Диплом жұмысы оған қойылатын талапқа сай орындалды және бітті

түсшіктері мен дағдыларын орнықтыру.

Үйге берілген тапсырма тексеріліп, оқушылардың жіберген қателері (бәрі дұрыс орындалып келсе, жақсы жақтары) талданып болған соң, мұғалім өткен сабақта берілғен ұғымдарды мысалдар арқылы қайта бір айтып өтеді де, 153-жаттығуды орындатады. Содан соң әр оқушыға жеке - жеке қима қағаздар таратады.

Үлестірмелі қима қағаздар үлгілері:

№1. Көп нүктенің орнына тиісті сұрақтар қой.

Ай (...), жүлдыздар (...), аспан (...), ғарышкер (...), ғалымдар (...), т.б.

№2. Мына сөздердің қай дұрысының астын сыз. Оларды бөлек көшіріп, жанына тиісті сұрағын жаз.

1. терезедер 2. үшқыштар З.қүлыншақтар

терезедер. үшқышдар қүлыншақдар

№3. Әңгімені оқып шығып, асты сызылған сөздерді бөлек көшіріп жазыңдар. Оларға сұрақ қойыңдар.

Асқар ауылда тұрады. Оның бес қозысы бар. Қозылар өте сүйкімді. Олар қойлар өрістен келгенше, Асқардың жанында болады. Асқар оларға шөп береді. Ауылдағы балалар Асқарға қызығады.

№4. Көп нүктенің орнына тиісті сөзді қойып жаз.

Тас(не?) ...(Қанша?)

кеме (не??) ...(Қанша?)

жылқы (не?) ...(Қанша?)

бақташы (кім?) ...(Қанша?)

Мал баққанға бітеді.

Атам Русланға кішкентай қозы сатып әперді. Қозысы сүйкімді, бір орнында тыныш тұра алмайтын еді. Руслан қозысына күнделікті шөбін, суын беріп, астын тазалап Тұратын. Русланның қозысын көрген көршісі Асан атасына қылқылдап жүріп ол да бір қозы алды. Қозысын бір апта қарағаннан кейін Асанның қызығы басылып, далаға ойынға кетуді әдетке айналдырды. Екі аптадан кейін мүлде қозысын үмытып кетті. Асанның қозысы ауырып, өліп қалды. Атасы осы жөнінде айтып, Русланға ризалық білдіріп, «Мал баққанға бітеді»,- деді.

Бұл тәсіл оқушылардың тапқырлығын, еңбексүйгіштікке, бауырмалдыққа тәрбиелейді, нақты ой болжамын жетілдіреді. Оқушылардың осы ойын арқылы сөздік қоры молайып, байланыстырып сөйлеу қабілеттері дамыды. Мәтінді жоспарлау, қорыту, сөйлемдерді байланыстырып жазу дағдылары жетілді.

ә) Берілген бір сөзді қатыстырып мақал құрау тәсілі.

«Мақалды тап» ойыны

Мұғалім сынып оқушыларын екі топқа бөледі. Әрбір топтың алдына келіп, бір сөз айтады. Қай топ осы сөз кіріктірілген мақал-мәтелдердерді көп тапса, үтқан болып есептеледі. Мысалы, мұғалім бірінші топтың алдына келіп, тіл деді, оқушылар тіл туралы мынадай тақпақтар айтты.

1. 
   Өткір тіл - дарын
   Үзын тіл - жауың.
   
2. 
   Тіл — тас жарады,
   

Тас жармаса, бас жарады.

3. 
   Келісті сөз алтын
   жемісті жұмыс алтын.
   
4. 
   Тоқсан ауыз сөздің
   Тобықтай түйіні бар т.б.
   

Мұғалім екінші топтың алдына келіп, еңбек деді. Оқушылар еңбек туралы бірнеше мақал-мәтелдер айтты:

1. 
   Ердің атын еңбек шығарар,
   
2. 
   Еңбек мүратқа жеткізер,
   Жалқаулық абыройды кеткізер.
   
3. 
   Еңбегімен танылсын,
   Ердің алтын тұлғасы.
   
4. 
   Еңбекті сүйгенді ел сүйеді.
   
5. 
   Егін ексең, тыңға,
   шықтым дей бер шыңға т.б.
   

Осындай ойындар арқылы оқушылар сөз қадірін түсінуге дағдыланып, сөздік қорлары молаяды. Мақал-мәтелдерді табу, оқушылардың тілін дамытумен қатар олардың әсерлі сөйлеу дағдыларын да қалыптастырады. Оқушылардың сөйлеу тілінде мақал-мәтелдер көп болса, олардың тілдік қарым-қатынасқа түсу Тұрткілері артады. Сөйлеушінің сөзінде орынды қолданылған мақал-мәтелдер тыңдаушыға да әсер етеді. Нәтижесінде сөйлесіп Тұрған адамдардың арасында жағымды жағдай қалыптасады.

б) Мақал-мәтелдердегі түсіп қалған сөзді орнына қою
тәсілі

«Сөзді тап» ойыны

Мұғалім оқушыларға бір сөзі түсіп қалған мақал-мәтелдерді таратып берді. Мысалы, Су ішкен ... түкірме. Ауру қалса да ... қалмайды. Қайтып кірер ... қатты жаппа. Екі ... таласса, бір қарғаға жем болар. Бірлік түбі - ... тірлік. Тозған ... топтанған қарға алады деген мақал-мәтелдер жазылған кеспе қағаздарды оқушыларға таратып береді. Әрбір оқушы өз кеспе қағаздарындағы мақалдардың қалып қойған сөздерін тауып дәптерлеріне жазуға тиіс. Мұғалім орындаған жұмыстарын тексеріп, бағалайды. Дұрыс әрі жылдам орындаған оқушы ұтқан болып есептеледі. "

Бұл ойыннан кейін оқушыларда сөздерді дү-рыс қолдану дағдылары жетіледі.

в) Алғашқы қатары айтылған мақал-мәтелдердің келесі
қатарын табу тәсілі.

«Дұрыс тап» ойыны

Мү_ғалім алғашқы қатарлары жазылған мақал-мәтелдері бар кеспе қағаздарды оқушыларға таратып береді. Мысалы,

1. 
   Жақсы байқап сөйлер
   
2. 
   Қолы қимылдаған адамға кедейлік жоқ,
   
3. 
   Білімсіз адамның сөзі білектей,
   
4. 
   Жаман аттан аяғым артық,
   

Оқушылар мақал-мәтелдерді екінші қатарын тауып жазып, мұғалімге апарады. Мұғалім дұрыс әрі тез шешкен оқушыны бағалайды.

