Диплома в республиканском конкурсе «Наследие наших предков сохраним и приумножим»

8

4 % Е Х Н О Л О Г И Я

Қазақтың  ұлттық  киімдерінің  сырлары

Лилия КАЗЕНОВА,

1-Май  орта  мектебінің  мүғалімі, 

Қарасай  ауданы,  Алматы  облысы

Сен кидің көйлекті қос етектеп,

Мен келдім боз атты  бос жетектеп. 

Қолынан күміс қайшы  қалды  түсіп, 

Мақпалдан отыр екен қамзол пішіп. 

Киім тікпес шын шебер үлгі білмөй, 

Сулу қызды көрөді ел гүлмен бірдей.

“Ағаш  көркі  -   жапырақ,  адам  көркі  -   шүберек” 

деп  халық тегін  айтпайды.  Адам  баласы  киім  киюді 

текденеге қорғаныш қана қылып қоймай, табиғаттың 

өзі  берген  тән  сымбатына  сұлулық  қосатын  өнерге 

айналдырды.  Әр  ұлтты  өзгеден  айыратын,  оның 

сыртқы  сипатын  анықтайтын  белгілерінің  бірі  -  

ұлттық киімі.  Сондықтан,  ұлттық киім -  әр халықтың 

м атериалды қ  м әд ениетін ің  қомақты  бір  бөлігі 

болып  саналады.  ¥лттық санамыз  қайта жаңғырып, 

түрлі  халықтық  мейрамдарда  қазақи  киім  киюді 

қайтадан 

салтқа 

а й на л д ы р уға  

ты ры сы п 

жатқанымызбен,  ұлттық  киім  қазіргі  өмірге  терең 

сіңісе алмай жатқанын айта  кету керек.  Өйткені,  бұл 

бағытта  мынадай  шешілмеген  үлкен  мәселелер 

кедергі  болып  тұр.

Қазақтың  үлттық  киімі  әлі  де  толық  зерттеліп 

болған  жоқ.  Кебіне  сыртқы  ф ормасы на  назар 

аударылып,  киімнің  ішкі  мәні,  функциясына  көңіл 

бөлінбей  жатыр.

¥ л тты қ  ки ім н ің   әр  түр ін   орным ен  дүры с 

қолданбай,  бұрм ал ауш ы л ы ққа  барып  жүрміз. 

¥лттық киім  бар да,  оны  кию  мәдениеті бар.  Біз сол 

мәдени  дәстүрді  жоғалтып  алдық.

¥лттық  киім  дегенде,  біз  оған  көбіне  ғылыми 

этнографиялық түрғыдан  келеміз де,  оны  адамның 

өзімен,  оның  тұрмыс-әрекетімен  байланыстыра 

қарамаймыз.

Адам  үшін  киген  киімі -  дараланған түлға  болып 

керінудің,  жұрттың,  қатарлас қүрбы-құрдастарының 

назарын  өзіне  аударудың,  ішкі  сырын  білдірудің бір 

жолы.  Адам  киіммен  өзінің  махаббатын,  басқаға 

деген  сыйластық  сезімін,  көңіліндегі  қуанышын, 

басқа  түскен  қайғысын  білдіре  алады.

Киім  -   адамдардың  арақатынасының  бір  тілі 

десе де  болады.

Қазақтың  ұлттық  киімінің,  жастар  киімінің  де  өз 

ерекшеліктері  бар.  Жас  деңгейіне  қарай  бөліну,  ер 

адам  киімінен  гөрі,  әйел  адам  киіміне  тән.  Себебі, 

қыз  балалар  мен  әйелдер  киімі  қашанда  өзінің 

ритуалдық  функциясын  ғасырлар  бойы  қатаң 

сақтап  отырды.

Киім түрлері мен ерекшеліктері

Баскиімдер.  Басты  жабудың  жігіттер  қолданған 

ең  қарапайым  да  ыңғайлы  түрі  -   орамал  байлау. 

Орамал  -   төртбұрышты  жұқа,  түрлі-түсті  матадан 

тігіледі.  Оны  үшбұрыштап  бүктеп  (кейде  бүктемей 

де)  байлайды.  Орамал  -   күннің  өтуінен  сақтайды, 

жұмыс  істегенде  ыңғайлы  болады.

Орамал ораудың бір түрі -  сәлде.  Оны діни білім 

алған,  оқыған  жігіттер  ораған.  Сәлде  мүсылман 

дінімен  енді  деп  саналса  да,  бұл  бас орамал  түрі -  

шығыста  өте  ерте  заманнан  белгілі.  Сәлде  ақ,  кек, 

т.б.  маталардан,  сәнділері  паршамен  әшекейленіп 

жасалған

Керім  жігіт  басына  сәлде  орайды,

Сәлдесін  бір  ораған,  жүз  орайды.

Қаратаудың  басына  қарай  жүрдім,

Ақ  паршаны  басыма  орай  жүрдім.

(халық өлеңінен)

Негізгі  тұрақты  киілетін  жеңіл  баскиім  түрі  -  

тақия.  Тақияның  тебесі  бірнеше  сайдан  (бәліктен) 

қүралып, жиек салынып тігіледі. Тақияның формасы 

әр  жерде  әр  түрлі:  дөңгелек  цилиндр  формалы, 

шошақ  конус  формалы,  деңес  формалы  болуы 

мүмкін.

Ерлер тақияны  бала жастан  бастап,  қартайғанға 

дейін  кисе,  әйелдер  тек  қыз  күнінде  ғана  киеді. 

Қалыңдық  болғанда  сәукеле  киіп,  келіншек  кезінде 

орамал  тартып,  егде  жаста  кимешек  киіп,  жаулық 

салған.  Сондықтан,  егде  жастағы  әйелдердің  тақия 

киюі  де,  қазіргі  кезде  м ейр ам д а рд а  кездесіп 

жүргендей,  кішкентай  қыздарға  сәукеле  кигізу  де 

ерсі 

ж ағдай. 

О р ы ста р , 

еур о па л ы қта р  

өз 

мерекелерінде  кішкене  қыздарына  қалыңдықтың 

фатасын кигізіп шығармайды.  Бүл біздіңұлттық киім 

кигенде  байы бы на  те р е ң  бара  берм еуім іздің, 

білімсіздігіміздің  нәтижесі.

С әнді  та қи я л а р ға   ш а ш ақ  тағы лы п,  кесте 

салы ны п,  оқа  ж ү р гіз іл іп ,  қы зд а р д ікін е   теңге, 

моншақтар  тігіліп,  жиектері  шашақталып  жасалған. 

Тақияма  таққаным  тал  моншақ,

Кер  биеге  жарасар  кер  құлыншақ.

Тұсыңнан  ауылыңның  өттім,  кеттім,

Үкіңді  шекеңдегі  бермей  кеттің.

Үкі -  сал-сері жігіттердің тақиясына да тағылады.

Ей,  қалқа,  замандас  боп  тудың  нағып,

Кигенің  кәмшат  берік,  үкі  тағып.

«Мектептегі технология.  Технология

  в 

школе»

№7/2010

^ С

е х н о л о г и я

9

Ыстықта  тақияның  үстінен  қазақтар  бастарына 

ақ  киізден 

қа л п а қ 

киеді. 

Киіз 

қа л па қ  -  

кешпенділердің төл  баскиімі.  Осы  күні  қалпақтарды 

драптан,  байкадан  жасап  жүргені  кездеседі,  бұл  -  

үлттық  киімді  бұрмалаушылық.  Қалпақтың  киізден 

жасалу  себебі,  біріншіден,  ыстық,  суық  өткізбейді, 

қалпын  жақсы  са қта й д ы .  Қ а л па қты ң   н е гізгі 

функциясы  осында  жатыр,  оған  бұл  жағынан  драп 

та,  ештеңе  де  тең  келмейді,  екіншіден,  киіз  мал 

өсірген  көшпелі  халықтың  өз  материалы,  бүл  -  

қалпақтың үлттық сипаты.  Бидай, түт ағашын өсірген 

отырықшы  халық,  қалпақтарын  бидай  сабанынан, 

бам бук,  ж ү ге р ін ің   та л ш ы қта р ы н а н ,  ж іб е кте н  

жасайды.  Қазір  негізгі  материал  болған  жақсы 

киізд і  басуды  қал пы на  ке л тір у д ің   орны на, 

жалқауланып,  қолға түскен  материалмен тігіп,  асыл 

дүниемізді  өзіміз  бүзып  жатырмыз.

Киіз  қалпақтары  екі  не  төрт  бөліктен  құралып 

тігіледі,  астар  салынып,  жиегі  түсті  барқытпен 

көмкеріліп,  сәнділерінің  тебелері  де  асыл  матамен 

тысталып,  кестеленіп,  үшына  шашақ тағылады.

Ақ қалпақ басыңдағы  шашақтаған,

Еркесі  сен  бір  үйдің  алшаңдаған.

(халық өлеңінен) 

Қалпақ  формаларының  әр  жерде  қалыптасқан 

бірнеше  үлгілері  бар.

Сыртқы  баскиімнің  тағы  бірі  -   бөрік.  Берік  те 

тақия  сияқты,  төбесі  бірнеше  сайдан  қүралып,  әр 

жерде  дөңгелек,  шошақ  не  деңес  формалы  тігіліп, 

жиегі  аң  терісімен  (бүлғын,  сусар,  құндыз)  немесе 

елтірімен  жүрындалады.

Қамқаның  берік  кидің  қиығынан,

Біреуге  біреу  күлер  миығынан.

Басыңда  түлкі  берік  түбіттеген,

Болар  ма,  сенен  артық  жігіт деген.

Сермейсің  жел  сеөз  десе  емін-еркін,

Басыңда  жарасады  кәмшат  беркің.

(халық елеңінен) 

Суық  күндері  жігіттер  бастарына  аң  терісінен 

тігілген  жылы  баскиім  -   тымақ  киеді.

Тымақтың  төбесі  төрт  сайдан  құралып,  құлағы, 

желкелігі,  маңдайы  белек  жасалады.  Эр  жерде,  әр 

елде  қолданылатын  тымақтар  тебесінің  биіктігі, 

формасы,  құлағыньщ,  желкесінің,  маңдайының 

піш іл уі, 

ол а р д ы ң 

ф орм а л а р ы на  

қарай 

ерекшеленеді.  Қазақта  тымақтың  бірнеше  үлгілері 

болған.

Біздің ел  Қара  Ертісті  қыстайтүғын,

Шағимен  түлкі  тымақ тыстайтұғын.

Киемін  ақтымақты  шақтай-шақтай,

Басамын  түйең ауса  тоқтай-тоқтай.

(халық елеңінен)

Тымақ -  ерлердің баскиімі,  бірақ оны  кейде суық 

кундері  қыздар  да  киген.  Кәбіне  қыздар  бөрік 

сыртынан  шәлі  орамал  орайды.

¥шына  орамалдың  түйдім  сусар,

Көп  жылқы  қопал  алы  келде  жусар.

(халық өлеңінен)

Осы 

күні  ұм ы т  бола 

б а ста ға н   үл тты қ 

баскиім нің  бірі  -   күлапара  (далбай).  Ол  кейде 

ты м ақты ң  сы рты нан,  кейде  езі  де  жеке  киіле 

беретін  жеңіл  баскиім.  Жұқа  астарлап  тігілетін  бүл 

баскиімді  жігіттер  аңшылықта,  мал  баққанда,  т.б. 

жұмыс  істегенде  киген.

Сыртқы және іштен киілетін киімдер.

Кейлек  —  іш тен  ки іл е тін   киім .  Қыздардың 

кейлектері  жүқа,  жеңіл  матадан,  жағалы,  ұзын 

ж е ңді,  үзын  е те кті  болы п  т ігіл е д і.  Осы  күні 

қыздардың  кейлегі  дегенде,  тек  етек-жеңі  кең, 

бүрм елі  көйл е кті  ғана  б іл ем із.  М ейрамдарда, 

сахнада,  ошақ басында от жағып, самаурын тұтатып 

жүрген  қыздар  да  осындай  кейлек  киіп  жүргенін 

көруге  болады.  Күнделікті  тұрмыста  қазақ  қыздары 

қимылдауға,  жұмыс  істеуге  ыңғайлы,  етегі  сәл 

қысқалау,  жеңінің  ұшы  тар,  түймеленген,  бүрмесіз 

кейлек  киген.

Көйлектер  ақ,  көк  (жасыл),  қызыл,  не  түрлі  түсті 

жұқа  матадан  (боз,  жібек,  сиса,  т.б.)  тігіліп,  сәнді 

кейлектерге  барқыт,  парша  қолданған.

Ағашы  Керекудің селдіреген,

Үстінде  жібек  кейлек  желбіреген.

Үстімде  дәйім  менің  без  кейлегім,

Жаман,  жақсы  болса  да  ез  кейлегім.

Қүрбы  сәні  келмейді,  ойнап  күлмей,

Қыздың  сәні  келмейді  парша  кимей.

(халық елеңінен) 

Халқымыздың  ой-ерісінің  терең,  мәдениетінің 

жоғары  

б о л ға нд ы ғы ны ң   бір  б е л гісі  -   үлтты қ 

киімдерінен  көрінеді.

Б ү гін гі 

ұр п а қты  

п а тр и о тты қ 

сезім д е 

т ә р б и е л е гім із  

кел се, 

сүл ул ы ққа , 

енерге, 

шығармашылықпен  еңбек  етуге баулығымыз  келсе 

ұлттық  құндылықтарымызды дәріптеп,  бүгінгіуақыт 

талабымен  байланыстырып  білім  беруіміз  керек 

деп  ойлаймын.

«Мектептегі  технология.  Технология  в  школе»

№7/2010