Дипломдық жұмыс Тақырыбы: «Банктік тәуекелдікті бағалау әдістерінің ақпараттық жүйесін тұрғызу»

Нақты ақшалар = Таза пайда + Амортизация

Қамтамасыз етуі. Сондай-ақ банк қарыздың қамтамасыз етілуі, яғни оның жеткіліктілігіне , сапасына және қарыздың қайтарылмау жағдайында оның –тімділік дәрежесіне мән береді.

Экономикалық жағдай. Несиеге деген өтінішті қарау барысында банк жалпы шарт ретінде елдегі іскерлік жағдай және оның банк жұмысына, сол сияқты қарыз алушының жағдайына тигізер ықпалын сипаттайтын экономикалық коньюктуралық жағдай, бәсекелестерінің болуы, салық, баға және т.б. қарастырады.

Бақылау. Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалаудағы соңғы факторға бақылау жатады. Мұнда өзгерген заңдылықтар, құқықтар, экономикалық және саяси жағдайлардың қарыз алушы қызметіне қаншалықты әсері болады деген сияқты сұрақтарға жауап іздейді.

әлемдік банктік тәжірибеде несиелік тәуекелді бағалауда мынандай көрсеткіштер қолданылады:

1. 
   Активтер сапасындағы коэффициенттер :
   

А₀ к₁ – Несие бойынша зияндар / Несие бойынша қарыздың орташа сомасы;

Б₀ к₂ – Несие бойынша зияндар / Несиелердің жалпы сомасы.
Екі коэффициент те (к₁ және к₂) банктердегі активтердің сапасын бағалау үшін пайдаланылады. К1-дің критериалды деңгейі Солтүстік Американың банктері үшін 0,5-1,05, ал к₂-кі 0,7-1,55. Оңтүстік Американың банктерінде (үмітсіз қарыздар бар болса) к₁ коэффициентінің деңгейі 1,5-2,05. Солтүстік Америкада 1980 жылдардың басы мен ортасында жылжымайтын мүлікті несиелеу сферасындағы дағдарысқа байлагысты ипотекалық несиелер бойынша көптеп шығындануы кезеңінде к₁-дің мәні 15 жуық болған. Ал қазіргі кезде американдық банктерде к₁ шамамен 0,45-0,65 құрайды.

Тәуекелге, шағылған маржа (RAM) = (1)
= Таза пайыздық табыс – Несие бойынша зиян

Активтер

Тәуекелге шағылған маржа (RAM- rіsk adjusted margin), - бұл несиелік тәуекелге шағылған жалпы пайыздық маржа (GIM- gross interest margin). Халықаралық деңгейде танылған нормалар қатарында RAM көрсеткіші болмағанмен де шетелдік банктер оны несиелік деңгейін бағалауда кеңірек қолданады. Бұл жерде статистикалық мәліметтер, оңтайлы мәнінің 3-3,55 құрайтынын куәландырады.

1. 
   Проблемалық несиелер / Несиелердің жалпы сомасы.
   
2. 
   Бір қарыз алушыға келетін несие / Банктің меншікті капиталы.
   

3. 
   Банкпен тығыз байланысты қарыз алушыларға берілетін несиелер / Банктің меншікті капиталы.
   

Банкпен тығыз байланысты қарыз алушыларға банктің құрылтайшыларын , директорларын, акционерлерін және банкпен тікелей байланыста болып, несие алу барысындағы жеңілдіктерді пайдаланатын басқадай қарыз алушылар жатады.

Несиелерді сапасына қарай топтау және талдаудың маңызы бар. Несиенің сапасы деп – сол несиеге тиісті несиелік тәуекелдің дәрежесін айтады. Несие сапасының көрсеткішінің деңгейі несиелік тәуекел деңгейіне кері пропорционал несие сапасы қаншалықты жоғары болса, соғұрлым оның қайтарылуы күмәнсіз және керісінше болып келеді. Бұл жерде несиелік тәуекелдің көрсеткіштерінен несие сапасының немесе банктің несиелік портфелінің көрсеткіштерінің айырмашылығы – бұл банктің берген несиелері бойынша анықталатын нақты шамасында. Несенің сапасының категориясына байланысты несиелік портфель құрылымын және несиенің әр категориясы бойынша проблемалық,мерзімі өткен, үмітсіз несиелерді біле отырып, банк несиелік операциялар бойынша зияндарды төмендетуге бағытталатын шаралар қатарын жүзеге асыруға мүмкіндікке қол жеткізеді.

Несиелік тәуекелді басқару, реттеудің негізгі әдістеріне мыналар жатады:

• 
  несиелік портфельді диверсификациялау;
  
• 
  қарыз алушының төлем қабілетін алдын ала талдау;
  
• 
  несиелік тәуекелді жабуға арналған резерв құру;
  
• 
  несиелік портфельдің оңтайлы құрылымын талдау және қолдау;
  
• 
  несиелердің қамтамасыз етілуін және олардың мақсатты пайдалануын талап ету.
  

Несиелердің қайтарылмауынан зиян шегу - кез келген банк қызметінің қашса құтылмайтын үлесі. Олардың толық жою мүмкін емес, бірақ ең төменгі мөлшерге жеткізуге болады. Американдық коммерциялық банктерде проблемалық несиелердің пайда болу себептерін айқындауға көмектесетін, сол сияқты олардың пайда болуын болжайтын толық жүйе жұмыс жасайды. Бұл жүйеге сәйкес күмәнді несиелердің пайда болуына әсер ететін банкке байланысты және байланысты емес факторлар келтіріледі. Бірінші факторларға несиелік процеспен байланысты, яғни несиелік өтінішке , несиелік құжаттарға және т.б. жасалатын талдауды қамтитын барлық аспектілері жатады.

Жаңа шарт несиені қайтару кестесіне бағытталып, банк пен қарыз алушы арасындағы басты мақсат – проблемалық несиелерді жою жолында, өзара келісілген ісөәрекеттерді қарайды. Сонымен қатар, американдық коммерциялық банктердің күмәнді несиелерді анықтау және жою жұмысы әр түрлі кезеңді қамтиды:

Бірінші кезеңде банк және қарыз алушы нағыз серіктестіктер ретінде әрекет етеді. Олар жаңаша келісім жасай отырып, қарыз алушыға несиені өтеудегі мерзімінің кешіктірілуіне мүмкіндік беріледі.

Егер қосымша жасалған келісім нәтиже бермесе, қарыз алушының қаржылық жағдайы жақсармаса және несиенің өтелуіне көз жеткізу мүмкін болмаса, онда банк келесі кезеңге – қамтамасыз етілген мүлікті сатуға көшеді. Қамтамасыз етілген мүлікті сату - бұл несиенің қамтамасыз ету туралы келісім-шартына байланысты банктің ол мүлікті нақты ақшаға айналдыру процесін білдіреді.

Қамтамасыз етілген мүлікті аукцион және басқа да жолдармен сату несиені қайтарудың ең қарапайым тәсілі болып табылады. Бірақ бұл жерде көптеген кедергілер де болуы мүмкін. Өйткені, қамтамасыз ету мүлкінің сату бағасы нарық жағдайына сәйкес ауытқуы мүмкін.

Бұл жерде оны бағалау нарықтық перспективаларды есепке алып жүргізілуі тиіс. Егер қамтамасыз ету құралы, проблемалық несиені қайтаруға толық мүмкіндік бермесе, үшінші кезең - несиені сот арқылы іздеу жұмысы жалғасады. Сот қарыз алушының банктік міндеттемелері бойынша жауап беруін талап ету туралы шешім шығарады. Сот сондай-ақ, банкке қарыз алушының қандай табыс көздері мен активтері арқылы несиені қайтаруға болатынына көмектеседі.