Мұндай ойындар оқушының ой жалғастыру, сөйлемді дұрыс қү_рау дағдыларын жетілдіреді.

г) Сөзжұмбақтардың шешуінен сөзжұмбақты толтыру

«Жұмбақты шешу» ойыны

Мұғалім тақтаға сөзжұмбақ жасырылған тор көзді іліп қояды. Оқушылар осы тор көздерді жұмбақтардың шешуімен толтырады. Мысалы,

1. Үңгірді жайлаған , сүйексіз, тиексіз, жылмаңдап сайраған

Сиыр:

- Адам егін ексе, менімен егеді, сүтімді ішеді, одан құрт, май

алады, жыл басы болу маған лайық, - деді.

Қой:

- Мен болмасам, адам үйін немен^жабар еді, жүнімді алып,

киіз басады, жабағымнан киім тігеді, арқан, жіп еседі.
Сүтімнен құрт, май алады, шаруаға менен пайдалыларың
жоқ, - дейді.

Ит:

- Мен болмасам, сендердің көбіңді не ұрлап, не қасқыр жеп
тауысар еді. Мен сендердің баршаларыңның бақташыңмын,
дүшпан көрінсе, үріп, абалап, име хабар беремін, - деді.

Әтеш:

- Мен болмасам, барлық кісі ерте жұмысына бармай

ұйықтап қалар еді. Мен таңертең Тұрып, таң атты деп
шақырып, хабар айтамын. Кеш болса, жатар мезгіл болады
деп, тағы шақырамын,- деді.

Тышқан:

- Бұл таластан еш нәрсе өнбес, жылды қарап Тұралық та, кім

бү_рын көрсе, сол жыл басы болсын, - деді.

Мұғалім 1-топтың оқушыларын ертегінің ролін ойнауға шақырды. Бірінші топтың оқушылары екінші топқа қарағанда хайуанаттарды осал бейнеледі.

Мұғалім оқушыларға мынадай сұрақ берді:

1. Жыл басы қандай хайуанат болды?

2. Жыл басы болған хайуанаттың қандай жақсы қасиеттері

болу керек.

3. Сендер жыл басына кімді сайлар едіңдер?

Бұл оқушылардың өзара пікір таласуына жағдай туғызды. Мұғалімнен кейін оқушыларға хайуанаттар сөзі жазылған кеспе қағаздар үлестіріп, мынадай тапсырмалар берді.

1-топ оқушыларына, мәтіндегі сан есімді табыңдар! Соңынан бір-біріңнің қателеріңді тексеріңдер;

2-топ оқушыларына мәтіннен сан есім Тұрлерін тап.; Антоним сөздерді байланыстыра отырып, сөйлем құрату;

II. Оқушылардың сөз мағыналары туралы ұғымдарын тереңдету.

Бү_л мақсатты орындау барысында мұғалім екінші сабақта пайдаланған плакаттарды оқушыларға қайта көрсетіп, сол түста берілген ұғымды пысықтайды:

Қүстар: қарлығаш, қарға, торғай, жапалақ.

Ыдыстар: қасық, ақ қүман, тәрелке, табақ.

Оқу құралдары: кітап, дәптер, сызғыш, пенал, қалам.

Сөздердің мағыналарына қарай топтауын оқушылар естеріне түсіріп болған соң, олардың назары тақтадағы басқа кестеге аударылады:

Қой, ешкі, сиыр, жылқы, түйе - үй жануарлары.

Қоян, аю, қасқыр, арыстан - аңдар

Жамал, Дәулет, Ержан - оқушылар.

Тапсырмалар:

1. 
   Оқушылар дәптеріне алдымен кім? деген сұраққа, кейін
   Қанша? деген сұраққа жауап беретін сөздерді тауып, көшіріп жауы
   керек.
   
2. 
   Алдымен не? деген сұраққа, содан соң нешінші ? деген
   сұраққа жауап беретін сөздерді тауып, көшіріп жауы керек.
   

Бұл жаттығулардың оқушылар бірнеше заттың не жан-жануарлардың немесе адамдардың жалпылама атауына «кімдер?» деген сұрақ қойылатын біледі. Енді мұғалім оқушылар түсінген осы ұғымды орнықтырып. Оларды сөз мағыналарына қызықтыра түсу мақсатымен жаттығуларды Тұрлендіре түседі. Ол үшін тақтадағы кестені алып қойып, жаттығуды өз бетінше орындау тапсырылады.

Жаттығу №1. Көп нүктенің орнына керекті сұрақты қойып, сөйлемдерді көшіріп жазыңдар.

Үй жануарлары: ...

Аңдар: ...

Оқушылар: ...

Осы үлгіден жаттығулар бірте - бірте күрделене түседі. Енді оқушылар тапсырылған жұмыстағы керекті сөздерді ойлап табулары қажет.

Жемістер: (нелер?)...

Өсімдіктер: (нелер?) ...

Машиналар: (нелер?)...

Балалар: (кімдер?)...

Жаттығуларды орындап болған соң, жеке затты (жан-жануарды, адамды) білдіретін сөдерге кім? деген сұрақтар қойылатыны, .ал бірнеше заттың жалпылама атауын білдіретін сөздерге кімдер? нелер? деген сұрақтар қойылатын тағы бір рет түсіндіріледі.

Сабақтың қорытындысы ретінде тағы бір жаттығу (мысалы, оқулықтағы 154-жаттығу) орындатуға да болады. Сондай-ақ мына үлгідегі жаттығуды ауызша орындатса да артық емес:

Сөйлемдерді оқыңдар. Асты сызылған сөздерге сұрақ қойыңдар. Олардың орнына төменде берілген сөздердің тистісін

қойып, сөйлемдерді көшіріңдер. Сол алған сөздеріңе де сұрақ қойыңдар.

Біз тауға шықтық. Мұнда жауқазын, бәйшешек, қызғалдақ өседі екен. Алыстан бәрі көрінеді. Үлкен жолдың бойымен төрт автобус, бес трактор, бір такси кетіп барады. Асан, Сәуле, Мұрат гүл терді.

