Сонымен мемлекеттік бюджет арқылы орталықтандырылған ақша қоры құрылып, қолданылады.
Мемлекеттік бюджет құрылу барысында төрт сатыдан өтеді:
1. Бюджеттің толықтылығы
2. Бюджеттің бірлігі
3. Бюджеттің нақтылығы немесе айқындағы
4. Бюджеттің шынайылығы
Бірінші сатыда - бюджеттің және салықтың заңдылықтарға сай бюджеттің кіріс және шығыс бөлігіне барлық табыстар мен шығындар түгел енгізілуі қажет.
Екінші сатыда - бюджеттің құрылу процесінің бір белгіленген түрі бойынша, бір бюджеттік құжат бойынша жүргізілуі қажет.
Үшінші сатыда - бюджеттің барлық кіріс және шығыс операциялары толық негізделген және дұрыс жүргізілуі қажет.
Төртінші сатыда - бюджеттің ашық түрде талданып, мемлекеттік заң органдарымен бекітілуі қамтамасыз етіледі. Қазақстан Республикасыныда бюджет жобасын орындаумен 2003 жылдан бастап - бюджеттік жоспарлау және экономика Министірлігі айналысады.
Қазіргі таңда бюджеттің кірісін және шығысын есептеу барысында келесідей әдістер қолданылады:
1. автоматты әдіс.
2. мажорация және минорация әдісі.
3. бағалау әдісі.
Автоматты әдіс барысында алдынғы жылғы кіріс және шығыс қортындысы келер жылғы бюджеттік кезеңге енгізіледі.
Мажорация және Минорация әдісінде - 10-15 жылдың динамикалық қатарын статистикалық өңдеуден өткізіледі. Ауытқулар, түрлі даму тенденциялар анықталап, анықталған көрсеткіштер негізінде бюджеттің бір бөлік кіріс және шығыс баптары коррекцияланады, талданады.
Бағалау әдісі нақты коньюнктураны зерттеу барысында қолданады. Бұл әдіс барысында бюджет жобасын құрушылар келіп түсер түсімдерді және шығындар өзгерісін анықтауға тырысады.
Осы әдістерді қолдана отырып толық бекітілген бюджет орындалуға беріледі. Бюджеттің кассалық орындалуы екі әдіс арқылы жүзеге асырылады қазыналық және банктік әдіспен.
2.2 Кәсіпорындар мен ұйымдардың бюджетке төлейтін млықтарын және олардың өзгерістерін талдау
Сонымен бюджеттің барлық түрлерінің жиынтығы – мемлекеттік бюджет жүйесін құрайды. Жалпы Қазақстан Республикасы бюджеттік құрлымы екі сатыда тұрады:
1. Республикалық бюджет
2. Жергілікті бюджеттер
Қазақстанда жаңа Салық кодексінің қабылдауына байланысты елімізде бір мезгілде есептің ек түрін, яғни бухгалтерлік және салықтық есепті енгізу қажеттілігі пайда болды. Бухгалтерлік есептің басты мақсаттарының, бірі -кәсіпорын қызметінің нақты қаржылық нәтижесі мен өнімнің өзіндік құнын анықтау болса, ал салықтық есеп - салық салынатын табыстар есептеуге арналған.
Кәсіпорындардың қызметінде сальіқтық есеппен бухгалтірлік есеп өздеріне тән айырмашылықтарына қарамастан бір-бірімен өте тығыз байланыста, өйткені ағымды төлемдерді табыс салығы бойынша заңды тұлғалар бухгалтерлік есеп көрсеткіштері бойынша құралған қаржылық нәтижелеріне сүйене отырып шығарды, бірақ соңғы салықтық есеп салық есебінің көрсеткіштері негізінде шығарылады.
Салық есебінің негізгі мақсаты - алынатын соммалардың ұлғаюы емес, ол салықты есептеудің дұрыстығын бақылау болып табылады.
Көп жағдайларда салық салаларын есептеу кезінде бухгалтерлік және салық есебінің көрсеткіштер арасында теріс айырма пайда болады. яғни салық саласы едәуір келмейді. Бұл амортизациялық аударымдарды есептеудегі ерекшеліктен болады, яғни салық есебінде амортизация нормасы бухгалтерлік есепте көрсетілген нормалардан біршама артады.
Бухгалтерлік және салық есебінің арасындағы айырма - заңды тұлғалардың өзінің қызметкерлеріне көрсететін материалдық және әлеуметтік игіліктерінің сомасын жылдық жиынтық табыстан шегеріске жатқызуға әкеледі. Өндірістің негізгі құралдарын жаңартуда және техникалық қайта жабдықтау қажеттілігіне қарамастан бұл шегеріс кәсіпорындарды өзінің қызметкерлерін материалды қолдауына ынталандырады.
Салық заңдылықтары мен жылдық жиынтық табыстан шегеріске толығымен жылдық төлемдер бойынша шығындар жатқызылғандығы, бұрын бұл шығындар - жалға берілген негізгі құралдарға амортизациялық аударымдар қаралған. Бұл шегерістер істің мазмұны бойынша жылдық жиынтық табысы, яғни салық саласын азайтатын жасырын салық жеңілдіктері болып табылады.Сол уақытта салық есебі шегерістердің кейбір түрлеріне шектеулерді ендіреді. Мысалға: ремонтқа шығындар 10 процент мөлшерінде құндық баланс топтарынан шегеріледі.
Салық төлеушілерге ұсынылған ең негізгі салық жеңілдіктерінің бірі болып кәсіпкерлік қызметтен бес жыл мерзімге берілетін шығынды ауыстыру құқы және оларды жылдық жиынтық табыс есебінен қту болып табылады.
Салық төлеушілер мен бұл деңілдіктерді қолдану өзіндік айналым қаражаттарының екі есе ұлғайған көлеміне айтарлықтай әсері тигізеді. Сонымен қатар сол кезде заңды тұлғалардың табыс салығы бойынша Сюджтке көптеген шығындар әкеледі (кесте 12).
Кесте 12
Бухгалтерлік және салықтық есеп түрлерінің салыстырмалы айрамашылығы
№
|
Көрсеткіштер
|
Бухгалтерлік есеп
|
Салықтық есеп
|
1
|
2
|
3
|
4
|
1
|
Негізгі заңдылық актілер
|
«бухгалтерлік есеп туралы» заң, Қазақстандық бухгалтерлік eесп стандарты (БЕС)
|
Салық кодексі, салық органының жалпы ережелері
|
2
|
Мақсаты
|
Кәсіпорын мен ұйымдардың экономикалық жағдайы туралы ақпарат алу
|
Салық салуға қажетті ақпаратт алу
|
3
|
Ақпаратты қолданушы
|
Кәсіпорын басшылары инвесторлар, банктер, сатып алушылар, жабдықтаушылар, басқа да кредиторлар мемлекеттік органдар
|
Салық органдары
|
4
|
Операцияны көрсету тәсілі
|
Бас шот жоспарға сәйкес синтетикалық шоттардағы екі жақты жазу жүйесі
|
Екі жақты жазу әдісінсіз, аналптикалық көрсеткіштердің арнайы регирсторларда толтыру
|
5
|
Есеп әдісі
|
Есепке алу әдісі
|
Есепке алу әдісі
|
6
|
Есеп беру түрлері
|
Бухгалтерлік баланс,
|
Салық деклара чия жоне
|
|
|
қаржы шаруашылық қызмет нәтижесі туралы есеп беру, ақша қаражаттары қозғалысы туралы есеп беру
|
есеп айырысулар
|
7
|
Есеп беру кезеңі
|
Жылына бір реттен аземес
|
Ай, тоқсан, жыл
|
Ескерту: сурет әдебиеттердің көмегімен авторлармен жасалынған
Бір жағынан бұл көптеген кәсіпорындар мен ұйымдардь: тұрақсыз қаржылық жағдайының нәтижесі болды, олардың көпшілігі шығынды болып келеді.
