14-дәріс. Халық, урбанизация және қоғамдық қозғалыстар
Дәрістің жоспары:
Халықтың қоныстануының географиялық ерекшеліктері
Урбандалу процесінің әлеуметтік мәні. Көші-қон (Миграция)
Қоғамдық қозғалыстар
Дәрістің мақсаты – халыққоныстануының географиялық ерекшеліктерімен, урбанизация ұғымының мәнімен таныстыру, миграция ұғымы мен ҚР миграциялық мәселелерді қарастыру, сондай-ақ қоғамдық қозғалыстар ұғымын түсіндіру.
Халық - белгілі бір уақыт кезеңінде белгілі бір аумақта тұратын адамдардың жиынтығы; көбею процесінде үнемі жаңарып отыратын, бүкіл жерде немесе оның бір бөлігінде (елде, елдер тобында) тұратын адамдардың жиынтығы.
Халықтың құрамына осы елдің азаматтары, онда ұзақ уақыт тұратын шетелдіктер, азаматтығы жоқ (апатридтер) және қос және одан да көп азаматтығы бар адамдар (бипатридтер) кіреді.
Халық зерттеу объектісі болып табылады көптеген ғылымдар, оның үстіне кіретін әр түрлі жүйесі. Сонымен, антропология популяцияны популяция немесе популяция тобы (нәсілдік типтер) ретінде қарастырады және олардың құрамындағы адамдардың биологиялық ерекшеліктері ретінде соматикалық ерекшеліктерін зерттейді. Медицина ғылымдары адамдардың қалыпты өмір сүруінің бұзылу себептерін (яғни олардың денсаулығын) және оларды жоюды зерттейді. Тарихи ғылымдар популяцияда тарихи процестің тақырыбы мен объектісін көреді; географиялық ғылымдар халықтың орналасуын, оның қоныстануы мен қоныс аудару формаларын қарастырады (қараңыз); экология-табиғатты пайдалану ерекшеліктері және қоршаған орта үшін халықтың тіршілік әрекетінің салдары; экономика ғылымдары үшін ең алдымен Еңбек ресурстарын есепке алу маңызды. Халықты сандық тұрғыдан зерттейтін демография (жынысы, жасы және т. б. бойынша бөлінетін санның динамикасы), оның көбею барысы мен көрсеткіштері (туу, өлім, неке және т. б.) ерекше маңызды
Аталған демографиялық бөлімшелердің арақатынасы түріндегі халықтың құрылымы, сонымен қатар көптеген әлеуметтік және экономикалық көрсеткіштер бойынша, мысалы, қалалық және ауылдық болып бөлінуі, білім деңгейі, сыныбы, кәсібі және т.б. халықты зерттейтін барлық ғылымдар үшін маңызды; бұл құрылым кез-келген елдің негізгі сипаттамаларының бірі болып табылады.
Этнология (этнография) үшін Халық негізгі зерттеу нысанын құрайды; оның құрылымында халықтың этникалық құрамы бірінші орынға шығады - оны құрайтын адамдардың белгілі бір этникалық топтарға жататындығы , сондай-ақ тілдік, діни және нәсілдік құрамы.
Урбандалу (Урбанизация) (лат. urbs - қала, urbanus - қалалық) – еңбек бөлінісінің қоғамдық және аумақтық тұрғыдан тарихи қалыптасуынан пайда болып, әлемнің әртүрлі елдері мен өңірлерінің өзіндік ерекшеліктеріне сәйкес дамитын әлеуметтік-экономикалық, демографиялық, географиялық секілді көп жақты қырлары бар күрделі құбылыс.
Көне латын тіліндегі мағынасы "қалалық" деген ұғымды білдіреді. Яғни, ең қысқаша айтар болсақ, урбанизация, бұл – қала тіршілігі мен тұрмысы және мәдениетінің үстемдікке ие болуы.