Берілген сөздер: балалар, гүлдер, машиналар.

III. Оқушылардың байланыстырып сөйлеуін дамыту.

«Біздің көше» деп аталатын сурет бойынша әңгіме. (Мұғалім өз мүмкіндігіне орай басқа суретті пайдалануға да болады.)

Суреттің мазмұны: Көше. Қаз-қатар тізілген үйлер. Тал, қайын, теректер өсіп Тұр. Көшеде әртүрлі машиналар өтіп барады. Арқаларына сөмке асынған екі бала мектептен қайтып келеді.

Ең алдымен, әдеттігідей балаларға ат қойылады. Содан соң сурет бойынша мұғалімнің көмегімен оқуышлар ауызша әңгіме құрастырады.

Мұғалімнің сұрақтары

• 
  Суретте не бейнеленген?
  
• 
  Көше бойыда нелер бар?
  
• 
  Ағаштарды жеке — жеке атаңдаршы?
  
• 
  Жол бойымен нелер кетіп барады?
  
• 
  Сабақтан қайтып келе жатқан кімдер? т.б.
  
• 
  Неше бала кетіп бара жатыр
  

ІҮ. Үйге тапсырма: «Біздің көше» деген тақырыпқа өз көшелерің туралы 4-5 сөйлемнен әңгіме жазып келіңдер. Әңгімелерінде кім? не? кімдер? нелер? деген сұрақтарға жауап беретін сөздер болсын.

Қорыта айтқанда бұл сабақтар бастауыш мектепте сан есімді оқыту сабақтарының үлгілері ғана. Бастауыш мектепте сан есімді басқа сөз таптарымен байланыстыра оқыту арқылы біз оқушыларға барлық сөз таптары жөнінде мағлұмат береміз.

Қорытынды

Қоғамның ғылыми-техникалық, әлеуметтік- әкономикалық

даму үрдісі мектепке өскелең үрпақты интеллектуалдық, білімдік,
жек тұлғалық қабілеттерін барынша терең де жан-жақты дамытып,
шығармашыл ойлай алатын болуын талап етуде. Осы талапты
орындауда қазіргі кезеңде орта білім беретін мектептердің
әдістемелеріне түрлі жаңа технологиялар мен әдіс- тәсілдер көптеп
оқыту процесіне енуде. Мұның өзі оқушыларға деген көзқарасты
түбегейлі өзгертті. Қазір оқыту процесінде мұғалім мен оқушы
арасындағы іс-әрекеттер репродуктивті әдіспен ғана шектеліп, «
таратқыш-қабылдағыш » тұрғыда қалыптаспай, мұғалім мен оқушы
арасынлағы қарым-қатынас «тұлға-тұлға » күйінде өзара сыйласым-
дылыққа, сенімділікке негізделген. Мұнда оқушы оқыту үрдісінде тек
дәлелденген, қатып қалған білімдерді ғана игермей, өзіндік мақсатты
іс-әрекеттер жасай алатын, өз ой-пікірін айтып, оны дәлелдей алатын
болуы қажет. Қандай да болмасын оқыту процесі оқушыға арналған.
Демек оқушының бойында қалыптасқан дағды мен біліктерінің,
меңгерген білімдерінің қай деңгейде қалыптасқандығына қарай оқыту
үрдісінің нәтижелігі шығады.Бұл мәселе турасында қазақ тілін оқыту
әдістемесінің негізін қалаған Ы.Алтынсариннің пайымдауы бүгінге
дейін өз қүнын жоймаған: « Мұғалімнің жұмысы — балалар. Егер
балалар бірдемені түсінбейтін болса, онда оқытушы олардың көкейіне
қондыра алмағаны үшін өзін-өзі кінәлауға тиіс. Ол балалармен
сөйлескенде ашуланбай, жұмсақ сөйлесуі, шыдамдылық етуі керек,
әрбір нәтижені ықыласпен түсінікті етіп, түсіндіруі керек, мәнерсіз
сөз, орынсыз терминдерді пайдаланбау керек » Бұл жерде оқушының
білім деңгейі мұғалімнің жылы дүсінікті сөзімен қатар оның
педагогикалық заңдылықтар мен ережелерді, оқыту әдістерін
қаншалықты білгеніне де байланысты. Сондықтан да болар соңғы
кездері қазақ тілін жаңа технологиялармен ( деңгейлеп,

саралап оқыту технологиясы, оқушыларды ізгілендіре оқыту технологиясы т.б.) оқытудың әдіс-тәсілдері ( инновациялық әдіс, қатысым әдісі т.б.) арқылы оқыту жұмыстары зор қарқынмен жүруде. Мұның барлығы оқушының қазақ тілінде жатық, таза сөйлеу қабІлеттері мен білімін тереңдетуге, қазақ тілін мемлекеттік тіл дәрежесінде өркендетуге арналған. Сондықтан « Қазақ тілін мемлекеттік тіл дәрежесінде бекіту — қазақ тілін жан-жақты жұмсай алу үшін күрес»- деген академик Р.Сыздықованың тұжырымын іс жүзіне асырып, қазақ тілін оқыту мәселесін заман талабына сай үнемі жетілдіріп, жаңартып отыру қажет.

Мұғалімнің оқушыға сапалы білім беру дәрежесі сабақты үйымдастыру жолдарын білуімен тікелей байланысты. Күнделікті бір

сарынды, бір ғана әдіспен өтілген сабақтар оқушылардың пәнге деген қызығушылығын кемітіп, оның білімді игеру қабілеттерін төмендетеді.Сондықтан да әрбір сабақта оқушыларды қызықтыратын, сабақта белсенділігін арттыратын түрлі әдіс-тәсілдерді пайдалану қажет. Оқытушы бастауыш сынып оқушылардың сабаққа деген құлшынысын, оқу мотивтерін туғызуда кеңінен пайдалануы керек. Әрбір сабақта оқу мазмұнын жаттығуларға, тақырыпқа байланыстырып кіріктіруі, оларды өзара біріктіруі тиіс. Бұл — сан есімді оқыту арқылы оқушыларға сапалы білім,саналы тәрбие беруді жетілдірудің негізгі бағыты.