Екінші жағынан психологиялық факторды да ескерту қажет. Нақтырақ айтсақ потенциалды салық төлеушілері салықтардың төлеушіге қалай қарайтыны ескерту қажеттілігі қазіргі кезде халық үшін маңызды міндет болып қалыптаспады және заңды тұлғалардың көпшілігі табыстарды азайтып көрсетуге, шығындарды көбейтіп көрсетуге тырысады. Бұған табыс салығының есептелуінің әдістемесінің өзі ықпалын тигізеді. Бұған дәлел болып келесілер табылады:
Қазіргі кезде заңды тұлғалардан салықтың есептелу механизмі келесі түрде көрсетіледі:
ЖЖТ-Ш = ССТ
Мұндағы: ЖЖТ - жылдық жиынтық табыс ТТТ - шегерістер салысы ССТ - салық салынатын табьі£.
ССТ - СС = ТТ
Мұндағы: СС - бюджетке түсуге тиісті салық саласы.
ТТ - салықты төлеуден кейін заңды тұлғалардың өзінде қалатын таза табыс.
ЖЖТ-пен шегерістер саласы арасындағы айырма-салықты төлеуден кейін кәсіпорын мен ұйымдардың иелігінде, кәсіпорын мен ұйымдадардың өзінің қарастырылуы бойынша шығындалатын таза табыс қалады.
Кез-келген салық төлеушінің өз алдына қойған мақсаты бюджетке неғұрлым аз салықты төлеу болып табылады. Бұл мақсатқа жету оңай емес, оған мына әдіспен жетуге болады. ЖЖТ-тық суммалық мөлшерінің азайтылуы кезінде және шегерістердің суммалық мөлшерінің біркелкі көбейтілуі кезінде салық салынатын табыстың азаюы пайда болады, яғни табыс салығының сомасы да азайтылады.
Мынадай қорытындыны жасауға болады: табыс салығының әрекет етуші механизмі табыстардың емес, шығыстардың өсуін ынталандырады, өйткені салық төлеушіге шығындарды көбейту тиімді болғандықтан және оның салдары болып табыс салығының төлемеу тиімділігі болып табылад.
Заңды тұлғалардың табыс салығының салық салу объектісін анықтаудың соңғы қорытынды сатысы болып жылдық жиынтық табыстан шегерістерді шығару болып табылады.
Жылдық жиынтық табыстан оны алуға байланысты барлық шығындар, яғни еңбекке ақы төлеу қызметкерлерге материалдық және әлеуметтік игіліктерді беру жөніндегі міндетті зейнетақы жарналары мен міндетті зейнетақы жинақ қорларына аударым шығындарды жатады. Бұл шығындар бойынша шегерістер заңдылықпен белгіленген нормаларға сай жасалынады және кәсіпкерлік қызметтен алынған табыстарды алумен байланысты шығындарды дәлелдейтін құжаттар нақты бар жағдайды ғана шегерістер жасалынады.
1. Алынған несиелер бойынша сыйақыларға шегерістерді жасау. Банктер және басқа ұйымдар берген кредит үшін алынған процент нақты
мөлшері бойынша Қазақстан Республикасының ұлттық банкі белгіленген қайта қаржыландыру ставкісі есебінен айқындалып, осы ставканың 50%-не көбейтілген процент сомасы шегінде, ал шетелдік валютамен кредит үшін процент Лондон банкаралық рыногының қолданылатын 100%-ке көбейтілген ставкілер шегінде шегеріледі.
2. Күмәнді талаптар бойынша шегерім жасауда салық төлеушілер кәсіпкерлік қызметтен алынған жылдық жиынтық табысқа кіргізілген өнімді, қызметті, жұмысты өткізудегі күмәнді талаптарды шегеріс жасауға құқы бар және егер де төлеушінің резидент емесетен алатын күмәнді талаптарды 20 еселік айлық есептік көрсеткіштен асып кеткен жағдайда салық төлеуші шегеріс жасауға құқылы.
3. Резервтік қорларға аударымдар бойынша шегерістер, сақтандыру қызметімен айналысатын заңды тұлғаның сақтандыру резервтік қорларына аударымдарын шегеріс жасауға құқы бар және де жер қойнауын пайдаланумен айналысатын заңды тұлғалардың резервтік қорларға жасалынатын аударымдары шегеріске жатады.
4. Табыс алуға байланысты ғылыми-зерттеу, жобалау және тәжірибе конструкторлық жұмыстарына жасалынған шығыстар шегеріске жатады, бірақ бұған негізгі құрал-жабдықтарды сатып алуға, оларды орнатуға жұмсалған шығыстар мен күрделі сипаттағы басқа шығындар кірмейді.
5. Амортизациялық аударымдар және негізгі құрал-жабдықтар бойынша шегерістер жасау.
Амортизацияны есептеудің объектісі болып өндірісте пайдаланылатын және тозуға ұшыраған негізгі құралдар болып табылады.
Өндірісте пайдаланылатын және тозығы жеткен негізгі құрал жабдықтар бойынша амортизациялық аударымдар шегерілуге жатады.
Амортизациялауға жататын негізгі құрал жабдықтарға, мыналар кірмейді:
а) жер;
б) тауарлы-материалдық қорлар;
в) ағымдағы жылғы табысқа салық салу белгіленген кезде құны толығымен шегерілетін мүлік.
Амортизацияға жататын негізгі құрал-жабдықтар амортизациялаудың мынандай шекті нормалары мен топтарға бөлінеді (кесте 13).
Кесте 13
№
|
Мүліктің атауы
|
Амортизациялық шекті формасы процент есебінен
|
1
|
Компьютерлер, шекті құрылғылар және деректердә өңдеу жөніндегі жабдықтар
|
30
|
2
|
Труба құбырлары, мүнай-газ құбырлары, пайдалы қазбларды өндіру мен өңдеу үшін пайдаланылатын жабдықтар, машиналармен тетіктер
|
25
|
3
|
Жолдарда пайдалануға арналған авторактар техникасы, арнайы аспаптар, құрал-саймандар мен керек-жарақтар
|
20
|
4
|
Жеңіл автомобильдер: такси Автомобиль көлігінің жылжымалы құрамы: Жүк автобильдері, автобустар, арнаулы автомобильдер мен автотіркемелер. Машиналар мен жабдықтар өнеркәсіптің барлық салалары, құю өндірісі үшін: ұста-пресс жабдықтары, электрондық жабдықтары, ауылшаруашылық машиналары мен жабдықтары. Офиске арналған жиһаздар.
|
15
|
5
|
Басқа топтарға енгізілмеген амортизациялық активтер
|
10
|
6
|
Темір жол, теңіз және көлік құралдары. Қуат машиналары мен жабдықтары, жыл-техникалық жабдықтар, трубиналық жабдықтар, электр двигательдері және дизель генераторлары. Электр тарату және байланыс құрылғылары.
|
8
|
7
|
Үйлер, ғимараттар, құрылыстар
|
7
|
Ескерту: сурет әдебиеттердің көмегімен авторлармен жасалынған
Салық төлеушілер өздерінің қалаулары бойынша кез-келген салық жылында амортизацияның өзге нормаларын қолдана алады, бірақ бұл шекті формалардан аспауы қажет.
Әрбір топ бойынша амортизацияға аударым салық салынатын жыл алдындағы топтың баланыстық құнына қарай есептеледі. Үйлер, ғимараттар және құрылыстар бойынша амортизация әрбір құрылысқа жеке есептеледі.
