дегенде, осы жайлардың бәрін еске алған жөн. Ақынныц

мәдениет пен о ты р ы қ ш ы л ы қ
мэдениетінің 
қайш ы лы - 
ғында.
Абай емір сүріп оты р ған у а қ ы т т а қ о ғ а м д ы қ , әлеумет- 
тік қ а й ш ы л ы қ т а р д ы ң шиеленіскен, соған сай қ о ғ а м д ы қ
сана-сезімдер мөлшері с а п а л ы қ ерекш еліктерін айқын 
аңғартқан болатын. М ұ н д ай ж а ғ д а й д а өлеңге өзге өл- 
шем, ж а ң а са п а қ а ж е т болған. Абай қ а з а қ ақ ы н д а р ы
ш ығармаш ылығын ә л ем д ік по эзи яд ағы о зы қ үлгілерм ен 
салыстыра отырып тануды м ан с ұ қ еткен. Әрине, мұндай 
талапқа тек ф ольклор дәстүрім ен 
кеткен 
Ш ортанбай , 
Дулат, Б ұ х а р ж ы р а у л а р ш ы ғ а р м а ш ы л ы ғ ы сай келуі 
қиын.
Қ а з а қ х а л қ ы н ы ң по эзи яд ағы а я қ алысы д а әлем дік 
поэзиядан кем болмасын деген 
б а ғ д а р л а м а л ы қ та л а п
қойған, соны іс ж ү зін д е қ а л а й болуын дәлелдеп берген 
ескі ауыз әдебиеті мен ж а ң а ж а з б а әдебиетінің өл іара- 
сындағы ұлы тұ л ға А бай болатын. Абай өткеннің соңы, 
жаңаның басы. С онды қтан оның:
Ш ортанбай, Д улат пенен Бұхар ж ы рау,
Өлеқі бірі — ж ам ау, бірі құрау.
Әттең, дүние-ай, сөз таныр кісі болса,
Кемшілігі әр ж ерде-ак көрініп тұр-ау!—
деуі за ң д ы л ы қ . Әншейін, осы а қ ы н д а р д ы м а қ т а у үшін 
ғана а й ты лған сез емес. Рухани мәдениетіміздегі өтпелі 
дәуірдің д и а л е к т и к а сы тур ал ы толғаныс. А байды ң бар 
сана, ы нта-ж ігерім ен қиналып, х а л ы қ мәдениеті үшін 
күйіп, ж а ң а л ы қ арнасы н аш қы сы келіп, жүрегінен кең 
ж а р ы л а а й тқан д а н ы ш п а н д ы ғы болатын.
Абай өлеңнің қ а н д а й болуы керектігін ж е те меңгер- 
ген. Ол м ұндай тереңдікке тек х а л ы қ мұрасын бойына 
сіңірумен ған а емес, Гете, Байрон, Пушкин, Л ерм онтов 
сияқ?ы Еуропа с а ң л а қ т а р ы н ы ң поэзиясын жан-тәнімен 
сезініп, өзіне тән қасиет ретінде қ а б ы л д ауы м ен де жет- 
кен.
Абай өзіне дейінгі а қ ы н д а р д ы қ а т а ң сынға а л ған д а, 
поэзияны ж е тіл д ір у үшін м а қ с а т қойған. Д и а л е к т и к а за- 
ңы бойынша бұл ескі мен ж а ң а ар а сы н д а ғы терістеуді 
терістеу. М е т а ф и зи к а л ы қ терістеу емес, д и а л е к т и к а л ы қ
терістеу, ескіні ж о қ қ а ш ы ға р а , терістей отырып, оның 
әңін үзбей ж а ң а ғ а ұластыру, әрбіту. Абай х а л ы қ мұра- 
сына да, өзіне дейінгі а қ ы н д а р ғ а д а д и а л е к т и к а л ы қ те- 
рістеу а рқы л ы келген.