Қорыта айтқанда бастауыш мектепте сан есімді оқыту әдістемесінің тиімділігін атай отырып, төмендегідей қорытынды шығаруға болады:

1) Сан есімді оқыту тапсырмалары арқылы меңгертуде

оқушылардың тереңдейді;

2) Сан есімді оқыту тапсырмаларын қолдану арқылы

бастауыш сыныпта қазақ тілін оқыту сапасын арттыруға болады;

3. 
   Оқушылардың сан есімді оқыту тапсырмалары арқылы тіл
   мәдениетін, сөздік қорын жетілдіруге болады;
   
4. 
   Бастауыш сынып қазақ тілі сабағында сан есімді оқыту
   тапсырмаларын қолданудың педагогикалық, психологиялық
   негіздерін айқындау тапсырмаларды жан-жақты сапалы пайдалануға
   әсер етді;
   

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Қазақ тілінің грамматикасы, II том, Синтаксис, «Ғылым», 1967,
48-6.

2. 
   Қазақ тілінің грамматикасы, «Ғылым» баспасы, II том,
   Синтаксис, Алматы, 1967, 18-6.
   
3. 
   Нұрмаханова Ә. Қазіргі қазақ тілі. 1982,133-6.
   
4. 
   Балақаев М, Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис, 1977,
   81-6.
   
5. 
   Асылов ¥. Даналардан шыққан сөз. - Алматы: «Мектеп», 1978
   ж 356 бет.
   
6. 
   Асылов Ү, М.Қ.Сұлтанғазина. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. -
   Алматы: «Атамұра», 2000 ж 42 бет.
   
7. 
   Асыл сөз. Қазақ балалар әдебиетінің кітапханасы - Алматы:
   «Жалын», 1987 ж 24-34 бет.
   
8. 
   Әлімжанов Д. Қазақ тілінде морфологияны оқыту
   методикасының кейбір мәселелері - Алматы: 1972ж 59 бет.
   
9. 
   Әуелбеков Ш, Қонақбекова Қазақ тілінен дидактикалық
   материалдар. 2-сыныпқа арналған - Алматы: «Мектеп», 1984ж .
   

10. Балақаев М.Қазақ тілі 2-сынып (оқулық) - Алматы: «Мектеп»,1990

11. Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқьіту методикасы. - Алматы:Мектеп», 1997 ж 42 бет.

12. Бастауыш мектеп 1997. №16, 17, 18, 19 бет.

ІЗ. Бәкірова «Қазақ тілі» оқулығына методикалық нүсқау -Алматы: 1987 ж 48 бет.

14 .Балақаев М, Әмірова Р. Қазақ тілі 3-сынып (оқулық) - Алматы:«Мектеп», 1990 ж 57 бет.

15.Бектаев К, Молдабеков К. Бастауыш сынып оқулықтары тесініңсөздігі Шымкент обл. Баспаха 1990 ж.

16.Балақаев М.Б, Жұмабаев Ә.Е Қазақ тілі - Алматы: «Атамұра»,1978 ж 356 бет.

17 М.Жұмабаев Педагогика. - Алматы, Ана тілі. 1992 -135-12 б.

18. 
    Байтұрсьшов А. Тіл тағылымы. - Алматы, Ана тілі 1992 -
    446
    
19. 
    Сембаев Қазақ совет мектебінің тарихы.
    
20. 
    Жиенбаев С. Бастауыш мектепте кітап оықту методикасы.
    -Алматы, 1939-65.
    
21. 
    Волков И.П. Творчествоға баулимыз. Педагогикалық
    ізденіс. - Алматы, 1990 - 105-534 б.
    

П і к і р

Орынбекова Гүлзат аталған тақырып бойынша 2003 жылдан бері ізденушілік жұмыстарын жүргізуде. Тақырып бойынша алдымен курстық жұмыс жазды, оны ойдағыдай қорғап шықты. Студенттердің ғылыми-практикалық конференқияларында бірнеше рет баяндама жасады.

Кіріспеде жұмыстың көкейкестілігі, мақсаты мен міндеті, практикалық қолданылымы, зерттеу әдістері сөз етілсе екінші бөлімде казақ ертегілерін бастауыш кластарда оқытудың тиімді жақтары қарастырылып, олардың оқушыларға беретін тәлім-тәрбиелік түстары на талдау жасалынған.

Диплом жұмысын жазу үшін Г. Орынбекова ғылыми - теориялық, ғылыми-әдістемелік әдебиеттерден, бастауыш мектептердің озат мұғалімдері мен өзінің педагогикалық іс-тәжірибелерін пайдаланған. Жұмыс үш тараудан, кіріспе мен қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыста баяндалған мәселелер әр такырыпшаға сай іріктелген, мысалдары жеткілікті.

Диплом жұмысын орындаушы тақырыпты толық ашуға әрекет еткен. Тұжырым, дәлелдемелері ғылыми негізде тиянақталған.

Зерттеу жұмысы дипломның талабына сай жазылған және өзіндік пікірі бар.

П і к і р

Ана тілін дамытудың ғылыми дәрежесін көтеру мәселелерінің бір жағы қазақ тіл біліміне, екінші жағы педагогика мен жеке әдістемеге байланысты . Қазіргі тіл ғылымы ана тілін мектепте оқытуға қажетті мәселенің ғылыми жағынан айқындап, тужырымдап берді. Дегенмен, практикалық өмірде сауатты жазу мәселесінде көптеген олқылықтар кездесуде. Қазіргі кезде бастауыш оқушыларына қарағанда, жоғарғы сынып оқушыларының тіл байлығы, шығарма, диктант жазуға деген талпыныстары төмен. Өз ойын дәл жеткізіп бере алмайды. Жазбаша сауаты нашар,тіл тазалығы мен тіл мәдениетіне қатынасы талапқа сай емес. Сондықтан «Баланы бастан» деп халқымыз айтқандай, баланың мектепке келген алғашқы күнінен бастап, тіпті отбасында тіл тазалығына, сөйлей білуге, ойды жинақтап айта білуге, ойлаған ойын қағаз бетінетүсіре білуге дағдыландыру керек. Диплом жұмысында осы аталған мәселердің бәрі жан-жақты сөз болған.

Ізденушінің көптеген теориялық, ғылыми-әдістемелік әдебиеттерді, мектептегі өз тәжірибесін пайдаланғаны көрініп тұр. Жұмыста авторлық талдау және пікір қорыту жеткілікті. Жұмыс дипломдық зерттеулерге қойылатын талаптар деңгейінде жазылған.