Қазақстан Республикасы аумағында кәсіпкерлік қызметін тұрақты мекемен арқылы жүзеге асыратын, сондай-ақ тұрақты мекеме құрамай Қазақстан Республикасынан табыстар алатын шетел заңды тұлғалары -резидент емес салық төлеуші болып табылады.
Резидент емес салық төлеушілердің жылдық жиынтық табысы дегеніміз -Қазақстан Республикасының резидент емес заңды тұлғалары алған табыс.
Салық мақсаттарына «тұрақты мекеме» термині шетелдік заңды тұлғаның бюджетпен есеп айырысу тәртібін анықтау үшін қолданады. Бұл термин резидент еместер жүзеге асыратын қатысу және контрактілердің қажетті деңгейін анықтайды, бұлар оны Қазақстан Республикасындағы көздерден табыс салығын төлеуге тартуға мүмкіндік береді.
Тұрақты мекеме - уәкілдік берген тұлға арқылы жүзеге асырылатын қызметті толық немесе төлеушінің сол арқылы кәсіпкерлік қызметті толық немесе ішінара жүзеге асыратын тұрақты қызмет орын.
Тұрақты қызмет орны дегеніміз - бөлімше; офис; фабрика; шеберхана; шахта немесе газ бүрғылау, көмір кешені немесе табиғат ресурстарын өндірудің кез-келген орны. Егер кәсіпкерлік қызметін бас кәсіпорыннан нүсқау алатын және өз жұмысы үшін одан сыйақы алатн уәделк беріммен тұлға жүргізілсе осындай уәделік берілген тұлғаның қызметі тұрақты мекеме құруға әкеледі.
Егер шетелдік заңды тұлғаға тәуелсіз мәртебесі агент қызмет көрсетсе, осы агенттің қызметі шетелдік заңды тұлғаның тұрақты мекемесін құрмайды.
Тәуелсіз мәртебесі бар агент деп - өзінің әдеттегі қызметі аясында іс-әрекет тұлғадан тәуелсіз тұлға.
Егер шетелдік заңды тұлға тұрақты мекеме құрмай, тұрақты негізде қызмет көрсетпесе, салық төлем кезінде ұсталады.
Егер Қазақстанда тұрақты мекеме көрсеткен қызметтері үшін табыстары тұрақты мекеменің шотына соқпай Қазақстан Республикасынан тысқары жерге аударылса, бұл табыстарға төлем көзінен салық ұсталынады.
Тұрақты мекеме арқылы кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын резидент емес салық төлеуші көзделген тәртіщіен тұрақты мекемеге байланысты Қазақстандық көздерден табысы бойынша табыс салығын төлейді.
Қазақстандық көздерден алынатын табыс дегеніміз мыналар:
- Қазақстан Республикасы аумағында тауарларды сатудан пайда болатын табыс;
- Қазақстанның тұрақты мекемесі немесе резидентті табысынан сатудан түсетін дивиденттер нысанындағы табыстар;
- Резидендтерден немесе Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты мекемесі немесе мүлкі бар адамнан алынған, егер бұл адамның берешегі оның тұрақты мекемесіне немесе мүлкіне қатысты болса, проценттер нысанындағы табыс;
- Қазақстан Республикасында құқықтар мен мүліктік пайдалану құқығын жүзеге асыр, пайдалану немесе беру кезінде пайда болатын роялти нысанындағы табыс;
- Қазақстанда түрған жылжымайтын мүлікпен алынатын табыс;
- Резиденттің мүлікті сатудан түсірген өзге табыстары;
- Зейнетақы, егер оны резидент төлейтін болса;
- Қазақстан Республикасында сақтандыру немесе тәуекелді қайта сақтандыру шарттары бойынша төленетін сақтандыру көлемдері санындағы табыс;
- Қазақстан Республикасымен басқа мемлекеттер арасындағы халықаралық байланыста немесе тасымалдағы телекоммуникациялық немесе көлік қызметін көрсетуден алынатын табыс.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздк алған жылдар ішінде Қазақстанның бюджет жүйесі түпкілікті өзгертілді. Инфляциялық процестердің ұстамлығын реттеу, өндіріс өсімін реттеу және мемлекеттік бюджет дифицитін төмендету мақсатында жаңа салық жүйесі қалыптасты.
1992 жылы бағалардың ымрашылдануы, 1993 жылы Ұлттық валютаның айналсқа шығуы, жекеменшік құқығын қолдау, инфляциялық процесс осының барлғы соңғы жылдардағы мемлекеттік бюджеттегі өзгешеліктер мінзедемесін алдын-ала айқындайды.
2000 жылы Қазақстанның мемлекеттік бюджеті 2000 жылы түсімдер программасында анықталғандай 7,4 пайыз жоғары дәрежеде орындалған. 2000 жылы мемлекеттік бюджетттің тапшылығы 3,3 млрд. теңге сомасында анықталды. Өткен жылмен салыстырғанда бұл көрсеткіш айқын төмендеді және жалпы Ұлттық өнім көлемінің 0,1 пайыз құрады. Сонымен бірге, түсім көлемі (598 млрд. теңге) және шығын көлемі (602 млрд. теңге) жалпы Ұлттық өнімде бірдей үлес - 23 пайыз шамасында құрады. 2001 жылы басында мемлекеттік бюджет кіріс бөлігі шығыс бөлігінен артқаны байқалды. Қазақстан Республикасының қаржы министрлігінің берілгендеріне сәйкес 1.07.2001 жыл жағдайда байланысты бюджет профициті 47,5 млрд. теңге сомасында құрылды және ол берілген кезең ішінде жалпы Ұлттық өнім көлемінің 3,3 пайыз құрайды. 2000 жылы кезеңдегі берілгендермен салыстырғанда түсім көлемі 41,1 пайызға көбейіп, 375,1 млрд. теңгені құрады және несиелеу есебінен шығыстар 327,6 млрд. теңгені құрады. Мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін құрайтын құрылымындағы сапалы өзгерістер ішінде 1995 жылы салық базасының реттелуімен байланысты болған салық түсімдерінің жоғарлағанын, кәсіпорынның каржылық жағдайының жақсарғанын, кәсіпорынның бюджетпен уақытылы есеп айырысуының дәлелі болып табылады.
Сот тәртібімен не соттан тарату рәсімдерін өткізумен борышкерді банкрот деп жариалауға оның дәрменсіздігі негіз болып табылады. Дәрменсіз факторын анықтау кезінде борышкердің орындау мерзімі жеткен, сондай-ақ орындауға қабылданған және (немесе) орындалып жатқан міндеттемелері ескерілуге тиіс.
Кредиторлардың борышкерді банкрот деп тану туралы сотқа не соттан тыс тарату рәсідерін өткізу туралы қабілетсіздігі негіз болып табылады. Егер борышкер міндеттемесін орындау мерзімі жеткен кезден бастап үш ай ішінде орындамаса, ол төлеуге қабілетсіз деп есептеледі. Борышкердің өзін банкрот деп тану туралы сотқа не соттан тыс тарату рәсмдерін өткізу туралы уәкілетті органға арыз беріп өтініш жасауына оның дәрменсіздігі негіз болып табылады.
Әдейі және жалған банкроттық. Әдейі банкроттық - борышкердің мүлкі иесінің немесе борышкер - заңды тұлға органдарының жеке өз мүдделерін немесе өзге тұлғалардың мүдделерін көздей отырып жасаған борышкерді дәрменсіздікке қасақана душар етуі.
Жалған банкроттық - кредиторлардың талаптарын толық көлемде қанағаттандыратын мүмкіндігі бола тұрып, кредиторларға тиесілі төлемдерді кейінге қалдыру немесе бөліп-бөліп төлеу немесе борыштарға шегерім алу, сол сияқты борыштарды төлемеу үшін кредиторларды жаңылыстыру мақсатында немесе оның мүлкі иесінің сотқа немесе уәкілетті органға өзін банкрот деп тану туралы көріну өзінің жалған өтініш жасауы.
Борышкер мүлікінің иесі (ол уәкілдік берген орган), заңды тұлға -борышкердің құрылтайшысы немесе лауазымды адамдарды борышкерді әдейі төлем қабілетсіздігі жеткізгені үшін дәрменсіз борышкер кредиторлар алдында өзіне тиесілі мүлікпен субсидиялық жауапқа тартылады. Банкрот болған заңды тұлғаның лауазымды адамы борышкерді төлем қабілетсіздігіне әдейі жеткізгені үшін оның мүлікінің меншік иесіне шығындарды өтейді.
Егер банкроттықты тану туралы өтінішті борышкер сотқа кредиторлардың талаптарын толык көлемінде қанағаттандыруға мүмкіндігі болған кезде берсе кредиторлар борышкерден осы арқылы келтірілген шығындарды өтеуін талап етуге құқылы.
Заңды тұлғалардан алынатын салық үлесі 31,2 пайызға ұлғайды. Салық түсімдері құрылымында қосылған құн салығының салық үлесі тұрақты әрі жоғары болып табылады және ол 22 пайыз құрайды. Дербес салық жүйесі үшін 14 жыл деген көп мерзім емес. Дегенмен, осы уақыттың ішінде ол жүйе ретінде қалыптасып үлгерді. Сонымен салықты уақтылы төлемеген заңды тұлғаларды банкрот деп тану арқылы салық берешегін өндіріп алу жолдары бар.
Салық кодексіне көзделген барлық шаралар қолданылғаннан кейін салық берешегі сомасын заңды тұлға, жеке кәсіпкер өтемеген жағдайда, салқ органы Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес оны банкрот деп тану жөнінде шаралар қолдануға құқылы. Банкрот деп танылған заңды тұлғаны тарату тәртібі Қазақстан Республикасының банкроттық туралы заңдарына сәйкес жүзеге асырылады. Банкроттық туралы заңдар Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді және Қазақстан Республикасының «Банкроттық туралы» Заңы мен Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік-құкықтық актілерінен тұрады.
Банкроттықты тану. Банкроттықты борышкердің сотқа берген өтініші негізінде сот белгілейді. Банкроттық кредиторлардың немесе «Банкроттық туралы» Заңмен уәкілдік берілген өзге адамдардың сотқа берген өтініші негізінде мәжбүр етіп белгіленеді. Осы Заңда белгіленген жағдайларда борышкер өзін банкрот деп тану туралы сотқа өтініш беруге міндетті. Егер кредиторлардың борышкерге қоятын талаптары жиынтығында жүз ел айлық есептік көрсеткіштен кем болмаса банкроттық туралы істерді сот қарайды. Егер Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (жалпы бөлім) 49-бабының 1 -ші тармағында белгіленген тәртіппен тарату туралы шешім қабылданған заңды тұлға мүлкінің құны кридиторлардың талаптарын қанағаттандыруға жеткіліксіз болса, мүндай заңды тұлға «Банкроттық туралы «Заңда белгіленген ережелер бойынша сот тәртібімен не соттан тыс тәртіппен таратылуға тиіс.
Мүлікті қайтару және борышкердің мәмілелерін жарамсыз деп тану.
Борышкердің өзін банкрот деп танылғанға дейін не соттан тыс тарату рәсімін өткізу туралы шешім қабылданғанға дейін жасаған мәмілелері мынадай жағдайларда:
1. Азаматтық заңдарда көзделген негіздер болғанда;
2. Егер борышкердің жеке кредиторлармен немесе өзге тұлғамен жасаған мәмілесі банкроттық туралы іс қозғалғаннан не соттан тыс тарату рәсімін өткізу туралы шешім қабылданғаннан кейін бір кредиторлардың басқа кредиторлар алдындағы талаптарын бұрын қанағаттандыруға әкеп соқса, уәкілетті органның, кредиторлардың, оңалтуды немесе конкурсты басқарушылардың өтініші бойынша;
З.Заң актілерінде көзделген өзге негіздер болған кезде жарамсыз деп танылуға тиіс.
Конкурстық және оңалтуды басқарушылар, кредиторлардың немесе уәкілетті органның мәлімдемесі бойынша санацияға қатысушы банкроттық туралы істі қозғауға немесе соттан тыс тарату рәсімінің басталмасына дейінгі екі жыл кезең ішінде мәмілелерді жарамсз деп тануды және борышкер берген, соның ішінде жалға немесе бұдан бұрын жасалған мәмілелер бойынша орындалуын қамтамасыз етуге берген мүлікті қайтаруды бұл мүлікті өтеусіз, нарық бағаларнан едәуір төмен бағалармен не кредитторлардың мүдделеріне нүқсан келтіріле отырып жеткілікті негіздерсіз алған адамдардан талап етуге міндетті.
Өз өкілеттіктерін жүзеге асырған кезде оңалтуды немесе конкурсты басқарушы жоғарыда көзделгендерден басқа, заң актілерінде көзделген негіздер бойынша борышкердің мүлкін үшінші тұлғалардан талап ету туралы, борышкер жасасқан шарттарды бұзу туралы талап қоюға жеке азаматтың заңдарда көзделген, борышкердің мүлікін қайтаруға бағытталған өзге де әрекеттер жасауға құқылы.
Мүліктің жоғалуына, бұлінуіне не оны кейіннен үшінші тұлғалардың адал жолмен сатып алуына байланысты жоғарыда көзделген жағдайларда мүлікті талап ету мүмкін болмаған кезде талап етілетін мүліктің бастапқы сатып алушылары борышкердің алдында осыған байланысты туындаған зиянды жоғалған, бүлінген не үшінші тұлғалар адал жолмен сатып алған мүліктің құны шегінде өтеу жөнінде жауапты болады.
Банкроттық туралы істерді соттар борышкердің заңға сәйкес белгіленетін тұрған жері бойынша қарайды.
Оңалтуды және конкурсты басқарушылар. Оңалту рәсімін, конкурстық істі жүргізу не соттан тыс тарату рәсімін өткізу кезеңінде банкроттық рәсімдерін, оңалту рәсімін және соттан тыс тарату рәсімін жүзеге асыру мақсаттарына қол жеткізу үшін дәрменсіз борышкердің барлық органдары оны басқарудан шеттетіледі және борышкердің мүлкі мен істерін басқару міндеттеріне оңалтуды не конкурсты басқарушыға беріледі. Оңалтуды және конкурсты басқарушы борышкерді басқарудың бірден-бір уәкілетті органы ретінде әрекет етеді.
Оңалтуды, конкурсты басқарушылардң тағайындаудың тәртібімен ережелері, олардың кандидатураларына қойылатын талаптар олардң күқықтары мен міндеттері, оның ішінде сыйақы алуға құқығы, дәрменсіз борышкердің істері мен мүлкін басқару жөндеу өкілеттік көлемі Қазақстан Республикасының «Банкроттық туралы» Заңымен және уәкілетті органның келісімі бойынша кредиторлардың комитеті олармен жасасқан келісімімен реттеледі.
Банкроттық рәсімдерінде төлем қабілеті жоқ борышкерлердің мүлкі мен істерін басқару жөніндегі қызметті жүзеге асыруға уәкілетті орган беретін лицензиясы бар жеке тұлға - жеке кәсіпкер оңалтуды конкурстық басқарушылар болып тағайындалады. Жеке кәсіпкерлердің оның ішінде шаруа қожалықтарынң және табиғи монополиялар субъектілері немесе тауар нарығында үстеме монополиялық жағдайға ие болған нарық субъектілері болып табылатын ұйымдардың банкроттығы рәсімдерін жүзеге асыру кезінде уәкілетті орган оңалтуды басқарушыны тиісінше тауар нарығында үстем монополиялық жағдайға ие болған табиғи монополиялар субъектілері немесе нарьщ субъектілері болып табылатын ұйымдардың қызметін реттеуге уәкілетті органмен және тиісті орталық атқарушы органмен келісім бойынша ал қала негізін қалаушы кәсіпорындар бойынша тиісті облыс әкімімен келісім бойынша тағайындалады.