Абай өлеңге ж а ң а елш еммен келді дегенде, ол тек 
ж аң а з а м а н а қы н д ар ы , Б а ты с
ақ ы н д а р ы тұрғысынан
35

емес, поэзиядағы, әсіресе Шығыс поэзиясындағы дәстүр- 
ді заманға орай жалғастыру ниетінде болды. Жаңашыл- 
дық және дәстүр сақтау Абай сыншылдығының басты 
принңиптері. Абайдың өзі де өнеге түтқан ақындарға:
Фзули, Шәмси, Сейхали,
Навои, Сағди, Фирдоуси,
Хожа Хафиз — бу һәммәси 
Мәдәт бер шағири, фәрияд —
деп сыйынуы тегін емес. Осы аталған ақындарды бір 
сөзбен Шығыс ақындары дейді. Ал, Навои, Фзули, Сей- 
хали болса түркі мәдениетінің өкілдері, араб емес, пар- 
сы емес, түркі тілдес халықтарға ортақ тұлғалар.
Сонымен, Абайды дүниеге әкелген заманды Ренес- 
санс дәуірі деп атауға әбден болады. Бұл қ а за қ Ренес- 
сансы. Оның мәні — түркі жазба мәдениеті дәстүрінің 
қазақ топырағында қайта жандануы. Түркі тілдес қазақ 
халқы езінің тектілік жазба мәдениетіне қайта оралды.
Абайды ақын, ойшыл ретінде дүниеге әкелген ауыз 
одебиетін, жана сапалық күйге түскен түркі жазба мә- 
дениетінің мұрагері екендігін мойындап қана қойман, | 
олардың сабақтастығын зерттеу бүгінгі күн талабы. Сол 
сияқты ауызша мәдениеттің жазба мәдеииетіне ұласу- 
ындағы сабақтастық та то^іық мәнде басы ашылмағаи 
тақырып.
Абай сияқты біртуар ренессанстық тұлғалар хақын- 
да кесіп-пішіп, қорытынды сөз айту мүмкіи емес. Ха- 
лықтық сана-сезім жетіліп, толысқан сайын Абай тура- 
лы ұғымымыз кеңейе бермек, әр ұрпақтың Абай туралы 
өзіндік ұғымы қалыптасып, әр ұрпақтың өз Абайы бол- 
мақ. Сондықтан да, Абайды тануымыз — өз халқымыз- 
ды тану, оның рухани байлығын игеру деген сөз.
Мәселенің ақиқатына келсек, халқымыздың руханн 
байлығын шындап игеруге енді ғана қол созып отырмыз. 
Жиырмасыншы жылдардан бастап рухани қазынамыз- 
ды зерттеп, бағалауда солақайлық таныттық. Қоғамдық 
санада — «тұрпайы социология» үстемдік ете бастады. 
Абайдың философиялық, әлеуметтік көзқарастарын зерт- 
теушілердің көбі дерлік осы «тұрпайы социологияның» 
насихатшылары еді. Олар Абайды өз халқынан, топы- 
рагынан, ал халықты езінің біртума ақынынан ажырату 
үшін тырысып бақты. Мұнда қиянат тек Абайға ғана 
емес, Дулатқа, Шортанбайға, жалпы бүкіл әдеби, мә- 
дени мүраға, халық санасына жасалғанын енді ғана 
мойындап отырмыз.
36

«Тұрпайы социологиялық» көзқарас доуірлеп тұргам 
шақта Абан сынды ұлы тұлғаныц шығармашылығы ту- 
ралы ақикат қайдан айтылсын! Үлы ойшыл ақында қай- 
шылықтардыц болуы занды, оны ұғыну үшін биіктік қа- 
жет, кемел білім керек. «Тұрпайы социологтерде» ондай 
білім болмады. Олар қайшылықтыц бір тармағына ғана 
жармасып, сөз түбінде жатқан ойға бойлап бара алма- 
ды. Осы себепті Абай байшыл да діншіл, кертартпа 
атанды. Сол жылдардағы басылымдарды оқысацыз 
Абайға тағылған, мұндай теңеулерден аяқ сүрінеді. 
Халқымыз «ит үреді, керуен көшеді», дейді. Абай керуе- 
ні ұрпақтан ұрпаққа кешуде. Сондықтан кезінде ақын 
туралы «анау сүйдеді, мынау бүйдеді» — деп жатпай, 
Абай шығармашылығының бір өзекті қыры — оныц фи- 
лософиялық көзқарасына қысқаша шолу жасасақ деген 
ниетіміз бар.
Абайдың философиялық кезқарасы дегенде ең алды- 
мен басын ашып алатын жайт сол, ол философиялық 
жүйе қүрастырмаған, тіптен арнайы философиялық трак- 
тат жазбаған ойшыл. Сондықтан оның дүниетанымынан 
жүйеге келтірілген гносеологиялық принциптер және 
әлем туралы бір негізге құрылған философиялық кон- 
цепциялар іздеудің еш қажеті жоқ. Абай таза филосо- 
фиялық еңбектер жазбағандықтан оны не материализм, 
не идеализм лагерінен іздеу де басы артық іс. Бүгінгі 
күнге дейінгі абайтанушылар онын философиялық кез- 
қарасын бірде деизмге, бірде теизмге жақындатып қа- 
растырып келді. Мұның екеуіне де қосылудың жөні жоқ. 
.\сылы Абай дүниетанымын әлемдік философиялық жүйе, 
тұжырымдамаларға тықпаламай, өзінің шығармашылы- 
ғынан қарастырған дұрысырақ болар. Бұлай деуіміздің 
басты себебі, Абай ең алдымен ақын. Демек, оның ой- 
шылдығы ақындығы арқылы көрінеді. Олай болса оның 
шығармашылығында дүниені меңгерудің екі тәсілі тұ- 
тасып жатыр. Бірі керкемдік образдылық тәсіл (ақын- 
дық енер), екіншісі логикалық немесе философиялық 
(диалектикалық) тәсіл. Абай кезқарасы осы екі тәсіл- 
дің синтезінен түзілсе керек.
Абайды ақын деп сөзсіз мойындап отырғанымызбен, 
оның дүниетанымында қай сананың (философиялық не- 
месе керкемдік сананың) басым екенін айыру мүмкіи 
емес. Абай емірге бірде тек ақын көзімен, бірде тек ой- 
шылдықпен қарамаған, оның дүниеге көзқарасы өзін 
қоршаған ортаны тұтас қабылдаудан туған. Ақын өз 
заманының тұнып тұрған әлеуметтік болмыс қайшылық-
37

тарын тұтас қабы лдап, «ауыр ойды көтеріп ауырған 
жан».
Ж о ғ а р ы д а айтқандай, 
Абай 
философ иялық тұжы- 
рымдар ж а с а м а ға н , сондықтан оны не материализм, не 
идеализм, не дуализм қ атар ы н ан табу қиын. Ол біртек- 
ті монистік философиялық к өзқараста болмаған, оның 
дұниетанымы көркем образ нақышымен өрнектелген. 
Б ұл езіне дейінгі қ а з а қ ақы ндары н а тән құбылыс. Алай- 
д а Абай өз халқы ны ң көркем санасын (терме, жыр, тол- 
ғаулары нан ж әне т. б.) терең меңгеріп, ж а ң а дәуірге — 
феодализмнен капитализмге өтпелі кезеңге сай тың 
ұғымдар әкелген ақын ғана емес, қоғам ны ң рухани өмі- 
рінде теңкеріс, сапалы ©згеріс ж а с а у ғ а
ынта қойған 
ойшыл.
Міне, солай дей отырып, ол күні өтіп б ара ж а т қ а н
билер мен өткен зам анны ң ақын, ж ы р ау л ар ы н әділ 
сынға алады. Себебі, Абай рухани д а м у қ оғам дағы тү- 
бегейлі өзгерісті 
қ а ж е т етіп отырғанын түсінген. Сол 
себепті ол бесінші, ж иы рм а тоғызыншы қарасөздерінде 
қ а за қ ты ң кейбір мәнсіз мақал-мәтелдерін сынаса, екін- 
ші, тоғызыншы, жиы рма үшінші сөздерінде, «Қ ал ы н
елім қазағым , қайран жұртым» сияқты тағы басқа өлең- 
дерінде х ал ы қ бойындағы жағымсыз қ ы лы қтард ан ары- 
луға шақырады. «Ғылым таппай 
м ақтанба», «Интер- 
натта оқып жүр», «Түбінде баянды еңбек егін салған» 
өлеңдерінде, отыз екінші сөзінде ж а с та р д ы білімге, адал 
еңбекке, орыс тілі мен мәдениетін меңгеруге наснхат- 
тайды.
Абайдың гуманист, ойшыл болуына Шығыс және өз 
х алқы мәдениетінің орны ерекше болған. Ақын Фзули, 
Шәмси, Сәйхали, Навои, Фирдоуси, Хожа Хафиз сияқты 
гуманистердің ш ы ғарм алары н 
ж асынан ж аттап өсті. 
Б ұл ш ы ғар м алар аркылы ол Үнді, Қытай, Грекня, Еги- 
пет тағы басқа елдерде қа л ы п т ас қа н философиялық 
ұғымдар, жүйелерден х а б ар д а р болды. Платон, Аристо- 
тель, Л ұқпан, Сократ сияқты хакімдерді Абай суфистер 
философиясы арқылы, одан бергіде П лутарх шығарма- 
л ары бойынша оқып білгеи.
Кезінде орыс тіліне аударылып Семейге жеткен Ба- 
тыс Еуропа философтары Г. Спенсер, О. Конт шығарма- 
л ар ы н а ақын бірш ама ден қойған. Б ұ л ар — XIX ғасыр- 
д ағы өте елеулі ағым — позитивизмиің негізін салушы 
мықты ойшылдар. Б атыстың бұл аты аталған ойшылда- 
ры философияға дәстүрлі кө зқарасты ж о қ қ а шығарып, 
оны жаты мды (позитивті) 
ғылымға айналды руға күш
38

салған, соған орай тыц тұж ы ры м ж а с а ғ а н ірі т ұ л ғ а л а р . 
Ғылым, оның ішінде философ ия тек ақы л -ой д ы ц дерек- 
сіз нәтижесі болып қ а н а қоймай, ол өмірге п а й д ал ы бо- 
луы ш арт. А бай д а ғы лы мны ң н ақты л ы .а д а м д а р ғ а әке- 
летін тікелей па й д ас ы ту р а л ы айтады. Абай Д реп п ерд ің
«Еуропаның рухани д а м у ы » деген энциклопедия тәріз- 
дес кітабы м ен таны с болған. Б ұ л кітапта бір ж үй елі 
ф илософ иялы қ қ а ғ и д а ж о қ , б ір а қ онда өте мол мағлұ- 
мат бар. Ақын бұл еңбекті қ а зір гі түсінікте «оқулық» 
ретінде қ о л д а н с а керек.
Аб айд ы ң орыс тілінде оқы ған кітап тары м ен танысу- 
дың еш қиы нды ғы ж оқ. Аты а т а л ғ а н а вт о р л а р д ы ң ең- 
бектері к іт а п х а н а л а р д а с а қ т а л ғ а н . Б ізд ің а н ы қтай ал- 
май ж үр ге н ім із — А байды ң ар аб, парсы, түркі тіліндегі 
оқыған кітаптары . Оның ішінде, әсіресе суфизмге қатыс- 
ты әдебиеттерді біз көбіне біле бермейміз.
Суфизм ислам діні шеңберінде қалы п тасы п , үнемі 
дамып, ж а ң ғы р ы п оты рған діни философия. Д ін ге деген 
сол ақ ай к ө з қ а р а с ж ы л д а р ы біз суфизмді ф и лософ и ялы қ 
ағым ретінде мойы ндаудан бас т а р т қ а н болатынбыз. Со- 
ның с а л д а р ы н а н А б айд ы ң ф и ло со ф и ял ы қ көзқарасы н
білдіретін көптеген ұ ғы м д ар
мен терм индердің мәнін 
түсінбедік.
Рас, Абай суфизмнен езге де әл ем д ік ф и ло соф и ял ы қ 
ағы м дар және б ағы ттар м ен таны с болған, орыс филосо- 
фиясын аса зер сальіп оқы ған. Б ұ л жөнінде абайтану- 
ш ылар көп айтқан. Б ір а қ , қ а л а й десек те, Абай Ш ығыс 
ақыны, Ш ығыс мәдениетінің қ а й р аткер і, н а қ т ы р а қ айт- 
сақ м ұсы лман Ш ығы сы ның аса көрнекті ойшылдарьіның 
бірі. А б а й ға
осы тұрғы д ан 
келсек, суфизмнің білгірі 
Е. Б ертел ьстің мына бір пікірін еске ал у орынды: «Су- 
фистік әдебиетті зерттемейінше, Ш ығы сты ң орта ғасыр- 
дағы мэдени өмірін түсіну мүмкін емес. Оның классик- 
тері Шығ^іс әдебиеттеріне XX ғасыр басы на дейін ықпал 
ж а с ап келді» (Е. Бертельс. Суфизм ж эн е суфистік әде- 
биет, 1965, 54-6.).
Абай суфизмнің аса кернекті өкілдері әл-Ансари, әл- 
Х а л л а д ж , әл-Х аркани, 
Ғ аза л и әл-Х ам адани, 
Санаси, 
Ф аридаддин-А ттар, 
Рум идің ықпалы мен дүниетаным- 
д а р ы қ а л ы п т а с қ а н Фзули, Шәмси, Сәйхали, Навои, Сағ- 
дн, Фирдоуси, Х ож а Х аф издерді пір тұтады. Яғни, Абай 
суфизмді біріншіден осы а т а л ғ а н ұлы ақы н д ар а рқы лы
қабылдаса', онымен ілім ретінде Ахмед Яссауи секілді 
суфизмнің аса көрнекті ойшылының ш ы ғ а р м а л а р ы ар- 
қылы таны сқан. Ақыи ж и ы р м а бесінші қ ар асө зін д е араб,
39

парсы және түркі тілдерін білу мәселесін көтерген бола- 
тын. Абайдың өзі түркі тілін еркін меңгерген. Ахмед 
Яссауи д а енбектерін араб емес, түркі тілінде ж а зған . 
Ол — түркі мәдениетінің ең соңғы алыптарының бірі.
Абайдың суфизммен келісетін де, келіспейтін де жер- 
лері кеп. Асылы ақынның суфизмге көзқарасын арнайы 
сөз еткен жен. «Суфизм және Абай» — тың тақырып. 
Ол үшін зерттеуді алдымен Ахмед Яссауидан бастау ке- 
рек. Яссауизм исламның діни философиясы. Д інге ж а- 
ңаша көзқарас енді қалыптасып келеді. Ал суфизмсіз 
Абайдың дінге көзқарасын ашу қиын шаруа. Абай Алла- 
ның, пайғамбарды ң жолы ндамыз, дейді, б ірақ А лла ту- 
ралы ақын пікірінің ислам дініндегі негізгі қағидаларм ен
қабыспайтын жерлері көп. Қайш ы лықтың мәні сонда. 