П і к і р

Қазақ тілі - мемлекеттік тіл. Олай болса, Қазақ ұлт мектебінің негізі де, аркауы да - ана тілі. Ана тілі - мектепте тек пән ретінде оқытылып коймайды, өзге пәндердің бәрінен де білім беруге және ондағы бүкіл тәлім-тәрбие, қоғам жұмыстарын жүргізуге негізгі құрал есебінде қызмет етеді.

Ана тілі -балаларды жүйелі сөйлеуге,жүйелі жаза білуге, ана тілінің сөздері мен құралдарын саналы түрде жұмсай білуге үйретеді.

Қазіргі мектеп бағдарламасында окушылардың сауатты жазу дағдысын қалыптастыруға ерекше назар аударылып отыр. Қоғамның , оның мүшелерінің жалпы мәдениеті көтерілген сайын өмірдің сан-саласында қолданылатын тілдің мәдениеті де көтеріліп, сөйлейтін я жазатын ойды әрі айқын, әрі жатық, әрі мәнерлі етіп кұрауды қажет етеді. Бұл үшін оқушының тілін ауызша да, жазбаша да дамыту қажет. Диплом жұмысында осы жайттар сөз болып, жан-жақты зерттелінген.
Гүлзаттың осындай ізденімпаздығынан болашақта білімді, тәжірибелі үстаз шығатынына сенімдеміз. Диплом жұмысы жоспарына сай орындалған,ғылыми аппараты көрсетілген. Жұмыс дипломның талабына сай.

ШЫҒАРЫЛҒАН

Мазмұны

Кіріспе .......3

1 Орфографиялық дағдыны қалыптастыру жолдары ........4

1. 
   Орфографияны оқытудың дидактикалық және методикалық мәселелері..........9
   
2. 
   Орфографияны оқытуда грамматикалық ереженің ролі .......13
   

2 Сөздердің дұрыс жазылуына байланысты орфографиялық материалдар ...........17

1. 
   Орфографиялық жаттығулар орындату ......18
   
2. 
   Жаттығу материалдарын іріктеу .......20
   
3. 
   Орфографиялық талдау .......23
   
4. 
   Оқушының өздігінен жүргізетін жұмыстары .......25
   
5. 
   Оқушылардың жазба жұмыстарындағы емлелік
   

қателерді түзету әдістері .......27

3 Кейбір дыбыс құбылыстарының орфографиядағы көріністері ........31

3.1 Фонема, дыбыс және әріп .......36

Қорытынды ........52

Пайдаланылган әдебиеттер тізімі ........54

Кіріспе

«Жазу әрекеті» - әртүрлі ғылым өкілдерін қызықтырған күрделі мәселе.

Көптеген ғалымдар зерттеу нысандарына қарай оның ерекшеліктерін әр қырын қарастырған. Мәселен, лингвист-ғалымдар жазу әрекетінің тілдің ара қатысын сөз етсе, психолог жазу әрекетін жалпы ми арқылы өту үрдісін, жүру бағытын зерттейді. Физиолог оның жұмыс істеу механизмдерін, құралдарын, қызметін тексереді. Психолингвист жазу әрекеті іске асу үшін жұмсалатын тілдік тұлғалардьщ санамен байланысын, сөйлеу мүшелерінің ойга қатысты қимыл -қозғалысын дәлелдейді.

Әдіскер болса, ол осы салалардың барлық заңдылықтарын ескере отырып, сөйлеуге үйретудің тиімді үлгілерін табуды және ұйымдастыруды жалпы сөйлеу әрекетін жүзеге асыруды көздейді. Бұл салада ғалымдар кімді оқытатынын: оларды неге үйрету керектігін: не үшін, не мақсатпен және калай оқыту қажеттігін қарастырады. Тілші - әдіскерлердің ең бірінші мақсаты сапалы оқытудың жолдарын табу, яғни қалай оқытсақ, ісіміз жақсы нәтиже береді деген сауалға жауап іздеу. оны практикалық жағынан дәлелдеп, теориялық тұрғыдан жүйелеп көрсету.

Зерттеу әдісі -жұмысты орындау барысында талдау,жинақтау, әңгі-мелесу, салыстыру, байқау т.б. әдіс-тәсілдерін пайдалануға болады.

Зерттеу нысаны - балалардың қазақ тілі сабағында сауатты жазу дағдыларын қалыптастыру.

Зерттеу мақсаты - бастауыш сынып оқушыларына қазақ тілін оқытуда сауатты сжазу дағдысын қалыптастыру арқылы тиянақты

білім беру, олардың ынта-жігерін арттыру, пәнге деген қызығушылығын қалыптастыру.

Зерттеу міндеті:

- жазбаша тілін дамытудың ғылыми-теориялық негіздерін анықтау;

-жазу тілін дамытудың әдістемесін жасау.

1. ОРФОГРАФИЯЛЫҚ ДАҒДЫНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ

Білімді жүйелі қабылдау әрқашан белгілі бір икемділік пен дағдыға — байланысты. Білім алуға негізделген әрекет қандай да бір икемділіктің, кей жағдайда дағдының болуын қалайды. Оқытудағы білім мен дағды байланысының дәрежесі әртүрлі болуы мүмкін. Ол әр пәннің өзіне тән ерекшелігімен сараланады.

Орфографиялық дағды - күрделі процесс. Ол - жазу, сөздің дыбыстық құрамын талдай білу, грамматикалық білімге сүйене отырып орфограмманы тану, оған лайық ережені пайдалана білу дағдыларын қамтиды. Орфограмманың сипатына қарай бұлардан басқа көптеген жеке операциялар жүргізілуі мүмкін. Ондай жекелеген операциялар түгелдей есепке алынып отырылады. Бірақ үнемі олай бола бермейді. Егер оқыту барысында күрделі әрекеттер дағдыға айналдырылуы қажет болса, онда жеке жаттығулармен шектеліп қалуға болмайды. Осыныңы керісінше, егер оқушыға шығарма жаздыру керек болса, онда олармен өздерінің ойын жазбаша беруіне және орфографиялық норманы сақтауына көмектесетін жеке-жеке жаттығулар жүргізілуі тиімді.