Банкроттық рәсімдерінде төлем қабілеті жоқ борышкерлердің мүлкі мен істерін басқару жөніндегі қызметті лицензиялау ережесін Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітеді.
Мыналарды оңалтуды және конкурсты басқарушылар етіп тағайындауға болмайды:
Борышкер немесе кредиторлар әкімшілігінің лауазымды адамы;
Бұрын банкрот деп танылған кәсіпорынның басшысы;
Егер шаруашылық серіктестік акционерлік қоғам некооператив дәрменсіз борышкер немесе оның кредиторы болса осындай серіктестікке қатысушылар, акционерлік қоғамдардың акционерлері кооператив мүшелері.
Жұбайы, тікелей өзінен тараған және шыққан тегі бойынша туыстары, сондай-ақ борышкер немесе кредиторлар әкімшілігінің лауазымды адамдарының туған аға інілерімен апа сіңлілері.
Оңалтуды және конкурсты басқарушылар мынадай жағдайларда аталған міндеттерді жүзеге асыруға тағайындалғандағы сияқты тәртіппен:
өздеріне жүктелген міндеттерді орындамаса немесе тиісті дәрежеде орындамаса, жекелеген кредиторлардың мүдделеріне нұқсан келтіретін не басқараларға артықшылқ беретін әрекеттер жасаса, басшыны жұмыстан шығаруға негіз болып табылатын өзге де әрекеттер жасаса;
лицензиялау туралы заңдарда көзделген негіздер бойынша лицензия қайтарып алынса не оның қолданылуы уақытша тоқтатылса;
өздеріне жүктелген міндеттерді орындай алмайтын болса, борышкердің істерімен мүлкін басқарудан шектелуі тиіс.
Кредиторлар талаптарының тізілімі. Кредиторлардың талаптарын қанағаттандыру және олардың мүдделерін банкроттық рәсімдеріне және борышкерді соттанттыс тарату рәсіміне сәйкес қамтамасыз ету мақсатында кредиторлар талаптардың тізімі жасалады. Кредиторлар талаптарының тізіміне кредиторларнң даусыз болып табылатын талаптары кіреді. Мыналар:
- борышкерден аөқша соммаларын өндіріп алу туралы соттың шешімі немесе күшіне енгізілген атқарушы құжаттар барларға қатысты;
- борышкер мойындаған не өзіне қойылған талаптар бойынша белігленген мерзімде қарсылығын мәлімдеген талаптар даусыз болып табылады;
Банкроттық рәсімдерін немесе соттан тыс тарату рәсімін енгізгеннен кейін кредиторлардың талаптарын негізгі деп тануды тиесінше оңалтуды не конкурсты басқарушылар жүзеге асырады.
Бюджеттік жүйе мемлекеттік қаржы саясаттың жүзеге асыруда маңызды рөлді атқарады. Қазақстан Республикасында қазыналық жүйе енгізілген. Қазыналық басқармада кірістерді қабылдап, шығыстарды жүзеге асырып, қалдық қалған жағдайда банктегі арнайы шоттарға өткізіледі.
Осы кезге дейінгі келтірілген мәліметтерде Қазақстан Республикасындағы бюджеттің құрылымындағы салықтардың рөлі анықталып, деңгейлі көрсетілген.
Салық жүйесін мемлекет пен және заңды тұлғалар арасындағы қаржы қатынастарының жиынтығын салықтар мен алымдар, салық салу әдістері мен тәсілдері, салық заңдары мен салыққа қатысты актілер, салық салу органдары мен салық қызметі жиынтығы құрайды.
Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы болумен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің үлғайып дамуына және саяси-әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады. Ел экономикасында бұрын болмаған жаңа ірі құбылыстар нақты жүзеге асырылуда, оларды атап айтсақ: шаруашылықты жүргізудің еркіндігі, меншік түрлерінің бір-біріне өзара тепе-теңдігі, шаруашылық жүргізуші субъктілер мен мемлекет арасындағы қатынастардың құқықтық негізде жүргізілуі т. б. Бұл заң салық жүйесін құрудың басты принциптерін, алым мен салықтың түрлерін, олардың, бюджетке түсу тәртібін белгілеген тұңғыш тарихи қадам болып есептеледі.
Осы бойынша салық төлеушілер мен салық қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері, республикалық және жергілікті басқару органдарының да салыққа байланысты қызметтері, құқықтары мен міндеттері айқын бекітілді [20.21].
Салық туралы қабылданған Заңға сәйкес 1992 жылдың бірінші қаңтарынан Қазақстан Республикасында: жалпы мемлекеттік салықтар; міндетті түрде төленетін жергілікті салықтар мен алымдар және жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді. Салықтар негізін пайдаға салынатын салық, табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық және тағы да басқа салықтардан тұрады.
Қазақстан Республикасының Салық жүйесін құруда ең алғашқы тарихи құжат болған жоғарыда көрсетілген Заңның ел экономикасын реформалаудағы маңызы мен алар орны ерекше.
Салық немесе ағымдағы төлемдер бюджет кірісіне белгіленген мерзімде төленбесе оны төлеушілердің немесе олардың дебиторлорының шоттарынан салық айыппұл және өсім жөнінде пайда болған берешек шегінде, егер салық төлеуші немесе оның дебиторлары осы берешекті төлеуге келісетін болса, өндіріп алынады.
Салықтар, айыппұл немесе өсім түріндегі берешектердің төленуін қамтамасыз ету үшін салық қызметі органдары салық төлеуші мен оның дебиторларьіның шотында қаражат болмаған жағдайда, салық төлеушінің мүлкін тәркілеуге құқылы. Берешек өтелген жағдайда мүлікті тәркілеу туралы шешім жойылады. Жаңа салық жүйесіндегі негізгі жаңалықтардың әрбірі халықаралық салық салудың тәртібін енгізу болып табылады [26.27].
Аталып отырған жаңа салық жүйесі туралы заң өмір талабына сай, одан әрі қарай өзгеріп, дамуда. Қазақстан Республикасы Президентінің 1995-жылдың 21-желтоқсанында қабылданған Заң күші бар «Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Жарлығы 1996 жылдың 1-қаңтарынан бастап салық жүйесіне бірқатар өзгерістер енгізді.
Енгізген өзгерістер мен толықтырулардың қатарына мына төмендегілерді жатқызуға болады:
- салық салынбайтын минимумды анықтауда, ең төменгі жалақы орнына есептік көрсеткіш енгізілген;
- арнайы экономикалық аймақтарда тіркеліп, қызмет жасайтын заңды тұлғалар, табыс салығын 20 проценттік ставка бойынша төлейтін болады;
- заңды тұлғалардың жалақыға жұмсалатын шығындары шектеліп, белгіленген нормадан асқан жалақы жұмсалған шығындарға салық салынады;
- жер қойнауын пайдаланушылардың барлығы Қазақстан Үкіметі мен келсімге түрар алдында Бас салық комитетінде салықтық зерттелуден өтулері тиіс.
Біз тек енгізілген өзгерістердің басты-бастыларын атап кеттік. Ал барлық өзгеріс, толықтырулармен жоғарыда көрсетілген құжат арқылы кеңірек танысуға болады. Салық жүйесінің бір орнында, өзгеріссіз тұрып қалуы мүмкін емес. Ел экономикасының дамуы, нарықтық қатынастарға көшу жолында қалыптасатын іс-тәжірибелер экономикалық дамыған елдердің тәжіриберелін талдап-жиынтықтау барысында, салық жүйесі де өзгеріп, дамып, бара-бара жақсара түсуі тиіс. Салық жүйесінде басты орынды сальщтардың түрлері алатыны сөзсіз. Жаңа салық жүйесі бойынша Қазақстан Республикасындағы салықтар жалпы мемлекеттік салықтар және жергілікті салықтар болып үлкен екі топқа бөлінеді. Қазақстан Республикасының салық жүйесі шетелдік дамыған және озық үлгілерді жинақтай отырып, өзіндік жүйелі бағыттарға сай қызмет етуде.
Мемлекеттік бюджет бұл - орталықтандырылған ақша қорын құру барысындағы мемлекет және барлық меншік формасындағы субъектілер арасындағы экономикалық қатынастар.
Мемлекеттік бюджет арқылы орталықтандырылған ақша қоры құрылып, қолданылады.
Мемлекеттік бюджет құрылу барысында төрт сатыдан өтеді:
1. Бюджеттің толықтылығы
2. Бюджеттің бірлігі
3. Бюджеттің нақтылығы немесе айқындағы
4. Бюджеттің шынайылығы
Бірінші сатыда - бюджеттің және салықтың заңдылықтарға сай бюджеттің кіріс және шығыс бөлігіне барлық табыстар мен шығындар түгел енгізілуі қажет.
Екінші сатыда - бюджеттің құрылу процесінің бір белгіленген түрі бойынша, бір бюджеттік құжат бойынша жүргізілуі қажет.
Үшінші сатыда - бюджеттің барлық кіріс және шығыс операциялары толық негізделген және дұрыс жүргізілуі қажет.
Төртінші сатыда - бюджеттің ашық түрде талданып, мемлекеттік заң органдарымен бекітілуі қамтамасыз етіледі. Қазақстан Республикасында бюджет жобасын орындаумен 2003 жылдан бастап - бюджеттік жоспарлау және экономика Министірлігі айналысады.
Қазіргі таңда бюджеттің кірісін және шығысын есептеу барысында келесідей әдістер қолданылады:
1. автоматты әдіс.
2. мажорация және минорация әдісі.
3. бағалау әдісі.
Автоматты әдіс барысында алдынғы жылғы кіріс және шығыс қортындысы келер жылғы бюджеттік кезеңге енгізіледі.
Мажорация және Минорация әдісінде - 10-15 жылдың динаминалық қатарын статистикалық өңдеуден өткізіледі. Ауытқулар, түрлі даму теңденциялар анықталап, анықталған көрсеткіштер негізінде бюджеттің бір бөлік кіріс және шығыс баптары коррекцияланады, талданады.
Бағалау әдісі нақты коньюнктураны зерттеу барысында қолданады. Бұл әдіс барысында бюджет жобасын құрушылар келіп түсер түсімдерді және шығындар өзгерісін анықтауға тырысады.
Осы әдістерді қолдана отырып толық бекітілген бюджет орындалуға беріледі. Бюджеттің кассалық орындалуы екі әдіс арқылы жүзеге асырылады -қазыналық және банктік әдіспен.
Бюджеттің барлық түрлернің жиынтығы - мемлекеттік бюджет жүйесін құрайды.
Қазақстан Республикасы бюджеттік құрлымы екі сатыдан тұрады:
1. Республикалық бюджет
2. Жергілікті бюджеттер
Бюджеттік жүйе мемлекеттік қаржы саясаттың жүзеге асыруда маңызды рөлді атқарады. Қазақстан Республикасында қазыналық жүйе енгізілген. Қазыналық басқармада кірістерді қабылдап, шығыстарды жүзеге асырып, қалдық қалған жағдайда банктегі арнайы шоттарға өткізіледі.
Меншікті капиталдың табыстылық факторларын ашып көрсететін Жак Ришар мен Дюпонның формуласына келетін болсақ, онда олар онша дұрыс емес, себебі активтер құнының меншікті капиталға қатынасымен () анықталатын соңғы көбейткіш авансталған (жиынтық, жалпы) капиталдың құрылымын сипаттамайды, ол жиынтық капиталдың меншікті капиталдан қанша есеге көп екенін көрсетеді. Бұл формулалардан меншікті табыстылық коэффициентінің осы қатынасқа тура пропорционалды тәуелділігін көруге болады: ол неғұрлым жоғары болса, меншікті капиталдың табыстылық мөлшерлемесі соғұрлым көп болады. Бірақ, жиынтық және меншікті капиталдың арақатынасы меншіктің шоғырлану (тәуелсіздік, автономия) коэффициентімен шектелуі тиіс, оның мөлшері 0,5-тен кем болмауы тиіс (2). Олай болмаған жағдайларда кәсіпорын өзінің қаржылық тәуелсіздігін жоғалтып алуы мүмкін. Біздің ойымызша, меншікті капиталдың табыстылық деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды талдау үшін жоғарыда аталған меншікті капиталдың табыстылық мөлшерлемесінің формуласы сондай-ақ "тетік нәтижесінің" формуласы жеткілікті болады.
Біз жиынтық капиталдың (авансталған, жалпы) табыстылық коэффициенті мен меншікті капиталдың табыстылық коэффициентінің өзара байланысын анықтау қажет деп ойлаймыз. Осы мақсатпен қаржылық талдау тәжірибесінде келесі формуланы қолдануды ұсынамыз:
Мұнда: - авансталған капитал құрылымын сипаттайды, оның мөлшері 1- ге тең, ал - қатынасы меншіктің шоғырлану (тәуелсіздік, автономия) коэффициентінің деңгейін көрсетеді. Кәсіпорын активтернінің табыстылығы - бұл өнімді өткізуден алынған табыстылық пен () меншікті капиталдың айналымдылық коэффициентінің () көбейтіндісінің нәтижесі және кәсіпорынның тәуелсіздік коэффициенті болып табылады. Тәуелсіздік коэффициенті неғұрлым жоғары болса, активтердің табыстылық коэффициентінің деңгейі соғұрлым көп болады, себебі соңғысы капиталдың қаржылық құрылымына тура пропорционалды тәуелді.
Табыстылықтың маңызды салыстармалы көрсеткішінің бірі бұл өндірістік қорлардың табыстылық деңгейі болып табылады. Ол таза табыстың материалдық айналым қаражаттарының қалдығы мен негізгі құралдардың орташа құнына қатынасы ретінде есептеліп шығарылады. Сонымен, өндірістік қорлар құны, сәйкесінше жыл басына және жыл аяғына материалдық айналым қаражаттары және негізгі құралдар құндарын қосып, 2-ге бөлу арқылы анықтайды. Өндірістік қорлардың табыстылық деңгейін талдау барысында А.Д. Шеремет ұсынған факторлық талдау әдістемесі, көрсеткіштің алғашқы формуласын, табыстылық деңгейін қалыптастырушы, шаруашылық қызмет тиімділігін арттыру және өндірісті интенсивтендірудің барлык сапалы сипаттамасы бойынша жіктеуді қарастырады. Кәсіпорындар қызметіндегі маңызды көрсеткіштер;
- өткізілген өнімнщ еңбекақы сыиымдылығы;
- өткізілген өнімнің материал сыйымдылығы;
- өткізілген өнімнің амортизация сыйымдылығы;
негізгі өндірістік қорлар бойынша өнімнің қор сыйымдылығы;
- айналым қаражаттары бойынша өнімнің қор сыйымдылығы (айналым қаражаттарының бекіту коэффициенті);
таза табыс;
- негізгі құралдардың орташа құны;
- материалдық айналым қаражаттарының орташа қалдықтары;
- өткізілген өнімнің (сатудың) табыстылық деңгейі;
- толық өзіндік құн бойынша өткізілген өнімнен алынған табыстың 1 теңгесіне шаққандағы шығындар.
