Дәріс мәтіндері дәріс: 1-2 Тақырыбы: Кіріспе. Ежелгі дәуір әдебиетіне шолу. Көне түркі әдебиеті. /ҮІ-іх ғ.ғ

жүктеу 176,02 Kb. бет 16/21 Дата 21.10.2022 өлшемі 176,02 Kb. #39764 түрі Құрамы

Навигация по данной странице:

• Пайдаланылатын әдебиеттер
• Дәріс: 23-24 Тақырыбы: Д ү р б е к, . "Жүсіп-Зылиха " дастаны Ә б і л ғ а з ы . "Шежіре-и түрк"("Түркі шежіресі") Cабақты өту түрі: Активті

Бақылау сұрақтары: 1.Сайф Сарай «Гулистан бит – турки» шығармасы, оның бағалануы, құндылығы 2. «Гулистан бит –туркидің» зерттелуі, қолжазбалары, жариялануы Пайдаланылатын әдебиеттер: Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі. Окулық. -А.,1986 Келімбетов И. Ежелгі дәуір әдебиеті. Бірінші кітап. Окулық. -А., 1991 Ежелгі дәуір әдебиеті. Хрестоматия /Құрастырған А.Қыраубаева/. -А., 1991 Келімбетов Н., Канафин Ә. Тұркі халыктары әдебиеті. -А., 1996 Сүйіншәлиев Х.Казақ өәебиетінің қалыптасу кезендері. -А.,1967. Сағындықұлы Б. «һабат-ул хақайиқ» XII ғасыр ескерткіші. А., 2002. Ақынжанов М. Казақтың тегі туралы. Зерттеу. -А.,1962 Албани Б.Қ. Тарихитаным. -А.,1994 Әбілғазы. Түрік шежіресі /ауд. Б.Әбілкасымов/. -А., 1992 Бабырнама /казақ тіліне аударған Б.Қожабекұлы/. -А.,1993 Бердібаев Р. Кәусар бұлақ. Зерттеу. -А., 1989 Бартолъд В.В. Шайбаниды//Сочинения. т.2. -М.,1964 Дәріс: 23-24 Тақырыбы: Д ү р б е к, . "Жүсіп-Зылиха " дастаны Ә б і л ғ а з ы . "Шежіре-и түрк"("Түркі шежіресі") Cабақты өту түрі: Активті Жоспары: 1.Дүрбектің өмірі және шығармашылығы 2.Дүрбек шығармашылығының зерттелуі 3.Жүсіп –Зылиха дастаны, дастанның зерттелуі 4.Әбілғазы өмірі және шығармашылығы 5.Әбілғазы шығармашылығының зерттелуі 6.Шежіре –и түрк дастанының зерттелуі, бағалануы Дүрбектің «Жүсіп-Зылиқа» дастаны негізінде назирагөйлік дәстүрі бойынша қазақтың бірқатар «кітаби ақындары» хисса-хикаяттар жазғаны. Дүрбек – 14 ғ. Соңы мен 15 ғ. Басы кезінде өмір сүрген ақын. Жүсіп пен Зылиқа арасындағы махаббат туралы қисса-хикаяттар кезінде Шығыс әдебиетінде кең тарағаны туралы. Дүрбек Шығыста кең тараған Жүсіп пен Зылиқа туралы тартымды сюжеттерді бетке ұстай отырып, өзінің төл туындысын,жазған. «Жүсіп-Зылиқа» дастанының негізгі идеясы – ел билеушілер арасында тәж Бен тақ үшін, байлық пен мансап үшін жиі-жиі болатын қанды соғыстарды, туыс адамдар арасындағы алаауыздық зардаптарын паш ету. Дүрбек «Жүсіп-Зылиқа» сюжетіне тұңғыш реет түркі тілінде көркем туынды жазған ақын екендігі. «Жүсіп-Зылиқа» дастанының басты қаһармандары – Жүсіп, оның 11 бауыры, Зылиқа, Жүсіптің әкесі Жақып, Мағриб елінің патшасы Таймус, Мысыр патшасы Райян, т.б. Әбілғазы баһадүр ханның «Түркі шежіресіндегі» араб және парсы сөздерінің қолданылу ерекшелігі зерттеу жұмысының өзектілігі. Тілдік жүйенің қазіргі қалыптасу заңдылықтары мен оның даму тарихын зерттеуге қатысты қандай мұраның болсын, шығу тарихын, табылу, зерттелу жайын жете меңгеріп, ол туралы ой-пікірлер, тұжырымдарды зерделеудің мәні ерекше екені белгілі. Осыған орай қазақ әдеби тілінің XVI–XVII ғасырлардағы жай-күйін танытатын жазба нұсқалар ретінде Захриддин Бабырдың «Бабыр-наме», Қадырғали Жалаиридың «Жамиғ-ат тауарих» атты тарихи шығармалары қатарында аталатын Әбілғазы баһадүр ханның «Шежіре и түркі» шығармасын тілдік тұрғыдан қарастырудың маңызы зор. Орыс зерттеушілері А.