Орфографияға байланысты жекелеген жұмыстар орындату үшін, оқушылардың бар назары сол әрекетке аударылады, яғни жүргізілетін әрекет саналы орындалады. Ал оқушының назары оның творчестволық еңбегін қажет ететін басқа бір жаңа мақсатқа жетуге аударылса (мысалы, өз ойын жазбаша баяндап беруге), онда бірінші әрекет (орфографиялық жаттығу) басты мақсат болудан қалады да, оқушылардың бар ынтасы жаңадан қойылған екінші мақсатқа (шығармаға) шоғырландырылады. Шығарма жазу кезінде бірінші әрекет автоматтандырылған, оқушы жазған шығармасында орфографиялық білімі мен дағдысы берік болғандығын байқауға болады. Егер оқушы жазған шығармасында орфографиялық қате жіберген болса, онда бірінші әрекетке қайта оралып, орфографиялық жаттығулар орындатуға тура келеді.

Орфографиялық сауаттылық диктант я шығарма жаздыру арқылы есепке алынып жүр. Бұл жерде ескеретін жағдай мынандай: диктант —

оқушылар алдына ешқандай жаңа мақсат қоймайтын таза орфографиялық жұмыс, ал шығарма оқушылар алдында өз ойын жатық бачндап беру сияқты творчестволық талап қояды. Сондықтан да білімнің және орфографиялық дағдылардың қаншалықты берік қалыптасқандығына нақты көз жеткізу үшін шығарма (мазмұндама) жаздыру тиімді.

Ойын күрделендіруге үйрету үшін алдымен әрбір жеке әрекетті оқушының ұқыпты байымдап алуы талап етіледі. Сонан соң барып жалпы түрде ойын қорытады. Орфограмманың грамматикалық сипатын анықтаудағы бұл сияқты ақыл-ой жұмысын орфографиялық дағдының грамматикалық бөлігі деп атауға болады.

Дағдының берік қалыптасуы қайталау және жаттығу жұмыстарына тығыз байланысты. Орфографияны оқытудағы қайталау теориялық (грамматикалық, орфографиялық) білімді жазу практикасына пайдалану болып табылады. Қайталау арқылы оқушылардың ойлау әрекеті жетіледі, орфографиялық мақсатты қандай амалдармен, тәсілдермен шешу керектігі анықталады. Орфографияны оқытудың амалдары мен тәсілдеріне орфографиялық іс-әрекеттерге анализ жасау, абстракқиялау, сөз контексінен тілдің морфологиялық әлементтерін бөліп алу, ол әлементтерді белгілі бір грамматикалық категорияларға жатқызу, орфографиялық ережені айқындау т.б. жұмыстар жатады.

Жаттығу ережелерді пайдалана отырып, сөздің қалай жазылуын пысықтаумен шектелмейді, сонымен қоса ақыл-ой жұмысын дамытуға көмектесе түседі. Ережені білу, ережені пайдалана білу, ережені практикада қолдана білу үшін жүргізілетін жаттығулар дағды қалыптастырудың негізгі шартты жағдайлары болып табылады.

Әрекеттерді орындаудың амалы мен тәсілін білу қимылдық дағдысы сияқты саналылық дағдының да пайда болуында маңызды роль атқарады. Қимыл дағдысы дегеннен біз жай қимылдардан бастап (жүру, жүгіру т.б.) күрделі қимылдарды (дене шынықтыру, спорт) орындау амалын түсінеміз. Саналық дағды анализ, синтез, абстракқиялау, нақтылау т.б. жұмыс жүйелерін қамтиды.

Күрделі ақыл-ой қызметі арқылы қалыптасатын орфографиялық дағдыны игерудің қиындығы тек ереже немесе грамматикалық ұғымды білмеушілікте ғана емес, қайта ережені жазу практикасында қолдана алмаушылықта. Орфографиялық ережені жақсы білетін оқушының жзазуда сол ережеге байланысты қате жіберетіндігі белгілі. Бул оқушының өз білімін іс жүзіәнде қолдана білмейтіндігін көрсетеді. Ережені практикада пайдалану үшін орфограмманы танып, оларды грамматикалық жағынан топтастыру, қандай ережеге лайықты екендігін аңғарту қажет. Бұл үшін ойдың аналитикалық - синтетикалық күрделі жұмыс істеуіне тура келеді.

Жазуға үйренбестен бұрын бала таяқша, ілмек, имек сызық, жартылай дөңгелек сияқты әріп әлементтерін сызып, қол қимылын жақттықтарады. Жаттығу үстінде белгілі бір әріпті жазу үшін қай әлементтерді пайдалану керектігін түсінеді де, тұтас әріпті жазуға дағдыланады. Бірнеше әріпті жаза алатын болғаннан кейін, екі немес үш әріптен құралатын сөз жазуға дағдыланады. Осылай әріп саны көп сөздерді жазуға әрекеттенеді.

Сөйлеу тілі мен жазба тіл арасындағы айырмашылық әріп пен дыбыс катысында ғана емес, сөз құрылысына да тән. Бала сөйлеп тұрған кезде сөздің морфологиялық құрылысына, олардың жіктелуіне (қосымша) назар аудармайды да, өзінің ойын түсінікті етіп айта береді. Ал жазуда грамматикалық ерекшелік белгілі дәрежеде ойғңа оралып отырады. Жаңадан жазуға үйрене бастаған бала жеке әріптерден сөз құрағанда сөздің грамматикалық құрылысының әлементтерін сақтайды. Осыдан барып қатесіз жазу дағдысы көрініс береді.

Орфографиялық дағдыны жетілдіру және оны дамыту әр алуан психологиялық проқестер негізінде жүргізіледі. Оқушы қандай да бір жеке орфограмманы тақтадағы я таблиқадағы, немесе кітаптағы жазылуы бойынша танысады, яғни орфограмманы алғаш тану, көру сезімінен басталады.

Оқушы назарын белгілі бір орфограммаға аудару үшін, оның сол орфограмманы дара түрде танып қана қоюы жеткіліксіз, сонымен бірге оған анализ жасату, салыстыру т.б. тәсілдер қолданту керек. Өйткені

орфограмманы қабылдау баланың саналы да белсенді әрекеттеріне негізделуі тиіс. Бұл мақсатта оқушы зейінін жалпы сөзге аударып, олардың жазу тәжірибесін байыта түсу керек. Баланың тілі неғүрлым жақсы жетілсе, орфограмманы да соғүрлым жақсы қабылдайтын болады.

