Дипломдық ЖҰмыс тақырыбы:«Салықтық құқық бұзушылық: түсінігі, ерекшеліктері және түрлері»

Бұдан көріп отырғанымыз: салық бұзушылықтарының едәуір көп бөлігін бюджеттің екі негізгі қайнар көзі құрайды. Өндіріп алынуға тиісті сомаларының ішінде ҚҚС-ғы 53 %-ды, заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы - 35 %-ды құрап отыр. Сондықтан, тексеру кезінде осы екі салық түрлеріне көп көңіл бөлу керек.

Салық бересін қысқарту мақсатында салық органдары келесі шараларды қолданады:

1. Бюджет алдындағы борыштарды өтеу мақсатында салық төлеушілердің дебиторларынан өнімдер шығару арқылы қаражат өндіріп алу;

2. Мерзімінде міндетті төлемдерін өтемеген заңды тұлғалардың мүліктерін тізімге алып, оларды ашық аукцион арқылы тұтынушыларға сату әдісі. Мұндай арнайы ұйымдастырылған ашық аукцион мерзімінде төленбеген қарыздарды өтеудің шешуші факторы болып отыр. Бұндағы орын алып отырған кемшілік: тізімге алынған мүліктің өте жоғары бағалануы және оны сатып алу сұранысының жоқтығы.

Енді соңғы жылдардағы қалыптасқан жағдайды макро деңгейде зерттейік.

Осы жылдардағы салық төлеушілердің берген өтініштерінің динамикасын қарастырып өтейік.

Өтініштердің саны салық тексерулерінің сапалылығын көрсететін көрсеткіштерінің бірі болып табылады. Ол үшін 2003-2005 жыл аралығындағы өтініштер санының динамикасын қарастырайық.

Алыну көзі: Статистика жөніндегі агенттіктің мәліметтері 2003-2005жж.

Диаграммадан көріп отырғанымыздай, соңғы 2-жылда өтініштердің көп түскені байқалады. Жүргізілген тексерулердің ішінен өтініштер саны аса көп емес(орта шамамен 7%-ы). Бірақ та, біз өтіншттердің мүлдем түспеуі керек екендігін ескеруіміз керек. Сондықтан, тексерулер салық органдарымен өте үқыпты және сапалы түрде жүргізілуі тиіс. Сонда ғана, ол қажетті дүрыс нәтиже береді.


Тарау 3. Салықтық құқық бұзушылыққа салық санкцияларының қолдану механизмін жетілдіру.

1. 
   Салық санкцияларын қолданудың шетелдік тәжірибесі
   

Салық қызметінің ең басты функцияларының бірі - ол салықтардың уақтылы және толығыменен төленуін бақылау болып табылады.

Дамыған, алдыңғы қатарлы елдердің мысалында салық заңын бұзу үшін қолданатын салық санкцияларының тәжірибесін қарастырамыз.

Көптеген елдерде салық төлеушілерге әртүрлі қиыншылықтардың себебінен өздерінің салықтық берешегін қосымша жарналар арқылы төлеуге рұқсат етілген. Бұл кезде салық биліктеріне кең өкілеттік беріледі. Австралия, Австрия, Германия, Голландия, жаңа Зеландия, Норвегия, Біріккен Королдіктер және Америка Құрама Штаттарында салық берешегін төмендетуге немесе толығымен жоюға рұқсат етіледі. Ал, салықтық тәртіпті бұзғаны үшін жазалаудың деңгейі мен дәрежесі көбінесе салық төлеушілермен кеңесе отырып шешіледі (Германия, Жапония, Финляндиядан басқа).

Дүниежүзілік тәжірибе дәлелдеп отырғандай, салық органдары салықтың төлемін қамтамасыз ету үшін салық төлеуші мен оның дебиторларының шоттарында каражат жоқ болған жағдайда мүлкіне тиым салуға құқылы. Әлемдік тәжірибеде тағы бір ксңінен қолданылатьш қатаң мәжбүр ету шарасы - ол абақтыға қамау арқылы бас бостандығынан айыру және салық төлеушінің мүлкін тәркілеу болып табылады. Кейбір дамыған елдерде мұндай санкция міндетті түрде тек сот тәртібі шеңберінде ғана жүргізілуі мүмкін. Мысалы, Жаңа Зеландияда ол сәйкесінше Жоғарғы Сот қаулыларының негізінде және тек салықты төлемеген кәсіпкерлерге ғана қолданылады. Басқа елдерде мүлкін тәркілеу шарасы барлық салық төлеушілерге қолданылады.