"Урбанизация" ұғымын "урбанизациялану" ұғымынан ажыратып қарау керек. Біріншісі процесті білдіреді, екіншісі - процесс барысында қол жеткен көрсеткіш денгейі. Урбанизацияның негізгі көрсеткіші - елдегі қалалық тұрғындардың үлес салмағының арту қарқыны ("урбанизация қарқыны")
Қазақстан халқының саны аумағының үлкендігіне сай келмейді. Халықты біркелкі қоныстандыру және үлкен аймақты игеру мүмкін емес. Сонымен бірге халықтың қоныстануына табиғат жағдайы қолайлы жерлердің тек 1/3 бөлігі ғана жарайды. Сондықтан да мемлекетті модернизациялау бағдарламасында негізгі рөлді халықты аумақтық ұйымдастыруға баса назар аударады. Оның дұрыс орындалуы халықтың еңбек әлеуетін тиімді пайдалануға мүмкіншілік береді. Халықты аумақтық ұйымдастыруға орналасу және қоныстану жатады.
Урбандалу көрсеткіші - Көрсетілген аумақтағы қалаларда өмір сүретін адамдардың аталған аумақтағы жалпы халыққа шаққандағы пайыздық қатынасы. Бұл көрсеткіш пайыздық қатынаспен беріледі. Әдетте, урбандалуды сипаттау үшін салыстырмалы көрсеткіштер (халықтың жалпы санындағы қала тұрғындарының үлесі) алынады. Мысалы, Германияда қала халқының үлесі 73%-ды, ал Үндістанда бар болғаны 28%-ды құрайды. Соған қарамастан абсолютті көрсеткіштер, қала халқының жалпы саны мүлде басқаша жағдайды: Германияда қалалықтардың жалпы саны 60 млн адам болса, Үндістанда 321 млн адам. Сонымен салыстырмалы көрсеткіштер ауқымын нақты көрсетеді.
Урбандалу кезеңдері - Урбандалудың алғашқы кезеңінде қала халқының үлесі онша жоғары болмайды; қалалар арасынан ең ірісі (әдетте, ел астанасы) басқаларын барлық көрсеткіштер бойынша басып озады. Дамыған урбандалу кезеңінде қала халқының үлесі арта түседі. Миллионер қалалардың көршілес елді мекендерді қосып алуынан қала агломерациялары, ал жақын орналасқан агломерациялардың бірігуінен мегаполистер қалыптасады. Кемелденген урбандалу тән елдерде қала маңына қалалық өмір салты қарқынды түрде ене бастаған, яғни субурбандалу (латын. sub - маңында және urbanus - қалалық) жүруде. Біртіндеп осы процесс агломерация аумағынан тыс жерлердегі елді мекендерді де қамти бастайды; урбандалудың бұл түрін рурбандалу (ағыл.rural – ауылдық және урбанизация) дейді. Субурбандалу барысында экологиялық жағдайдың нашарлауына байланысты ауқатты адамдар қала орталығынан қала маңына қоныс аудара бастайды. АҚШ-та агломерация халқының 60%-ы қала маңында тұрады. Әлемдегі аса ірі 10 агломерация қатарына Солтүстік Америка қатарына Солтүстік Америкадан Нью-Йорк пен Лос Анджелес қана енсе, бұл тізімде Еуропаның бірде-бір өкілі жоқ. АҚШ-пен Канадада контрурбандалу, яғни қалада жұмыс істейтіндердің қалада жұмыс істейтіндердің қала агломерациясынан тыс елді мекендерге қоныс аударуы жүруде, бұл ауыл халқы санының артуына әсер етеді.
Негізгі әлеуметтік-территориялық бірлестіктерге қала, ауыл, аймақ және оларда орналасқан халықтар жатады. Екінші жағынан қаланың, ауылдың тұрғындары ауданның, облыстың аймақтық-әкімшіліктерін құрайды. Сөйтіп олар өздерінің әлеуметтік-экономикалық даму ерекшеліктерін қалыптастырады.
Достарыңызбен бөлісу: |