Орфограмманы қабылдау кезінен бастап орфографиялық түсінік пайда болады. Алайда қаншалық зейін қойын қабылдау орфограмманы толық түсіну болып табылдмайды. Мектеп программасының негізгі міндеті тілдік заңдылықтарды орфографиялдык ерекшеліктермен ұштастыра түсіндіру болып отыр.

Демек, мектеп оқушысына грамматика мен орфографияны оқыта отырып, белгілі бір сөзді неліктен осылайша жазамыз деген талап қоя аламыз. Мұндай талапқа сай білімдік ждағды алған оқушы өтіліп отырған орфограмманы есіту, айту, көру және жазумен ғана шектелмейді, грамматикалық көптеген әрекеттерді орындайды: сөздерді бөліктерге бөледі, ұқсас формадағы сөздерді тізеді, белгілі жұрнақтар арқылы жаңа сөздер жасайды, сөздегіә өзгерісті байқайды, жеке сөздер арасындағы ұқсастық пен айырмашылықтарды анықтайды, өтіліп отырған форфограмманың өзіне тән ерекшеліктерімен танысады, өз білімін жүйеге келтіреді. Осылардың негізінде құбылысмтарды танудың жолдарын көрсетеді, ережені пайдалану тәсілдері мен бақылау жасау тәсілдерін белгілейді, қандай жағдайда қалай жазу керектігін саралайды, қажетті үлгілерді алдын ала жасап қояды. Оқушы грамматикалық ережені игере отырып, ойлау процесіне тән операцияларды орындайды. Құбылыс кұүрделі болған сайын, оқушының ойлау жұмысы күрделене түседі. Бұл — орфограммаларды саналы түрде түсінуге көмектеседі.

Грамматикалық әрбір ереже белгілі тұжырым, қорытынды болып табылады. Орфографиялық ережелерді үйрену нәтижесінде оқушы жеке жағдақларды қорытындылап, оған ережені қалай пайдадлануға болатындығын аңғартып отырса, онда оның орфограмма мен ережені дұрыс түсінеьтіндігі. Ол үшін мұғалім ережені түсіндіріп, оған қоыртынды жасағннан кейін, бірден өтіліп отырған ережеге байланысты сөздер мен тұлғаларды тексттен табуды ұсынады, сол ережеге байланысты мысалдар ойлап айтқызады, сөздің жазылуын тексеруді ұсынады т.б. сы сияқты жаттығу - пысықтау жұмыстарын жүргізеді.

Орфография тілдік ерекшеліктердің көрінісі болғандықтан, оның грамматикалық құрылысы, яғни ережені білу грамматиканың өзін жақсы білуді көздейді. Оқушы тілдік құбылыстарды, сөздердің грамматикалык топтарын, сөздің дыбыстық құрылымдарын, сөздердің өзара байланысын неғүрлым жақсы білген сайын, соғұрлым орфограмманы да жете танып, оған лайықты жеке ережелерді де жақсы білетін болады.

Міне сондықтан да орфография грамматикаға негізделіп оқытылады, өйткені грамматиканы білу дегеніміздің өзі - сауатты жазу.

Грамматикалық ережені игерту жолында үзбестен жаттықтыру нәтижесінде оқушы қатесіз жазатын болады. Алайда, қатесіз жазу көп еңбекті талап етеді, зейіннің шоғырландырылуы, ақыл-ой еңбегі жұмсалуы қажет болады. Жазып келе жатып оқушы кідіріс жасайды, ойналады, ережені еске түсіреді, сонан соң барып жазуын жалғастырады. Бұл - оқушының дағды қалыптастыру алдындағы табалдырық икемділік. Оқушыда орфографиялық дағды қалыптаса қоймағанымен, жазуда көптеген табысқа жеткендігі байқалады. Өйткені ол ереже мен нақты фактінің бір-біріне қаншалық сәйкестігін саналы түрде бағдарлай үғына бастаған. Оқушы өзінің икемділігін жетілдіре түсуі үшін тағы да жаттыға түсуі қажет. Мұндай жаттығу кезінде оқушының ойлау процесі де, жазу дағдысы да шапшаңдай ттүседі. Белгілі мысалға лайық ереже, сондай-ақ белгілі ережеге лайық ойға оралып отырады. Міне, дағды осылайша пайда болады. Басқа сөзбен айтқанда, дағды - ұзақ уақыт, үнемі қайта-қайта жаттығудың нәтижесінде қалыптасады.

Ережені практикада пайдалана білу дәрежесіне қарай окушының өздігінен жұмыс істеу ауқымы және оның творчестволық сипаты да кеңейе түседі. Көшіріп жазу, диктант, мазмұндама, шығарма сияқты жұмыстардың әрқайсысынң өзөі бірнеше амалдармен орындалады. Мәселен, текстті көшіріп жазу бар, көп нүктенің орынан әріп жазып көшіру бар, сөзді өзгерте жазып

көшіру бар. Осы сияқты жұмыстардың әрқайсысына лайық творчестволық жұмыс тәсілдері де өзгеріп отырады. Айталық, көшіріп жазу мен шығарма жазу мазмұны жағынан да, күрделілігі жағынан да, қиындығы жағынан да бірдей емес. Ендеше көшіріп жазу мен шығарма жазуға даярлау үшін жүргізілетін жаттығулар сипаты да өзгеше болады. Көшіріп жазу жаттығуларын жақсы орындаған оқушы диктант кезінде қате жіберуі мүмкін. Бұлай болмас үшін аралық жаттыығулдар жүргізіледі. Көшіре жаздырудың күрделенген кезінде диктант әлементтері көрініс беріп отарады. Осындай тәсілдер қолдану арқылы оқушы әр тарапты болуына қамқорлық жасмалады.

Оқушы орфографияның белгілі бір тақырыбын орындауы қажет болса, онда оның бар зейіні осы бір тақарыпқа шоғырланған болар еді. Егер әртүрлі емлелік ерекшеліктер қамтылған диктант жаздырылса, онда оқушы зейіні әр тарапқа бөлінеді. Ал шығарма жазу үстінде оқушының ойлау қызметі мүлде күрделенеді. Өйткені шығарма орфографиялық қатесіз жазылуы керек, сөйлем дұрыс құрылуы керек, стильдік байланыс сақталу керек, мазмұнды жазылуы керек. Шығарма жаздыруда орфография тілдің лексика, сөйлем құрау, пунктуация, стиль т.б. сияқты жақтарымен қоян-қолтық келеді. Мұндай әлементтермен оқушылар бұрыннан таныс. Бірақ өте тар көлемде өтілген. Егер бұрын сұраққа жауап қайтару Түрінде, жеке сөйлемдер кұрау түрінде, орны ауыстырылып берілген сөздерден сөйлем құрау түрінде оқытылған болса, енді жұмыс көлемі үлғайып, орфография жүйелі баяндау процесіне айналып отырады.