Бірақ та, мүлкін тәркілеу бойынша өкілеттік тек баска шаралар нәтижtсіз болғанда ғана пайдаланылады. Салық төлеушілерге алдын-ала бірнеше хабарламалар жіберіледі. Сондыктан, олардың салық берешегін өз еркімен өтеуге мүмкіндіктері болады.

Мүлікті төркілеуден басқа көптеген елдерде салықтардың төленуін қамтамасыз ететін басқа да шаралар қолданылуы мүмкін. Олар төмендегідей болуы ықтимал:

- Салық төлеушілерге үшінші тұлға тарапынан мүліктік және ақшалай шағым жасау. Яғни, салық төлеушіге мемлекет тарапынан қарызын өтеуге талап ету және тұлғалардан сомасын тәркілеу. Мысалы, Норвегия.;

- Борышкердің жоғалып кетуін алдын-ала болдырмау;

- Борышкерді мәжбүрлі түрде банкрот деп жариялау;

- Активтерді сатуды шектеу;

- Қайтыс болған салық төлеуші тұлғаның салық берешегіне оның мұрагерін толық материалдық жауапкершілікке тарту.;

- Салықтарды мерзімінен бұрын жинау.

Төлемдермен айыппұлдардың мерзімінен кешігіп төленуі үшін өсімпұл -салық тәжірибесінде кеңінен қолданылатын мәжбүрлеу шарасы болып табылады. Барлық дамыған елдерде салық уақытында төленбегені үшін пайыздар алынады. Мерзімдердің өткізіп алған төлемдер үшін пайыздар мелшерлемесі өртүрлі елдерде әртүрлі болады. Әдетте, олар жылына Австрия және Германияда 6%-дан Австралия, Ирландия, Португалия, Грецияда 20% және одан да жоғары пайызға дейін қолданылады.

Көптеген елдерде айыппұлдар мен өсімпұлдар тек бір ғана пайыз мелшерлемесі бойынша есептеледі, ал кейбір елдерде сараланған пайыз мөлшерлемесі қолданады. Мысалы, Ирландияда салықты төлемеу себебінің сипатына байланысты ставкалар жүйесін пайдаланады немесе Жапония, Түркияда телем мерзімін кешікгіру үзақтығына байланысты ставкалар жүйесі қолданылады.

Көптеген елдерде белгілі бір жағдайларда, атап айтқанда: салықтың төленуін әдейі кешіктіру, салық заңын қатаң бүзу, салықты мүлдем төлемеу және тағы басқа жағдайларда салық төлеушілерге қосымша айыппұлдар салынуы мүмкін. Әртүрлі елдерде айыппұл мөлшері салық берешегі сомасынан алынатын мынадай пайыздардан аспауы тиіс:

Греция-15%;

Жапония-40%;

Голландия -100 %;

Финляндия -100 %;

Франция- 150%;

Ирландия - 200 %;

Австралия - 200 %;

Австрия-200%;

Португалия - 300 %;

Салық төлеушілердің мүлкін тәркілеуден және айыппұлдардан басқа көптеген елдерде салық ережесін бұзушыларды абақтыға қамау мүмкіндігі қарастырылған. Бұндай қатаң шаралар әдетте өте қауіпті , ақырғы жағдайларда ғана қолданылады. Сондыктан, бұндай шараларды көптеген елдер салыстырмалы түрде сирек қолданады. Абақтыға қамаудың максималді мерзімі Бельгия, Франция, Ирландия, Голландия, Швеция, Біріккен Королдіктер жене Америка Құрама Штаттары сияқты мемлекеттерде 4-10 жылға дейін белгіленеді.

Көптеген елдерде салық заңы ерекше жазалауларды қарастырады:

- салық заңын бұзушылардың аттарын жариялап отыру;

- салық инспекторын тіркелу сертификатынан уақытша айыру (Австралия, Бельгия, Италия);

- кәсіпкерлік қызметтің кейбір түрлерімен айналысу құқығынан айыру (Франция, АҚШ).

Біріккен Королдікте адвокаттар мен бухгалтерлерді жазалау туралы олардың қызмет ететін ұйымдарына хабарлау қарастырылған. Ол әдетте, бұл мамандықпен айналысу құқығынан айырылуға әкеп соғады.

Жалпы айтқанда, барлық елдерде салық билік органдары салық төлеушілерге қолайсыз тәртіп қолданбауға тырысады.

Салық берешегін мәжбүрлі өндіріп алу бойынша алдыңғы бөлімде қарастырылған нормалар барлық өркениетті мемлекеттерде қолданьшатынын атап айтқымыз келеді. Канада, Финляндия, Греция, Ирландия, Италия, Жапония, Голландия, Испания, Швеция, Швейцария, Түркия, Бірлескен Корольдіктер, АҚШ сияқты кейбір мемлекеттерде салық органдарының бюджет алдында берешегі бар теріс пиғылды салық төлеушінің меншігін тартып алуға құқығы бар. Бұдан басқа, салық берешегін өтеу бойынша басқа да шаралар қолданылады: үшінші жақтан өндіріп алу, активтерді сатуға жол бермеу, банкроттық және басқа да шаралар. АҚШ-та салық берешегі сомасы қорларға тыйым салу есебінен өндіріліп алынуы мүмкін, мысалы, үшінші тараптағы жалақы, банктік шоттар, меншік, Жапонияда салықты өндіріп алуда басқа да өндіріп алулар алдында артықшылықтар бар, мұрагер қайтыс болғанның салық берешегі үшін толық жауап береді, салықтарды төлеумен қамтамасыз ету мақсатында алдын-ала өндіріп алу, уақытша тыйым салу қолданылады.

Осындай шараларды қолдану нәтижесінде салық төлеушілерді хабарлау бойынша қолданылатын құқыктық нормалар мен әкімшілік ережелер әртүрлі елдерде әртүрлі болады. Мысалы, бірқатар елдерде (Финляндия, Ирландия, Бірлескен Королдіктер) салық органдары салық төлеушілердің сұрауы бойынша кез-келген жағдайда ақпарат беруі тиіс. Басқа елдерде (мысалы, АҚШ-та) бұндай талап тек белгілі бір жағдайларда ғана туындайды. Германия, Голландия және Швейцария сиякты елдерінде салық органдары белгілі бір салық төлеушілер туралы ақпараттарды шетел үкіметтері талап еткен жағдайда, ол жайында салық органдары салық төлеушілерін хабардар етуі керек. Сонымен қатар, дамыған елдерінің заңдарында өте даулы мәселелер де кездеседі. Оларға: кәсіпорындардың аумағына кіру құқығы, кәсіпорыннъщ ішінде белгілі бір тергеулер жүргізу құқығы және т.б. салық органдары жағынан іс-әрекеттері жатады. Мысалы, Канада, Норвегия және Португалияда кәсіпорынның аумағына арнайы ордерінсіз кіруге рұқсат етіледі.

Жалпы сипаттағы берілетін өкілеттіліктермен қатар салықтардың дұрыс есептелінуі мен төленуіне тексеру жүргізу үшін қажетті ақпарат алуға, бұндай ақпаратты үшінші тұлғалардан талап етуге, салық төлеушілерден есептік құжаттарын (келісім-шарттарды, шоттарды) талап етуге құқылы және т.б. қосымша құқыктарға ие болады.

Кейбір өркениетті дамыған мемелекеттердегі қолданылатьш санкциялардың тәжірибесін жеке-жеке қарастырайық.

АҚШ-та салық заңын бұзуды қадағалау қызметі қаржы министрлігінің құрамындағы Ішкі Кірістер Қызметі жүзеге асырады. Бұл орган жыл сайын салық төлеушілердің салық төлеуге байланысты құжаттарын қатаң тексеріп отырады және салық заңын бұзушылыққа байланысты салықтық жазалауларды жүзеге асырады.⁹

Салықтық жазалауларда салық төлеушінің барлық мүлкін (қозғалмайтын мүлікті қоса алғанда) тәркілеуді қолдану жазасы көп кездеседі. Әрине, Ішкі Кірістер Қызметінің әрбір жазалауға байланысты іс шаралары сот ісіне сәйкестендірілген. Осыған байланысты АҚШ-та арнайы салықтық сот жұмыс істейді. Егер қасақана салық заңын бұзған жағдайда салық төлеушіге ірі көлемде айыппұл төлеттіледі. Салық заңын бұзушылық ірі мөлшерде залал келтірген деп танылса, салық төлеуші 5 жылға дейін бас бостандығынан айырылады. 80-ші жылдары АҚШ үкіметтік бюджетке түсуге тиісті көптеген салық сомаларының жасырылуы, оның жылдан жылға ұлғая түсуі мазасыздандырды. Осыған байланысты жүргізілген көптеген есептеулер бойынша бұл жасырылған соманың мөлшері жыл сайын 100 млрд. долларды құраған. Осы мәселемен күресу үшін көптеген жылдар бойы Ішкі Кірістер Қызметінің өкілеттігін кеңейтіп отырды. Кейін келе Ішкі Кірістер Қызметінің өкілеттігінің қеңейтілуі халықтың наразылығын тудырды.

Жыл сайын Ішкі Кірістер Қызметіне 100 млн.-нан астам жеке салық декларациялары мен корпорациялардың салықтық есеп берулері тапсырылады. Әрбір тапсырылған декларация компьютерлік жүйе арқылы заңға сәйкес дұрыс толтырылуы тексеріледі. Жылына осы декларациялардың 1 %-на ғана таңдап алу ревизиясы жүргізіледі. Салық төлеушілердің табысы жоғары болған сайьш, оның тексерілу мүмкіндігі де арта түседі.

Әлемдік тәжірибеде АҚШ-тағы салық заңын бұзғаны үшін салықтық жазалаулар өте қатаң салықтық жазалаулар қатарына жатады. Мысалы, салық төлеуші салық декларациясын уақтылы тапсырмаса, бұл қылмыстық іс ретінде танылып, әдейі жасалған іс-әрекет деп танылса, кінәләнуші адам бір жылға дейін мерзімге бас бостандығынан айырылуы мүмкін. Ал мәліметтері бұрмаланған немесе жалған декларациялар тапсыру арқылы салықтан жалтару әрекеті өте ауыр қылмыс деп танылып, салық төлеушіні бес жылға дейін бас бостандығынан айырумен жазалайды.

АҚШ-тағы салық заңын бұзуға байланысты салықтық жазалаулар заң бұзушы салық төлеушіге айтарлықтай материаддық және қаржылық шығын келтіруге бағытталған. Мысалға, салықты толық төлемегені үшін салық төлеушіге қатарынан бірнеше айыппұлдар салынады, яғни, төленбеген салық сомасының 50 %-ы мөлшерінде айыппұл салына отырып және салық төлеуші егер сол соманы банк депозитіне салса, одан түскен пайданың 50 %-ы мөлшерінде айыппұл салынады.Қытайда салықтан жалтаруды болдырмау үшін өндірістік және өндірістік емес қызметпен айналысатын барлық салық төлеушілер жергілікті салық органдарында тіркеуге тұруға заңмен міндеттелінген. Салық төлеуші салық төлеуге байланысты тиісті құжаттарын (декларация, бухгалтерлік кітабы, түбіртек және т.б.) дұрыс, толық және уақтылы көрсетпесе, сондай-ақ, салығын төлемесе, салық төлеуші салық органында тіркелмесе, декларацияны дұрыс толтырмаса, түбіртектерді сактау немесе пайдалану сияқты көптеген жағдайларда 5 мың юаньға (602,4 АҚШ долларына) дейін айыппұл салынуы мүмкін. Салық заңын жөнді білмегендіктен салық төленбесе, салық органдарымен салық төлеушіге шектеулі уақыт ішінде төлеуге мүмкіндік беріледі. Ал егер осы уақыт ішінде төленбесе әрбір өткен күнге салық сомасының 0,5 % мөлшерінде өсімпұл салынады. Салық төлеуді алдау жолымен немесе кірісін жасыру арқылы салықтан жалтарса, төленбеген соманың 6 есе мөлшерінде айыппұл салынып, ал осыған тікелей жауапты тұлғаға бір мың юаньға дейін айыппұл салынады. Салық төлеуден бас тартқан жағдайда қосымша 50 мың юаньға(6024 АҚШ долларына) дейін айыппұл салынады. Бұдан ары қарай банкідегі шотын жабу, мүлкін тәркілеу, патентін қайтарып алу сияқты жазалаулар жүзеге асырылады. Ал егер салық заңының бұзылуы қылмыстық іс-әрекетпен ұштасьш жатса іс сотқа өткізіліп, ары қарай қылмыстық жауапкершілікке тартылады.

Италияда салықтарды еріксіз өндіріп алу төмендегі түрде жүргізіледі:

- бюджетке салықтарды тікелей аудару;

- сомалар төленген кезде салықтар ретінде ұстау;

- салықтық реестр арқылы салықтарды өндіріп алу.²⁰

Ал енді, салықтарды өндіріп алудың үшінші әдісін - салықтық реестр арқылы салықтарды өндіріп алуға тоқталып кетейік. Салықтарды салықтық реестр арқылы өндіріп алу салық төлеушінің салық сомасын тікелей аудармаған немесе салық сомаларын төлеу кезінде ұстап алынбаған жағдайда қолданылады. Салықтық басқармалар реестр арқылы салық төлеушілердің үнемі хабарлануын және салықтарды төлеуін қадағалайды. Салық реестрге салықтарды енгізу арқылы пайыздар, қосымша алымдар, ақшалай айыппұлдар өндіріліп алынады. Егер де салық ерікті түрде төленбесе салық төлеушіге салықты төлеу мерзімі кешіктірілгені туралы хабарлама жіберіледі де, содан кейін салықты төлемегені үшін санкциялар қолданылады. Бұндай жағдайда салық органдары салық төлеушінің мүлкіне тиым салады. Тиым салынған мүлік аукционда сатылып, одан түскен қаржы төленбеген салық сомасының есебіне жатқызылады.

Салықтық жазалауға байланысты бұдан басқа да Италия заңдарымен қылмыстық сипаты бар нормалар қарастырылған. Салық органдары мынадай ірі салық заңын бұзушылықтар үшін табысын жасырған тұлғалардың ізіне түсуге құқылы болады:

- табысы 50 млн. лирдан жоғары болған жағдайда декларацияны толтырмауы;

- бухгалтерлік жазуларды жүргізу тәргібінің болмауы;

- жалған операцияларға шоттарды жазу мен пайдалану;

- саналы түрде табысын төмендету.

Бұндай деректер істің сотқа жіберілуіне негіз болып табылады.

Қытайда накты өмірде салықтан жалтарушылық кең етек жайған. Осыған байланысты салық төлеу үнемі күш қолдану арқылы мәжбүрлі түрде жүзеге асырылады. Мемлекеттік және өндірістік емес сипаттағы кәсіпорындар басқа салық төлеушілерге қарағаңда салықты жақсы төлегенмен кейбір кезде олар төлеуге тиісті соманы 50 %-ға жуығын толтырмайды. Ал жекеменшік компанияларға келсек, олардың 70-80 %-ға жуығы салық төлеуден әртүрлі деңгейде жалтарады. Салық органдары мен инспекторларын бопсалау, қорқыту мақсатында өрекеттер жасалған оқиғаларда кездеседі.

Салықтан жалтару жоғарғы табысты өнер зиялыларының

арасында да кең етек алған. Сондай-ақ, шетел инвесторларының салық заңын бұзуы да жиі кездеседі. Мысалы, француз бизнесмендері бірнеше рет салық салынуға тиісті кірісінің 70-80 %-ға жуығын жасыру арқылы Қытайдың салық заңын бұзу деректері кездескен.

Қазіргі кезде Қытайда салық органдары қажет болған жағдайда дербес өздері заңды іс жүзіне асыруға құқылы. Ал басқа ведомостволармен, яғни темір жол , байланыс, пошта, банк мекемелерімен бірігіп жұмыс істеп, бұлардың тарапынан қолдау көрсетілуде. Бұл салық төлеумен оны бақылау жұмысын жақсартуға мүмкіндік береді. Қазір Қытайда салықтан жалтару және онымен күресуге байланысты іс шаралар жүргізіліп тұрады. Мысалы, 1992 жылдың қазан айынан 1993 жыддың ақпан айына дейін жалпы Қытай бойынша жүргізілген осындай шараларға 520 мың салық инспекторлары жұмылдырылып, 820 мың өндіріс орындарына тексеру жүргізу арқылы бюджетке төленбеген 21,3 млрд, юань салық сомасын аныктаған.

Сонымен салық заңын айтарлықтай бұзған жағдайда салық төлеушінің ісі сотқа қарастырылуға жіберіледі.

Еуропалық заңдар салық заңын бұзушыларға жеңіл түрде жазалаулар қолдануды қарастырумен ерекшеленеді. Соңғы кездері Еуропада бірқатар салықтық құқық бұзушылықтарының қылмыстық құқық саласынан алынып тасталынуы байқалады. Көбінесе, санкциялар әкімшілік органдары белгілейтін салықтарға әртүрлі қосымша төлемдер түрінде қолданады. Кейбір елдерде, мысалы Францияда салықтық санкциялар тек салық билік органдарының талабы бойынша салынуы мүмкін: салық әкімшілігінен басқа ешкімнің салық заңын бұзушылардың ізіне түсіп кудалауға құқығы жоқ. Францияда табыстарын салық салудан жасырған салық төлеушілер қатаң түрде жауапкершілікке тартылады. Егер де салық төлеуші білмегендіктен абайсыздан табыстарын жасырса, яғни декларацияны дұрыс толтырмай қателіктер жіберетін болса, онда одан салық сомасы толығыменен өндіріп алынады және сонымен қатар айына жасырылған салық сомасының 0,75 %-ы мөлшерінде немесе жылына 9 % мөлшерінде айыппұл салынады. Ал егер табысын қасақана жасырған болып табылса, онда жасырылған салық сомасы екі есе мөлшерде алынады. Салық төлеуші салық заңын қатаң бұзған жағдайда қылмыстық жауапкершілікке тартылып, бас бостандығынан айырылуға дейін барады.

Осылайша, мынадай қорытынды жасауға болады: көптеген елдер салық төлеуден жалтаратын занды және жеке тұлғаларға қатаң жазалау шараларын қолданумен қатар, салық төлеушілердің құқықтары мен мүдделерін қорғау үшін арналған превентивті шаралардың кешені құрылған және ол нәтижелі қызмет етуде.

Салық бақылауын жетілдіру құқық бұзушылықтарды аныктау мен қаржылық тәртіптің болуын күшейтеді. Көптеген шетел тәжірибелерінде алдын-ала бақылаудың рөлі күшейе түсті. Жекелеген елдерде (мысалы, Швецияда) болжамдалған мәселелер бойынша туындайтын салық міндеттемесінің көлемін аныктайтын қаржы бақылау органдарының қаулылары алдын-ала беруі қолданылады. Бұл жағдайда салық төлеушінің мәмле жасалмас бұрын қабылданған шешіміне келіспеген жағдайда сотқа шағым беруге құқылы.

Салық төлеуші оны төлейтін салық түрлері және басқа да мәліметтері сақталған салықтық этикеткалар енгізіледі. Заңды тұлғаларға олар тіркелген кезде беріледі де, ал жеке тұлғаларға олардың тұратын мекен-жайларына таратылады. Салық декларациялары осы салықтың этикеткаларымен бірге тапсырылады. Салық этикеткаларын енгізу бірден декларация толтыруда жіберілетін қателердің қысқаруына әкелді. Сондай-ақ, әрбір салық төлеушіге салықтық вектор, яғни, ағымдағы жылда төлейтін салықтар туралы жадынамасы беріледі.

Жалпы, салықтардың жиналуын жақсарту үшін салық төлеушілердің оларға жүктелген салық міндеттемелерін өз еріктерімен орындау қажет болды. Осыған байланысты, екі басты бағыт туындап отыр. Біріншіден, салық төлеушілерге салық төлеуді жеңілдету, екіншіден, салықтық қылмыстарға қарсы күресті күшейту болып табылады. 1992-ші жылы Испанияда Экономика және Қаржы министрлігі кұрамында Салық агенттілігі құрылды. Оның басты мақсаттары мынадай болды :¹⁰

- салық төлеушіге көмек көрсету мен ақпаратпен қамтамасыз етуді кеңейту. Ақпаратпен қамтамасыз ету көмегімен телефон арқылы салықтық көмек көрсету бағдарламасы - ІNFORMA құрылды, тез уақыт аралығында шағымдарды қарастыру және шешім қабылдау жүргізілді, салық төлеу мерзімін кейінге қалдыру бойынша шағымдану екі есе қысқартылды.;