Өнімнің табыстылығы неғұрлым жоғары болса (негізгі қорлардың қор қайтарымдылығы мен негізгі құралдардың айналым жылдамдығы неғұрлым жоғары болса, өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы шығындар мен экономикалық элементтері бойынша (еңбек құралдары, еңбек материалдары) үлестік шығындары неғұрлым төмен болса), өндірістік құралдардың табыстылық деңгейі де соғұрлым жоғары болады. Жекеленген факторлардың өндірістік қорлардың табыстылық деңгейіне тигізетін ықпалының сандық бағасы тізбектеп ауыстыру әдісі бойынша анықталады (кесте 14).
Кесте 14
Өндірістік қорлардың табыстылық деңгейінің өзгеруіне әсер етуші көрсеткіштер
1.
|
Таза табыс, мың тг.
|
2.
|
өткізуден алынған табыс (түсім) (акциз және қосымша құн салығынсыз), мың тг.
|
3.
|
Негізгі қорлардың жылдық орташа құны, мың тг.
|
4.
|
Материалды айналым қаражаттарының орташа жылдық қалдықтары, мың тг.
|
5.
|
өндірістік қорлардың жылдық орташа құны (3 қатар+4 қатар), мың тг.
|
6.
|
өнімнің қор сыйымдылық коэффициенті (3 қатар:2 қатар)
|
7.
|
өткізілген өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы табыс өткізілген өнімнің табыстылық коэффициенті (1 қатар: 2қатар),тг.
|
8.
|
өндірістік қорлардың табыстылық деңгейі (1 қатар: 5 қатар*100%
|
Өндірістік қорлардың табыстылық деңгейі есепті жылы 6 %-ды құрады.
Өндірістік қорлардың табыстылық деңгейінің (рентабельділігі) өзгеруіне ықпал етуші факторлардың әсері келесі есептеулер бойынша тізбектеп ауыстыру әдісімен анықталады:
1) өткізілген өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы таза табыстың көбеюі осы көрсеткіштің 2,82 пунктке өсуіне әкеледі;
2) қор сыйымдылығының көбеюі, яғни негізгі өндірістік қорлардың қор қайтарымдылығының азаюы олардың табыстылық деңгейінің 1,27 пунктке төмендеуіне әкелді мұндағы материалдық айналым қаражаттарын бекіту коэффициентінің азаюы, яғни олардың айналымдылығының жылдамдауы өндірістік қорлардың табыстылық деңгейінің 0,02 пунктке өсуіне әкеледі. Осылайша факторлар бойынша өндірістік қорлардың табыстылық деңгейінің жалпы өсімі 1,57 пунктті құрайды, ол өткен жылғы мәліметтермен салыстырғанда бұл көрсеткіш деңгейінің жалпы өзгерісіне сәйкес келеді.
Өнім бірлігінің табыстылығы, жекелеген өнімдерді өндіру мен өткізудің, өткізілген өнімдердің қалыптасқан құрылымы жағдайында жалпы табыстылыққа тигізетін ықпалын анықтауға, сондай-ақ сату құрылымының тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді. Бұл көрсеткіш коммерциялық құпия болып табылады және де ол, басқарушылық талдауды жүргізу барысында қолданылады.
Негізгі қызмет табыстылығының (табыс нормасы) тағы бір көрсеткіші - бұл өткізілген өнімнің табыстылығы. Бұл көрсеткіш өткізілген өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы таза табыстың мөлшерін көрсетеді.
Сату көлемінің табыстылық деңгейіне өткізілген өнімнің құрылымының, оның өзіндік құнының және өнімді сату бағаларының өзгерісі ықпал жасайды.
Жекелеген өнімдер табыстылығының сату көлемінің жалпы табыстылығына әсер ету бағасын, Новосибирск Мемлекеттік экономика және басқару академиясының ғалымдары ұсынған талдау әдістемесін қолдану арқылы белгілеуге болады (9), ол бойынша талдау келесі жүйеде жүргізіледі:
1) жалпы өткізу көлеміндегі әрбір өнім түрінің үлес салмағы анықталады;
2) өнімнің жекелеген түрлерінің табыстылығының жеке көрсеткіштері есептеледі;
3) жеке бұйымдар табыстылығының, оның орташа деңгейіне ықпалы, барлық өткізілген өнімдер үшін, жеке табыстылықты жалпы өткізу көлеміндегі бұйымдардың үлесіне көбейту арқылы анықталады;
4) шығарылатын бұйымның жеке табыстылығының өзгеруімен байланысты ықпал, есепті кезең табыстылығы мен базистік кезең табыстылығы арасындағы айырманы есепті кезеңдегі бұйым үлесіне көбейту арқылы анықталады;
5) құрылымдық фактордың тигізетін ықпалы, базистік кезеңдегі табыстылықты, есепті кезең мен базистік кезеңдегі бұйымдардың үлес салмақтарының арасындағы айырмаға көбейту арқылы анықталады.
Талдау жүргізудегі негізгі ақпарат базасы - бухгалтерлік есептің мәліметтері болғандықтан, талдаудың бұл түрі тек өнім түрлері бойынша шығындардың аналитикалық есебін жүргізу барысында ғана мүмкін болады. Мүндай талдау өткізілген өнімдердің қалыптасқан құрылымы жағдайында жалпы табыстылыққа жекелеген өнімдерді өндіру мен сатудың тигізетін ықпалын анықтауға, сондай-ақ сату құрылымының тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді.
Жекелеген бұйымдардың табыстылығының (рентабельділігінің) өзгеруіне өзіндік құн деңгейі мен сату бағасы әсер етеді. Бұл факторлардың әсері тізбектеп ауыстыру әдісімен есептеледі.
Жеке бұйымның табыстылығын арттырудың негізгі фактор оны шығарудың өзіндік құнын төмендету болғандықтан, оның калькуляция баптары бойынша өзгеру себептерін талдауға басты назар аударылуы тиіс, сонымен бірге баға қалыптасуының дұрыстығын зерттеуге де көңіл бөлінеді.
Табыстылық көрсеткіштерінің үшінші тобы ақша қаражаттарының таза ағымының құйылуы негізінде есептеледі. Мысалы,
Соңғы көрсеткіштер кәсіпорынның кредиторлар, қарыз беруші және акционерлер алдында қолма-қол ақша қаражаттарымен өз міндеттемелерін орындауы жөнінде мәлімет береді. Қолма-қол ақшалардың ағымы негізінде есептелетін табыстылық нарықтық экономикасы дамыған елдерде кеңінен қолданылады. Оның артықшылығы бар, себебі ақша ағымдарымен жүргізілетін операциялар өндірістің қарқынды түрінің маңызды белгісі және кәсіпорынның қаржылық жағдайы мен экономикалық "кінәратсыздығының" басты нышаны болып табылады.
Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы кодексі (салық кодексі) және тексеруге №515-3003 03.05.2005 жылы берілген нұсқама негізінде, біз, Шымкент қаласы бойынша Салық комитеті аудит бөлімінің бас маманы Сарсенбаев Б. Және осы бөлімнің жетекші маманы Жаманбай Ә., «Табыс» ЖШС-де, серіктестік директоры Г.Балабековтың СТН-і 555110304863 қатысуымен салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің есептелуінің дұрыстығын, уақытылы және толық төленгендігі туралы құжаттық тексеру жүргізіледі.
Тексеру 01.03.2005 жылы басталып 15.05.2005 жылы аяқталды.
Салық төлеушінің мекен-жайы: ОҚО, Сайрам ауданы, Б.Батыр көшесі, 227 үй.
«Табыс» ЖШС ОҚО Әділет басқармасында 2 ақпан 2002 жылы 16007-1958-ЖШС санымен тіркелген.
Салық комитетінде салық төлеуші ретінде 2 ақпан 2002 жылдан 582100021595 СТН-ен есепте тұрады.
Меншік түрі: жекеменшік жауапкершілігі шектеулі серіктестік.
Серіктестіктің «Казкоммерцбанкіі» ААҚ ШФ 004467930 санды есеп шоты ашылған.
Тексеру барысында келесі құжаттар қолданылады:
- салықтар мен төлемдердің декларациялары мен есептеулері;
- бас және кассалық кітаптар;
- журнал-ордерлер мен ведомостар;
- бухгалтерлік және банкілік құжаттар;
- жарғы және басқа да заңдылық құжаттар.
Серіктестіктің жарғылық қызметі: көтерме түтыну сауда-саттық және коммерциялық қызметтер. Лицензиялық қызмет түрлерімен айналыспаған.
Тексеру аралығында серіктестіктің салық ауыртпалығы ол (мың теңге) Тауар (жұмыс, қызмет) айналмы көлемі (мың теңге)
Бюджетке есептелген салықтар мен басқа да міндеттер төлемдер сомасы (мың теңге)
Ауыртпалық коэффициенті олар ;
-Тауар (жұмыс, қызмет) айналмы көлемі
-Бюджетке есептелген салықтар мен басқа да міндеттер төлемдер сомасы (мың теңге)
Келесі кестеде серіктестіктің құрылу тәртібі мен құрылтайшылар көрсетілген.
Кесте 15
ЖШС-ің жарғылық қорының нақтылай құрылымы
(мың теңге)
№
|
Құрылтайшы ҚР резиденті
|
Жарғы жарнасы сомасы (мың теңге)
|
Жарғы қорына пайыздық қатынасы, %
|
1
|
Каратаев К
|
66,2
|
100
|
Сайрам Салық комитетінің есеп беруі 2004 ж
Келесі кестеде тексеру кезеңіне .2005 ж) бюджет төлемдері бойынша көрсеткіштер берілген (кесте 16)
Кесте 16
Тексеру кезеңіне .2005 ж) бюджет төлемдері бойынша көрсеткіштер
(мың теңге)
Төлем коды
|
Төлем түрі
|
Алашақ (+)
|
Берешек (-)
|
000010
102201
105101
101201
103101
104101
|
ЗЖҚ
КТС
ҚҚС
ЖТС
Әлеуметтік салығы Мүлік салығы
|
3,9 0,1
|
3,8
4,1
18,7
|
*Сайрам Салық комитетінің есеп беруі 2004 ж
Салық төлеушінің Салық Комитетіне 2004 жылға табыс еткен салық декларациясында жылдық жиынтық табыс 205000 мың теңге, барлық шегерімдер 101,0 мың теңге, берілген жеңілдіктер (-) мен өткізілген шығындарды (-) есептегенде салық салынатын табыс көлемі 402,0 мың теңге, есептелген корпорациялық табыс салығы 118,0 мың теңге көрсетілген/24/.
Тексеру барысында анықталғаны, 2004 жылдың жылдық жиынтық табысы 10703,0 мың теңгені, барлық шегерімдері 10130,0 мың теңгені, берілген жеңілдіктер (-) мен өткізілген шығндарды (-) есептегенде салық салынатын табыс сомасы 573,0 мың теңгені, есептелген табыс салығы 171,9 мың теңгені құрады немесе бюджетке қосымша 13,9 мың теңге табыс салығы есептелінді.
Айырманың шығу себебі: 2004 жылдың шегеріміне 46,0 мың теңге жал шығыны сомасы дәлелденетін құжаттарсыз негізсіз апарылған.
Қазақстан Республикасының Салық кодексінің 46 бабының тармағына сйкес қосымша есептелген табыс салығының төлеу мерзімі өтіп кеткен әр күніне, 0,2 мың теңге өсімпұл есептелінеді.
Серіктестіктің Салық Комитетіне 2004 жылға табыс еткен декларациялары бойынша салық салынатын айналым 12102,9 мың теңге, есептелген ҚҚС -1712,5 мың теңге, шегеріс айналымы 10633,8 мың теңге, шегеріске жатқызылған ҚҚС сомасы -1701,4 мың теңге, бюджетке төленуге тиіс ҚҚС 11,1 теңге көрсетілген. Тексеру барысында анықталғаны, 2004 жылғы ҚҚС салынатын жалпы айналым 10702,9 мың теңгені, есептелген ҚҚС 1712,5 мың теңгені, шегеріс айналымы 10601,0 мың теңгені, бюджетке төленуге тиіс ҚҚС 16,4 мың теңгені құрады немесе бюджетке қосымша 5,3 мың теңге ҚҚС есептелінді.
Айырманың шығу себебі: 2004 жылы шегеріске 32,8 мың теңге (ҚҚС - 5,2 мың теңге) ішкі рыноктан алынған тауар (жұмыс, қызмет) күны дәлелденетін кұжаттарсыз негізсіз апарылған.
ҚР САлық кодексінің 46 бабының 3 тармағына сәйкес қосымша есептелген ҚҚС төлеу мерзімінің өтіп кеткен әр күніне, барлығы 0,2 мың теңге өсімпұл есептелінеді.
Салық төлеушінің Салық Комитетіне 2005 жылдың 1 - тоқсанына табыс еткен декларациясы бойынша ҚҚС салынатын жалпы айналым 1880,5 мың теңге, есептелген ҚҚС 300,9 мың теңге, шегеріс айналымы 1107,9 мың теңге, шегеріске жатқызылған ҚҚС 177,3 мың теңге бюджетке төленуі тиіс ҚҚС 123,6 мың теңге көрсетілген /24/.
Тексеру барысында анықталғаны, 2005 жылдың 1 - тоқсанында ҚҚС салынатын жалпы айналым 1880,5 мың теңгені, есептелген ҚҚС 300,9 мың теңгені. Шегеріс айналымы 1017,2 мың теңгені шегеріске жатқылылған ҚҚС 163,0 мың тенгені, бюджетке төленуі тиіс ҚҚС 137,9 мың теңгені құрады немесе бюджетке қосымша 14,3 мың теңге ҚҚС есептелінеді.
Айырманың шығу себебі: шегеріске ішкі рыноктан алынған 90,7 мың теңге тауар (қызмет, жұмыс) құны (ҚҚС - 14,3 мың теңге) дәлелденетін құжаттарсыз негізсіз апарылған.
ҚР Салық кодексінің 46 бабының 3 тармағына сәйкес салық сомасының төлеу мерзімі өтіп кеткен әр күніне, барлығы 0,4 мың теңге өсімпұл есептелінеді.
Серіктістіктің Салық Комитетіне 2004 жылға табыс еткен есептеулері бойынша есептелген салық салынатын төлем көзі 166,1 мың теңге, үлес салмағы бойынша бюджетке төленуі тиіс жеке табыс салығы 8,2 мың теңге көрсетілген.
Салық төлеушінің Салық Комитетіне 2005 жылдың 1 - тоқсанына табыс еткен есептеуі бойынша есептелген салық салынатын төлем көзі 99,0 мың теңге, үлес салмағы бойынша бюджетке төленуі тиіс жеке табыс салығы 4,0 мың теңге көрсетілген /25/.
Тексеру барысында қателіктер мен ауытқулар анықталмады.
Серіктестіктің салық комитетіне 2004 жылға табыс еткен декларациялары бойынша әлеуметтік салық салынатын еңбек ақы қоры 187,2 мың теңге, есептелген салық сомасы 39,3 мың теңге.
Достарыңызбен бөлісу: |