Сот шешімінің орындалуын банк әр түрлі формада таңдап жүзеге асыра алады. Бұл проблемалық несиемен жұмыс жасаудың төртінші кезеңі болып табылады. Сонымен, таңдау жолдары мынадай:

1. 
   Борышқордың мүлкін тәркілеу туралы сот шешімінің орындалу жолында қарызда қайтару;
   
2. 
   Тіркелген мүлікті баспасөз беттеріндегі аукциондар арқылы сату;
   
3. 
   Борышқордың үшінші бір тұлғадағы қаражаттарына тыйым салу;
   
4. 
   Банкке тұрақсыз борышқордың мүлкін басқарушы тұлға ретінде мәртебе беріледі.
   

Мерзімі өткен несиелермен жасалатын банк жұмысының нәтижесі борышқордың банкроттығы болып табылады. Бұл бесінші кезең. Банкроттық – бұл күмәнді несиелерге қолданылатын соңғы шешім құралы. [Мақыш С.Б.,2004].

• 
  қарыз алуға өтініш;
  
• 
  қарыз алушының анкетасы;
  
• 
  кәсіпорынның қаржылық құжаттары;
  
• 
  қарыздың бар жоқтығын растайтын анықтама;
  
• 
  кепілші тұлға;
  
• 
  банк талаптарына сай бизнес-жоспар;
  
• 
  уставтар;
  
• 
  кепіл бойынша құжат.
  

Кіріс құжаттарының тізімі

“Өтініш қағаз”, “қарыз алушының анкетасы”, “кепілхатқа отыру” кіріс құжаттарының сипаттамасы төменде келтірілген (7 кестеде).

7-кесте массивтерді сипаттау

Берілген есептің шығыс құжаттары:

• 
  қарыз алушыға рейтинг беру арқылы оның тәуекелін анықтау;
  
• 
  келісім шартқа отыру.
  

8-кесте Қарыз алушыға рейтинг беру

Ақпараттық база келесілерден тұрады:

- ақпаратты кодтау жүйесінен;

- ақпараттық массивтен, яғни ақпараттық базаны тұрғызуға кіретін мәліметтер массивінен;

Ақпараттық база машина ішіндегі және машинадан тыс болып бөлінеді.

Машинадан тыс ақпараттық база келесілерден тұрады:

- жедел ақпарат;

- нормативті құжаттар;

- кодтау классификациясының жүйесі.

Машинадан тыс ақпараттық база - ақпараттық базаның бөлігі, ол ақпараттық жүйенің қалыпта (формада) қызмет етуінде қолданылатын белгілер және құжаттардан, адамдардың есептегіш құралдарынсыз қабылданатын мәліметтердің бірлігінен тұрады. Машинадан тыс ақпараттық база кодтауды классификациялау жүйесінен, ақпаратты нормативті құжаттардан, жедел ақпараттардан тұрады. Кодтауды классификациялау жүйесі мәліметтерді бір мәнде жазу, ақпараттық есептегіш жүйелердің жадысында идентификациялау және тиімді ізденіс үшін қолданылады. Нормативті - анықтамалық құжаттар шартты - тұрақты ақпараттар категориясына жатады және әр түрлі регламентті нормативтерден, мәліметтерден тұрады, олар ұзақ уақыт бойы есептеуде өзгеріссіз қолданылады.

Ал машина ішіндегі ақпараттық базасына - ақпараттық жүйе кіреді.

Машина ішіндегі ақпараттық база - белгілі бір белгі бойынша жүйенің машиналық тасығыштарындағы қолданылатын АЖ-ның мәліметтер жиынтығынан тұратын ақпараттық базаның бөлігі.