Н.Кононов, А.М.Щербак, С.И.Иванов Әбілғазының бұл шығармасын өзбек әдеби тілінің ескерткіші ретінде қарастырған. Аталған ғалымдар Әбілғазы мұрасының тілі қарапайым, түсінуге жеңіл, араб және парсы сөздерін шектеп қолданған деген тұжырымдар жасағанмен, «Шежіреде»* кездесетін араб және парсы сөздерін дәйектемелер мен мысалдар арқылы талдап көрсетпейді. Әбілғазы шығармасының тіл ғылымы үшін, оның ішінде түркітану ғылымы үшін маңызы зор екендігін Г.С.Саблуков өзінің аудармасының кіріспесінде былайша көрсетеді: «Исправно изданный Родословной был бы при скудости литературы на восточно-джагатайском наречии, драгоценным даром для филологов тюркского языка, который в этом наречии чище, нежели в западных, как в лексикологическом, так и грамматическом отношении» [1,16-б.]. XVI–XVII ғасырдағы жазба нұсқалар, негізінен, шағатай тілінде жазылатындығы белгілі. Ал «Шежіренің» тілі жайында проф. Б.Әбілқасымов былай дейді: «XVII ғасырда жазылған Әбілғазы баһадүр ханның «Шежіре и түркі» шығармасы, оның тұсындағы шағатай тілінен өзгешелеу тілде, өз сөзімен айтсақ, түркі халықтарына ортақ, нағыз түркі тілінде жазылғанын көреміз. Шежіре тіліне жасалған талдауларымыз бойынша, оны қыпшақ тобына жататын тілдерге, оның ішінде қазақ тіліне жақындатуға мол мүмкіндік береді» [2, 25-б.] Белгілі бір ескерткіштің түркі халықтарының қайсысына жақын-алыстығын дәлелдеу үшін ондағы оғыз, қыпшақ, қарлұқ элементтерінің қолданысын салыстыра қараумен қатар, араб және парсы сөздеріне де ғылыми талдау жасау арқылы нақтылай түсуге болады. Сондықтан араб және парсы сөздері ортағасыр шығармаларының белгілі бір пайызын құрайтындықтан біз «Шежіре» авторының араб және парсы элементтерін қандай мақсатпен, қаншалықты дәрежеде қолданғанына баса назар аударамыз. VIII ғ. бергі кезеңдердегі тарихи ескерткіштердің барлығында араб және парсы сөздерінің кездесетіні заңды құбылыс. Бұның себебі орта ғасырда ислам дінінің орнығуына байланысты араб элементтері түркі тілдеріне көптеп ене бастады және шығыс мәдениетінің өрлеу кезінде (XIV-XV ғғ.) ғылыми және әдеби шығармаларды араб және парсы тілінде жазу дәстүрге айналған еді. Міне, осындай жағдайлар түркі ғалымдарының өз шығармаларына арабша және парсыша ұғымдарды пайдалануына өз ықпалын тигізбей қоймады. «Шежіре» тіліндегі араб және парсы сөздерінің арасалмағын айқындау, бізге түсініксіз араб және парсы элементтерінің лексика-семантикалық топтарын, құрылымдық ерекшеліктерін зерттеу, олардың қазіргі қазақ тілімен сабақтастығын анықтау арқылы Әбілғазының араб және парсы сөздерін қолданудағы төл ерекшелігін көрсете аламыз. Бұл мәселелердің қарастырылуы – жұмысымыздың өзектілігін көрсетеді. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты мен міндеті. “Түркі шежіресіндегі” араб және парсы сөздерінің қолдану ерекшеліктерін анықтау, оған тілдік тұрғыдан сипаттама беру. Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттердің шешімін табуы көзделді: - XIV-XVII орта ғасырлардағы түркі әдеби тілінде жазылған шығармалармен «Шежіренің» тілін салыстырып, айырмашылығын көрсету; -“Шежіреде” қолданылған араб және парсы сөздерін анықтап, тақырыптық топтарға жіктеу; - қазіргі оқушыға түсініксіз араб және парсы сөздерінің лексика-семантикалық, морфологиялық ерекшеліктеріне сипаттама беру; - араб және парсы сөздерінің өзара және түркі сөздерімен бірігу, қосарлану, тіркесу жолдарына талдау жасау; - шығарма лексикасындағы араб және парсы сөздерінің үлес салмағын көрсету. П.И.Демезонның 1871 жылғы басылған сыни нұсқасы мен 1825 жылғы Қазан нұсқасы. “Түркі шежіресіндегі” араб және парсы сөздерінің қолданылу ерекшелігі. “Түркі шежіресіндегі” араб және парсы сөздерінің лексикалық құрамы. Шығарманың араб және парсы тілдік қабатына ғылыми тұрғыда сипаттама беріліп, араб және парсы тілдерінің сол кезеңдегі жазба әдеби тілдің лексикалық қорына тигізген әсері анықталды. Нақты айтқанда: - араб және парсы сөздері жеке-жеке қолданыс салалары бойынша тақырыптық топтарға бөлініп талданды; - қазіргі оқушыға түсініксіз араб және парсы сөздерінің қолданылу себебі түсіндіріліп, олардың семантикалық құрылымы ашылды; - араб және парсы сөздерінің қолданысына статистикалық зерттеу жүргізіліп, олардың шығарма тіліндегі үлес-салмағы анықталды; - текстологиялық жұмыстар негізінде екі баспа нұсқада қате жазылған сөздердің дұрыс нұсқасы қолжазба мәтіндері арқылы қалпына келтірілді. Сипаттамалы, тарихи-салыстырмалы, статистикалық талдау әдістері, топтау, жинақтау, жіктеу тәсілдері қолданылды. Теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу нәтижелері негізінде араб және парсы сөздерінің нақты шығармашылық негізде қолданыстық мәнінің ашылуы қазақ әдеби тілі тарихы, тарихи лексикология салаларына өзіндік үлесін қоса алады. Осы жазба ескерткіштің тілі мен қазіргі қазақ тілінің арақатынасын анықтаудың тіл тарихын зерттеушілер үшін теориялық та, практикалық та мәні бар. Жоғары оқу орындарында «Қазақ әдеби тілінің тарихы», «Қазақ тілінің тарихи грамматикасы», «Орта ғасыр ескерткіштері тілі» курстарынан дәріс беруде, ескерткіштің тілдік деректері мен анықтамаларын арабша-қазақша, парсыша-қазақша түсіндірме сөздіктер жасауда қолданылуға болады. Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар: - Әбілғазының араб және парсы тілдерінен, шағатай түркісінен сөз қоспадым деген ескертпесінің мәнін түсінуге болады. - XVI-XVII ғасырлардағы шағатай тілінде жазылған өзге жазба ескерткіштерге қарағанда, автордың шығармада араб, парсы сөздерін қолдануында біршама өзгешелік бар, яғни қазіргі қазақ тіліне жақын деуге болады. Бірақ бұл тұжырым әлі зерттеуді керек етеді. - Соғыс қимылдарына, ислам дініне қатысты араб сөздері, ал тұрмыстық зат атауларына, адамның психологиялық көңіл-күйіне байланысты парсы сөздерінің қолданылуы Әбілғазы заманындағы ауызекі сөйлеу тілінің жазба әдеби тілге айтарлықтай әсер еткенін көрсетеді. - Кейбір араб және парсы сөздерінен құралған тұрақты тіркестер ретінде қабылданып, күні бүгінге дейін мағына тұтастығын жоғалтпаған. - Ескерткіште арабша-парсыша, арабша-арабша, парсыша-парсыша, түркіше-арабша, түркіше-парсыша сияқты қос сөздердің қатар түзуі ерекше байқалады. - Автор араб және парсы сөздерін қаншалықты мол қолданса да, түркі тілінің синтаксистік құрылысын жүйелі түрде сақтаған. жүктеу 176,02 Kb. Достарыңызбен бөлісу:

©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз