Бақылау тапсырмалары:
1) Раушангүлділер тұқымдасына (Rosaceae) жататын 2-3 түрді морфологиялық жағынан сипаттау.
2) Раушангүлділер тұқымдасына (Rosaceae) жататын 2-3 түрдің морфологиялық сипаттамасын жазғаннан кейін анықтағыштың көмегімен өсімдіктердің түрлерін анықтау.
Зертханалық сабақ № 26
Сабақ тақырыбы. Бұршақгүлділер тұқымдасы - Fabaceae.
Сабақ мақсаты. Бұршақгүлділер тұқымдасының (Fabaceae) түрлерімен танысу.
Тапсырма.
1. Бұршақгүлділер тұқымдасының (Fabaceae) түрлерін морфологиялық талдау.
Қажетті құрал-жабдықтар.
Табиғи құралдар: бұршақгүлділер тұқымдасының түрлерінің жинақтамасы.
Қосымша құрал-жабдықтар: зертханалық жұмысқа арналған дәптер, сурет салатын альбом, жай қарындаш, қара және қызыл түсті қалам, түрлі түсті қарындаштар.
|
Бұршақгүлділер тұқымдасы - Fabaceae
|
1
|
Мимозалықтар тұқымдас тармағы - Mimosaceae
|
|
Қарақат туысы
|
Hibes
|
|
Акация туысы
|
Acacia
|
|
Ақшылт қараған
|
A. dealbata
|
|
Мимоза туысы
|
Mimosa
|
|
Ұялшақ мимоза
|
M. pudica
|
|
Энтада туысы
|
Entada
|
2
|
Цезальпиниялықтар тұқымдас тармағы - Caesalpiniaceae
|
|
Кассия туысы
|
Cassia
|
|
Кассия пистула
|
C.Pistula
|
|
Александриялық кассия
|
C.angustifolia
|
|
Өткір ұшты жапырақты кассия
|
C.acutifolia
|
|
Гледичия туысы
|
Gleditschia
|
|
Каспийлық гледичия
|
G.Caspica
|
|
Үштікен гледичия
|
G.triacanthos
|
3
|
Бұршақтар тұқымдас тармағы - Papilionaceae
|
|
Таспашөп туысы
|
Astragalus
|
|
Құмды таспашөп
|
A.arenarius
|
|
Австриялық астрагал
|
A.austriacus
|
|
Кекіре туысы
|
Oxytropis
|
|
Түкті кекіре
|
O.pilosa
|
|
Кірлі кекіре
|
О.sordida
|
|
Жаңтақ туысы
|
Alhagi
|
|
Сиыржоңышқа туысы
|
Vicia
|
|
Атбұршақ
|
V.faba
|
|
Егістік сиыржоңышқа
|
V. sativa
|
|
Тышқан сиыржоңышқа
|
V. cracca
|
|
Түкті сиыржоңышқа
|
V. villosa
|
|
Айыржапырақты сиыржоңышқа
|
V. angustifolia
|
|
Асбұршақ туысы
|
Pisum
|
|
Егістік асбұршақ
|
P. sativum
|
|
Абиссиниялық асбұршақ
|
P.abissinicum
|
|
Дала асбұршағы
|
P. arvense
|
|
Мия туысы
|
Glycyrrhiza
|
|
Орал миясы
|
G. uralensis
|
|
Жалаң мия
|
G.glabra
|
|
Жоңышқа туысы
|
Medicago
|
|
Сарбас жоңышқа
|
M.falcata
|
|
Кәдімгі жоңышқа
|
M.sativa
|
|
Фасоль туысы
|
Phaseolus
|
|
Кәдімгі фасоль
|
Ph.vulgaris
|
|
Қызыл фасоль
|
Ph. coccineus
|
|
Үшкіржапырақ фасоль
|
Ph.acutifolius
|
|
Сары фасоль
|
Ph.aureus
|
|
Соя туысы
|
Glycine
|
|
Уссурий соясы
|
G.ussuriensis
|
|
Түкті соя
|
G. hispida
|
|
Люпин туысы
|
Lupinus
|
|
Түйежоңышқа туысы
|
Melilotus Adans
|
|
Ақ түйежоңышқа
|
M.albus
|
|
Каспий түйежоңышқасы
|
M.polonicus
|
1-тапсырма. Бұршақгүлділер тұқымдасының (Fabaceae) түрлерін морфологиялық талдау.
Бұршақгүлділер тұқымдасының түрлерін анықтауға кіріспес бұрын оған морфологиялық талдау жүргізу қажет, содан кейін тиісті сипаттамалар жасалынып, жекелеген мүшелері сурет салатын альбомға салынады.
Өсімдіктерді морфологиялық талдау мынадай жоспар бойынша жүргізіледі:
1) Бір-, екі- немесе көпжылдық өсімдік.
2) Дара- немесе қосжынысты өсімдік.
3) Тамыр жүйесі шашақ, кіндік немесе аралас.
4) Сабағы тік, жатаған, өрмелегіш, шырмалғыш. Домалақ, қырлы. Сабақ ортасы толық немесе қуыс. Түктері бар немесе жалаңаш. Өркеннің түр өзгерістері бар ма? Қандай?
5) Жапырағы сағақты, сағақсыз. Жапырақ серігі бар немесе жоқ. Жапырақ тақтасының пішіні және шеті қандай? Жүйкеленуі қандай? Түсі қандай, түктері бар немесе жоқ?
6) Жапырақтың түр өзгерісі бар ма? Егер жапырақ күрделі болса, қандай: қауырсынды күрделі немесе саусақты күрделі, жапырақшалары қандай?
7) Жапырақтарының орналасуы қарама-қарсы, кезектесіп немесе шоқтанып.
8) Гүлдері жеке немесе гүлшоғырына біріккен бе? Гүлшоғыры моноподиальды немесе симподиальды.
9) Моноподиальды гүлшоғыры жай (шашақ, масақ, собық, себет, шатыр, қалқанша) немесе күрделі (сыпыртқы, күрделі масақ және т.б.).
10) Гүлі актиноморфты немесе зигоморфты.
11) Гүлсерігі жай немесе қосарланған.
12) Тостағаншасы біріккен немесе бірікпеген.
13) Күлтесі біріккен немесе жеке, күлте жапырақшаларының саны.
14) Аталығы жеке немесе біріккен. Мөлшері бірдей немесе әр түрлі. Аталығы қанша?
15) Аналығы біреу немесе бірнешеу. Жатыны қандай (жоғарғы, ортаңғы, төменгі)?
16) Жемісі жай немесе күрделі. Құрғақ немесе шырынды. Жеміс типі.
17) Жемісте тұқым саны нешеу? Тұқымның сыртқы құрылысы қандай?
Бұршақгүлділер тұқымдасының түрлеріне морфологиялық талдау жасағаннан кейін гүлдің және оның жеке бөліктерінің, жапырақтың және басқа мүшелерінің суреттері сурет салатын альбомға салынады.
Содан соң бұршақгүлділер тұқымдасына жататын түрді анықтауға кіріседі. Өсімдіктердің түрлерін анықтауға арналған кітаптың (анықтағыш) екіге айрылатын, дихотомиялық белгілері бойынша құрастырылған, тұқымдасты, туысты және түрді анықтауға арналған кестесі болады. Бұл әрбір сатысы екі, кейде үш бөліктен - тезадан, антитезадан, синтезадан тұратын сандармен белгіленген (1, 2, 3 және т.б.) кесте. Анықтауды бірінші сатыдан бастайды: тезаны және антитезаны түгелімен оқып шығып, бір-бірімен салыстырады, содан соң оларды анықтап отырған өсімдікке белгілері сәйкес келетінін таңдап алады. Егер де таңдап алған тезаның немесе антитезаның соңында сан тұрса, онда анықтауды одан әрі жалғастыру қажет. Ол үшін сандармен көрсетілген келесі сатыға көшеді. Осылайша таңдап алынған тезаның немесе антитезаның соңында тұқымдастың аты берілгенше сатыдан сатыға көшіп отырады.
Тұқымдастың атының қасындағы тұрған сан туысты анықтауға арналған кестенің қай бетте тұрғандығын көрсетеді. Туысты анықтауда сол жоғарыда көрсетілген тәсілмен жүргізіледі.
Туыстың атының қасында тұрған сан түрді анықтауға арналған кестенің нөмірін көрсетеді. Түрдің атынан кейін қысқартылған немесе толық түрде, осы түрді ғылымға алғаш рет таныстырып, сипаттап жазған ғалымның тегі тұрады.
Анықтаудың нәтижесінде тұқымдастың, туыстың және түрдің ғылыми (латын тіліндегі) атын және олардың орысша (егер мүмкін болса қазақша) баламаларын табады.
Бақылау тапсырмалары:
1) Бұршақгүлділер тұқымдасына (Fabaceae) жататын 2-3 түрді морфологиялық жағынан сипаттау.
2) Бұршақгүлділер тұқымдасына (Fabaceae) жататын 2-3 түрдің морфологиялық сипаттамасын жазғаннан кейін анықтағыштың көмегімен өсімдіктердің түрлерін анықтау.
Зертханалық сабақ № 27-28
Сабақ тақырыбы. Күрделігүлділер тұқымдасы - Compositae.
Сабақ мақсаты. Күрделігүлділер тұқымдасының (Compositae) түрлерімен танысу.
Тапсырма.
1. Күрделігүлділер тұқымдасының (Compositae) түрлерін морфологиялық талдау.
Қажетті құрал-жабдықтар.
Табиғи құралдар: күрделігүлділер тұқымдасының (Compositae) түрлерінің жинақтамасы.
Қосымша құрал-жабдықтар: зертханалық жұмысқа арналған дәптер, сурет салатын альбом, жай қарындаш, қара және қызыл түсті қалам, түрлі түсті қарындаштар.
|
Күрделігүлділер тұқымдасы - Compositae
|
1
|
Трубкагүлділер тұқымдас тармағы - Tubiflorae
|
-
|
Күнбағыс туысы - Helianthus
|
|
Біржылдық күнбағыс
|
H. annuus
|
|
Тапинамбур күнбағысы
|
H. tuberosus
|
|
Жусан туысы - Artemisia
|
|
|
Дәрмене жусан
|
A. cina
|
|
Ащы жусан
|
A. absinthium
|
|
Таврий жусаны
|
A. taurica
|
|
Теңіз жусаны
|
A. maritime
|
|
Тамыр жусан
|
A. terraealbae
|
-
|
Гүлкекіре туысы - Centaurea
|
|
Көк гүлкекіре
|
C. cyanus
|
-
|
Сарықалуен туысы - Cirsium
|
|
Егістік сарықалуен
|
C. arvense
|
|
Бозғылт сарықалуен
|
C. incanum
|
|
Кәдімгі сарықалуен
|
C. vulgare
|
2
|
Тілшегүлділер тұқымдас тармағы - Liguliflorae
|
-
|
Бақбақ туысы - Taraxacum
|
|
Кәдімгі бақбақ
|
T. officinale
|
|
Көк-сағыз
|
T. kok-saghyz
|
-
|
Қалуен туысы - Sonchus
|
|
Егістік қалуен
|
S. arvensis
|
1-тапсырма. Күрделігүлділер тұқымдасының (Compositae) түрлерін морфологиялық талдау.
Күрделігүлділер тұқымдасының (Compositae) түрлерін анықтауға кіріспес бұрын оған морфологиялық талдау жүргізу қажет, содан кейін тиісті сипаттамалар жасалынып, жекелеген мүшелері сурет салатын альбомға салынады.
Өсімдіктерді морфологиялық талдау мынадай жоспар бойынша жүргізіледі:
1) Бір-, екі- немесе көпжылдық өсімдік.
2) Дара- немесе қосжынысты өсімдік.
3) Тамыр жүйесі шашақ, кіндік немесе аралас.
4) Сабағы тік, жатаған, өрмелегіш, шырмалғыш. Домалақ, қырлы. Сабақ ортасы толық немесе қуыс. Түктері бар немесе жалаңаш. Өркеннің түр өзгерістері бар ма? Қандай?
5) Жапырағы сағақты, сағақсыз. Жапырақ серігі бар немесе жоқ. Жапырақ тақтасының пішіні және шеті қандай? Жүйкеленуі қандай? Түсі қандай, түктері бар немесе жоқ?
6) Жапырақтың түр өзгерісі бар ма? Егер жапырақ күрделі болса, қандай: қауырсынды күрделі немесе саусақты күрделі, жапырақшалары қандай?
7) Жапырақтарының орналасуы қарама-қарсы, кезектесіп немесе шоқтанып.
8) Гүлдері жеке немесе гүлшоғырына біріккен бе? Гүлшоғыры моноподиальды немесе симподиальды.
9) Моноподиальды гүлшоғыры жай (шашақ, масақ, собық, себет, шатыр, қалқанша) немесе күрделі (сыпыртқы, күрделі масақ және т.б.).
10) Гүлі актиноморфты немесе зигоморфты.
11) Гүлсерігі жай немесе қосарланған.
12) Тостағаншасы біріккен немесе бірікпеген.
13) Күлтесі біріккен немесе жеке, күлте жапырақшаларының саны.
14) Аталығы жеке немесе біріккен. Мөлшері бірдей немесе әр түрлі. Аталығы қанша?
15) Аналығы біреу немесе бірнешеу. Жатыны қандай (жоғарғы, ортаңғы, төменгі)?
16) Жемісі жай немесе күрделі. Құрғақ немесе шырынды. Жеміс типі.
17) Жемісте тұқым саны нешеу? Тұқымның сыртқы құрылысы қандай?
Күрделігүлділер тұқымдасының (Compositae) түрлеріне морфологиялық талдау жасағаннан кейін гүлдің және оның жеке бөліктерінің, жапырақтың және басқа мүшелерінің суреттері сурет салатын альбомға салынады.
Содан соң күрделігүлділер тұқымдасына жататын (Compositae) түрді анықтауға кіріседі. Өсімдіктердің түрлерін анықтауға арналған кітаптың (анықтағыш) екіге айрылатын, дихотомиялық белгілері бойынша құрастырылған, тұқымдасты, туысты және түрді анықтауға арналған кестесі болады. Бұл әрбір сатысы екі, кейде үш бөліктен - тезадан, антитезадан, синтезадан тұратын сандармен белгіленген (1, 2, 3 және т.б.) кесте. Анықтауды бірінші сатыдан бастайды: тезаны және антитезаны түгелімен оқып шығып, бір-бірімен салыстырады, содан соң оларды анықтап отырған өсімдікке белгілері сәйкес келетінін таңдап алады. Егер де таңдап алған тезаның немесе антитезаның соңында сан тұрса, онда анықтауды одан әрі жалғастыру қажет. Ол үшін сандармен көрсетілген келесі сатыға көшеді. Осылайша таңдап алынған тезаның немесе антитезаның соңында тұқымдастың аты берілгенше сатыдан сатыға көшіп отырады.
Тұқымдастың атының қасындағы тұрған сан туысты анықтауға арналған кестенің қай бетте тұрғандығын көрсетеді. Туысты анықтауда сол жоғарыда көрсетілген тәсілмен жүргізіледі.
Туыстың атының қасында тұрған сан түрді анықтауға арналған кестенің нөмірін көрсетеді. Түрдің атынан кейін қысқартылған немесе толық түрде, осы түрді ғылымға алғаш рет таныстырып, сипаттап жазған ғалымның тегі тұрады.
Анықтаудың нәтижесінде тұқымдастың, туыстың және түрдің ғылыми (латын тіліндегі) атын және олардың орысша (егер мүмкін болса қазақша) баламаларын табады.
Достарыңызбен бөлісу: |