Жедел ақпарат дәл сол мерзімдегі объектінің жай күйін бейнелейді, яғни ол өңделмеген бірінші ақпарат болып табылады. Кодтаудың мақсаты - ол ақпаратты ыңғайлы кішігірім қалпында ұсыну, ол құжатта мәліметтерді машиналық тасығыштарға жазғанда өңдеу басқа да операцияларды жүргізгенде қажет. Әт үрлі белгілі номенклатуралардың негізгі классификациялануы мәліметтер базасындағы ақпаратты іздеуге, оны өңдеуге, жеңілдетуге қажетті классификация болып көп объектілерді бөлу жүйесі болып табылады (пәндерді, үрдістерді, түсініктерді) белгілі немесе әр түрлі белгілері бойынша жіктеу. Классификациялау объектісі болып классификацияланатын объектілердің өзі, классификациялау нәтижесінде алынған классификациялаудың тобы көп объектілер болып табылады. Классификациялау жүйесі дегеніміз - жиынды жиын астарынан бөлу ережелерін айтады. Классификациялау жүйесі иерархиялы және фасетті болып бөлінеді. Иерархиялы классификациялау жүйесі - жиын объектілерінің кезектілікпен бағыныңқылы классификациялық топтарға бөлінуін айтады. Фасет классификациялану жүйесі – көп жиын объектілерінің параллельді классификациялау топтарына байланыссыз бөлінуі. Классификациялаудан кейін таңдап алған кодтау жүйесіне байланысты ақпарат бірліктерін кодтайды. Кодтау дегеніміз – символды белгілерді теңестіру үрдісі, ол объектілерді кішігірім формада ұсыну мақсатында пайдаланады. Кодтау жүйесі дегеніміз – классификацияланатын объектілерге кодтық белгілерді теңестіру дәрежелерінің бірлігі. Код – ол белгілі ережеге сәйкес барлық номенклатураға белгіленуі ортақ теңестіруді тұрғызу жүйесі, сонымен қатар әр кодты анықтауға болады.

• 
  код ұзындығы (кодты белгілеудің саны);
  
• 
  код разряды( кодты белгілеудегі белгінің саны);
  
• 
  код алфавиті ( кодты белгілеуде қолданылатын белгілер, олар сандық, әріптік, әріптік-сандық болуы мүмкін);
  
• 
  код құрылымы (кодты белгілеудегі белгілердің орналасу тәртібі).
  

Экономикалық ақпараттың жіктегіштері мен шартты белгілерін жобалау – АЖ-ны ақпаратпен жабдықтау бөлімін құрастырудың маңызды бөлігіне жатады.

Экономикалық ақпаратты мазмұнды мағынасына қарай жіктеу – бұл мәліметтер қоймасынан ақпаратты іздеу мен өңдеуді жеңілдету үшін қажет. Ал экономикалық ақпаратты шартты белгілеу – бұл мәліметтерді алфавиттік түрде бейнелеудің жоғарғы үлес салмағына, логикалық амалдардың көп көлемдігіне, ақпаратты орталықтандырмай өңдеуге көшуге байланысты, ақпаратты – есептеу желістеріне байланыс арналары бойынша өткізіп беруге жататын мәліметтер көлемінің өсуіне байланысты қажет болады. Шартты белгілеудің мақсаты – экономикалық ақпаратты тығыз, ыңғайлы түрде көрсету. Демек, мәліметтерді АЖ жадында бірмәнді бейнелеп жазу үшін жіктеу мен шартты белгілер қолданылады.

Көлемі бойынша үлкен емес, тұрақты номенклатуралар үшін “тіркейтін” шартты белгілер қолданылады. Олар бір объектіні басқасынан айырып тануға мүмкіндік береді, яғни кішігірім ақпараттық қасиеті бар.

Шартты белгілеу деп – жіктеу объектілерін тығызрақ бейнелеу мақсатында оларға таңбалық белгілерді иемдету барысы. Сондай-ақ, бұл жіктеу объектілері мен жіктелген топтарды белгілеу ережелерінің бірігуі. Шартты белгілеудің реттік, сериялы-реттік, тізбектік және параллельдік деген төрт жүйесі бар.

Жоғарыда айтылған классификациялаудың иерархиялық жүйесіне сәйкес төменде тұрған топтың кодына жоғарыда тұрған топтың элементтерін қосу арқылы қалыптасады, мұндай жүйе жоғары ақпараттылыққа ие болады. Ал аралас жүйе әр түрлі үлкен номенклатураларды кодтауда пайдаланады, олар біркелкі бір-біріне байланысты болуымен және жеке классификациялау белгілері бойынша тәуелсіз болуымен, кодтаудың әр түрлі қағидаларының үйлесуімен сипатталады. Ақпараттық жүйе ақпараттық қамтамасыз етудің негізгі ақпараттық классификаторы болып табылады.