1.1 Орфографияны оқытудың дидактикалық және методикалық

мәселелері

Чехтың үлы педагогы Ян Амос Коменский «дидактика» терминін кең ұғымда қолданып, өзінің әлемге тараған шығармасын «¥лы дидактика» деп атады. «¥лы дидактикада» тек оқыту мәселесін ғана емес, сонымен бірге ақыл-ой тәрбиесі, адамгершілік, дене, әстетикалық сияқты тәрбие Тұрлерін де әңгімеледі. Сөйтіп, өз еңбегінде педагогикалық жүйені әрі терең, әрі ғылыми тұрғыдан негіздеуді мақсат етті.

Бүгінгі таңда дидактика - педагогика ғылымының білім беру және оқыту теорияларын белгілейтін бір саласы және маңызда саласы. Дидактика: 1) оқытудағы таным процесін анализдеу, 2) дидактикалық принциптер, 3) білім берудің мазмұны, 4) оқыту жұмыстарын үйымдастыру формалары (сабақ туралы ғылым), 5) оқыту әдістері, 6) оқушы білімін бағалау және есепке алу мәселелерін зерттейді. Дидактикада мектепте оқытылатын барлық пәндерге тән оқыту проқестерін жалпы заңдылықтары қарастырылады.

1. Орфографияны оқытуда қолданылатын әдістер.

Оқыту әдістері сан алуан. Солардың ішінде орфографияны оқытуға байланысты мына әдістерді қолдануға болады. 1) байқау әдісі, 2) баяндау әдісі, 3) әңгімелесу әдісі, 6) кітаппен жұмыс істеу әдісі, 5) жаттығу әдісі, 6) талдау-жинақтау әдісі, 7) салыстырмалы әдіс, 8) индукқия-дедукқия т.б.

Байқау әдісі. Нақтылы материалды меңгеруде байқау әдісі шешуші орын алады. Тіл сабағында оқушылар тілдік құбылыстарға тікелей байқау жасайды. Байқау процесі абстракт ойлауға негізделмейді, керісінше, байқау арқылы қорытындылап, абстракт ой туады. Байқау танымдық роль атқарады. Ол шындық өмір құбылыстары туралы түсінікті реттейді. Сөзді немесе сөйлемді байқай отырып, оқушы тіл заңдылығының ережесін үйренеді.

Баяндау әдісі. Мұғалімнің баяндауы әрі әңгіме, әрі түсінік және нүсқау Түрінде жүзеге асырылады. Мұғалімнің сөйлеуі, ойын көркем құрып баяндауы, тиісті дәлелдер келтіріп қорытындылауы тыңдаушыларға үлгі бларлық сипатта кұрылуға тиіс. Бұл жағынан алып қарағанда, баяндау әдісінің тәрбиелік маңызы жоғары.

Мұғалімнің баяндауына оқушылардың тыңдау процесі үйлес келуі тиіс. Баяндауға қойылатын талап тыңдауға да қойылады. Баяндай отырып, оқушыларды тыңдай білуге баулиды. Баяндауды тыңдау ойлау қабілетін арттырады, әрекетке тікелей араластырып, оқушының сезімін оятады.

Баяндау әдісі басқа әдістер әлементтерімен үштастырылып отыруы тиімді. Баяндау барысында байқау, әңгімелесу және жазбаша жұмыстар қоса жүргізіліп, мұғалімнің сөзі өтіліп отырған объектіні көрсету, сұрақ-жауаптар арқылы толықтырылып отырылса, оқушы жалықпайды. Көрнекі кұрал пайдалану оқушының тікелей сезінуі және қабылдауын дамытады.

Әңгімелесу әдісі. Оқытуда жиі қолданылатын әдістің бірі - әңгімелесу әдісі. Әңгімелесуді жаңа материалды түсіндіруге кірісу мақсатында да, қайталау кезінде де, оқушылардан сұрау кезінде де, тіпті материалды түсіндіру мақсатында да үйымдастырып отыруға болады. Мұғалім сабақтың әрбір кезеңінде класқа сұрақтар беріп, оқушылардлың жауаптары арқылы сабаққа белсенділігін арттырып отырады. Баяндау әдісінің құрамына да әңгімелесеу әдісі енгізіледі.

Оқушылар үшін әңгімелесу-коллективтік еңбек. Оқушыларды негізгі материалмен алдын-ала таныстыру, сұрақ-жауаптың логикалық жүйесін дұрыс белгілеу, олардың кеңінен ойлау мүмкіндігін жасау, класты коллективті түрде қатыстыру, жауап беру кезінде оқушылардың иеркін сезінуі, мұғалімнің бағыттаушы ролі мен оның қорытынды сөзі әңгімелесу әдісінің амалдары болып табылады.

Кітаппен жұмыс істеу әдісі. Оқушылар ең алдымен жұмыс істеуге үйретілуі тиіс. Оқулық нақтылы матералдарды меңгеріп, одан тиісті қорытындылар жасап отыруға көмектесетін, практикалық жұмыс икемділігіне нүсқайтын құрал болып табылады. Сонымен бірге оқушыларға сөздіктер мен анықтама кітаптарды пайдалану тәртібі, көркем шығармалар мен ғылыми- көпшілік әдебиеттерді пайдалану жолдары үйретіледі.

Кітаппен жұмыс істеу әдісінің тәрбиелік сипаты мол. Кітап оқу-оқушылардың ынтасы мен қабілетін арттырудың маңызды факторы. Оқу және оқығанын ұғынып түсіну бірден нәтижелі бола қаймайды. Бастауыш кластан бастап оқушылар оқылған тексін түсінуге үйретіледі. Оқуға ынтасы арта түскен оқушы кітапты көбірек оқи бастайыд, мәнерлеп оқуға төмселеді, оқығаннан түсінгендерін жазып үйренеді, бірте-бірте сөздіктер мен анықтамаларды, иллюстрияларды дұрыс пайдалан алады.

жүктеу 4,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: