-келген материалды «жұлма жад» пен философиялық жад» (Ж. Аймауытов) «ой сандығынан» бернелеп алу»;

- оқушылардың сабақ үстіндегі жеке және жүптық, серіппелі, толық, ұжымдық жұмыстарын ұйымдастыру;

- көрнекі құралдар, дидактикалық материалдар, техникалық жабдықтарды сабақтың, оқушылардың мүмкіндігіне қарай екі жақты ұтымды пайдалану;

- шәкірттің орта, жоғары мектеп басқыштарына қарай шығармашылық жұмысын ұйымдастыру;

- тәжірибелік мәні бар жаттығуларды таңдап алу және оларды гуманитарлық сарында грамматикалық сапада талдау:

ә) гуманитарлық пәндер бойынша кластан тыс жұмыс жүргізгенде;

- туындаған жағдайды дүрыс бағалап, шешім қабылдау:

- зерттеу жұмысын жүргізу:

- өзінің білімін үздіксіз толықтырып, жаңғыртып отыру. Күрделі қүрамды теориялық ұғымдар мен әрекеттерге ерекше назар аудару қарастырылады;

- ережелер, заңдылықтар, принциптер, теоремалар шарттары мен қорытындысын бөліп көрсету, шартты тұрғыда талдау, оны бөліктерге жіктеу, қайта модульге түсіру;

Сонымен, кәсіпқойлық танымдық ізденімпаздық жеке тұлғаның интегралды қасиеті болып табылады, ол таным, ерік және сезім процестерінің, ізденімпаздық мінез-қүлық уәжі мен тәсілдерінің, қажетсінудің және өмір шындығының түрлі жақтарына, атап айтқанда, өзінің кәсібіне көзқарасының бірлігінде дамиды. Кәсіпқойлық танымдық ізденімпаздықты қалыптастыру шарттары мен құралдарын әзірлеу студенттердің танымдық ізденімпаздығын дамыту процесін талдау өлшемін бөліп көрсетуді көздейді.
Жоғары оқу орнында дидактиканың біртұтас жүйесі