Машина ішіндегі ақпараттық база АЖ-да қолданатын мәліметтердің жиынтығы. Ол машина тасығыштарында болады, ал машиналық тасығыштар материалдыобъектілерден тұрады. ЭЕМ-ға, ДЭЕМ-ға автоматты түрде енгізу үшін қолданылатын,оларға қатты магнитті дискілер, икемді магнитті дискілер, магнитті барабандар, магнитті карталар, фотохромды тасығыштар, микрофильмдер, перфокарталар, перфоленталар және т.б. тасығыштар жатады. Қазіргі кезде икемді магнитті дискілер кең көлемде қолданылады. Ішкі машина базасының ақпараттық жүйе құрылымы функционалдық тағайындалуы бойынша анықталады. Ақпараттық жүйенің функционалдық есебі максималды түрде қолданушының талаптарына және ұсынылатын техникалық мүмкіндіктеріне сәйкес болуы қажет.

Ақпарат массиві – нақты тәсілмен аталған және ұйымдастырылып өзара мәндік түрде байланысқан мәліметтердің бірігуі. Ақпарат массивін ұйымдастыру ол оның құрамын, құрылымын, яғни әрбір ақпарат массиві үшін реквизиттердің тізімін, ұзындығын, орналасу тізбегін табу. Ақпарат массиві қолдану белгісіне қарай: кіретін, шығатын және ішкі массив болып бөлінеді; кіретін ақпарат массиві – объектіні басқару есебін шешу үшін сұранысты және жедел немесе алғашқы ақпаратты қамтиды; ішкі массивтер тұрақты, сақталатын, жедел, қызметтік болып бөлінеді. Тұрақты ақпараттық массив анықталмаған-нормативті құжаттардан алынады, олар мәліметтердің өңделуіне дейін қалыптасады және ақпараттық жүйенің есептерін шешуде қолданады. Анықтамалық-нормативті ақпараттар массивінің классификаторына анықтамалар, тұрақты-шартты ақпарат жатады. Сақталатын массивтер бір-бірімен өзара байланысты есептерді шешуде қолданылады; шығатын ақпарат массиві баспа құрылғысына (принтерге) басылып шығатын мәліметтерді құрайды. Осы ақпарат негізінде қолданушылар керекті шешім қабылдайды, яғни осы ақпаратты қолданады. Жедел массивтер жедел құжаттардың негізінде құрылады, яғни айнымалы ақпараттардан тұрады, ол біртіндеп жиналады, сондықтан жедел массивтердің мәні өңдеу циклында өзгеріп отырады. Жедел ақпарат – ол объектінің күйін осы уақыт сәтінде бейнелейтін, яғни бастапқы, өңделмеген ақпарат. Жедел ақпаратқа бухгалтерлік және жедел есеп мәліметтері жатады. Қызметтік массивтер қызметтік ақпараттардан тұрады, ол массивтерді автоматтандырылған өңдеуден өткізу үшін қажет. Мәліметтер базасы бір-бірімен байланысты ақпараттық массивтерден тұрады, олар тікелей қол жеткізуге болатын есте сақтау құрылғыларында сақталып, ақпараттық жүйенің басқару қызметін жүзеге асырады. Мәліметтер базасын құрудың мақсаты – мәліметтерді өңдеу уақытын қысқарту, сақталатын мәліметтердің көлемін азайту, бір-біріне қайшы келетін мәліметтерді жою, кез келген қолданушыға мәліметтерді кең көлемде қолдануға мүмкіндік беру, есепті шығару программасына мәліметтердің тәуелсіз болуы, мәліметтердің мәліметтер базасында сақталуы және т.б.

Ақпараттың массивтері , анықтамалары және олардың тағайындалуының тізімдерінің сипаттамасы 9,10,11 кестелерде келтірілген.

9-кесте

10-кесте

Қарыз алушының төлем қабілетін анықтау

11-кесте

Қарыз алушының табысы мен шығынын анықтау