Ислам діні ауқымында екі мәселенің басын ашып қарас- 
тыруымыз керек. Олар — діни идеология мен діни фило- 
софия. Абай діни идеологиядан аулақ, сондықтан оның 
көзқарасын д іни сЬнлософия ж ағы нан іздеу керек.
Сондай пікірде болған д ін д арлар суфизмнің аса көр- 
иекті ойшылы Х а лл а дж д ы азаптап, соңынан өртеп жі- 
берген. Бұған сондағы оның кінәсі өзін құдаймен бірігіп, 
тұтасып кетемін деген пікірі себеп болады. Х а л л а д ж
өзіи құдаймен тұтасқан кезінде «Меп өзім жетілген ақн- 
қатпын» деген екен. И слам идеологиясында адам иы ң 
бірден құдаймен қары м -қаты насы түгіл, иайғамбарды ң 
өзі де Алласымен періштелер 
арқы лы байланьісады. 
Абай суфистік ж а ң а зам анды жаңғыртып отыр. Суфнзм- 
де алла туралы өте күрделі философиялық коицепция 
бар.
Ақыі-і өлеңдерінде де, қарасөздерінде де Алла деген 
ұғым жиі кездеседі. Соған қарап Абай діншіл болған 
екен деген қорытынды ж а с а у ға мүлде болмайды. Ол қа- 
з а қ тұрмысында ислам дінін, оның идеологиялық сипа- 
тын қатты сыиға алғаи тұңғыш ойшыл.
Абай ш ы ғарм ал ары нд а А л л а үш м ағы н ад а қолда- 
нылған. 1. Онтологиялық мазмұнда, яғни А лла — шын- 
дық, ақиқат: дүниенің хақтығын, барлығыи бейнелейтін, 
адам еркінен, санасынан тыс объектнвтік реалдық. Бар 
шыңдықты ж о қ деуге болмайды. «Алланың өзі де рас, 
сөзі де рас, рас сөз еш уақы тта ж а л ға н болмас»,— деуі 
Алланы шындық ретінде мойындаушылық. Бірақ, бұл 
шындықты ақылмен ұғып тану мүмкін емес, «ақы лға 
сыймас, ол алла, тағрипқа (бар нәрсе) ол куә» деп аг- 
ностикалық қорытындыға келеді.
40

Ол бұл көзқарасын отыз сегізінші еөзінде былайша 
дәлелдеген: «Алла тағала өлшеусіз, біздің ақылымыз — 
өлшеулі. Өлшеулі бірлән өлшеусізді білуге болмайды. 
Біз Алла тағала «бір» дейміз, «бар» дейміз, ол «бір» 
демектік те — ғақылымызға ұғымның бір тиянағы үшін 
айтылған сөз». Бұл ілім суфистер философиясы арқы- 
лы қ а за қ даласына жеткен. Платонның, әсіресе оның 
ізбасары Плотиниің құдайды ақылмен тануға болмайды 
деген ой-жүйесінің ықпалы айқын сезіледі.
2. Космогониялық мәнде, демек Алла әлемді жара- 
тушы, құдірет. «Махаббатпен ж аратқан адамзатты, сен 
де сүй, ол алланы жаннан тәтті». Алланы сүюдің мәні 
ол жаратушы. Олай болса, махаббат тек жаратушыға 
арналуы қажет. «Жүректің ақыл суаты, махаббат қылса 
тәңірі үшін» деуі де сондықтан. Абай Алланы сүюге ша- 
қыру жолында суфистер философиясындағыдай мисти- 
каға ұрынбай, гуманистік бағыт ұстанған. Абай сопылар 
сияқты Аллаға құлшылық жолында дүние қызығын тә- 
рік қылуға қарсы. Ол «азаматтың бәрін сүй бауырым 
деп және хақ жолы осы деп әділетті» деп адамдарды 
дініне, нәсіліне, ұлтына қарап бөлуге үзілді-кесілді қар- 
сы. Қоғам өмірінде ислам идеологиясы үстем болып тұр- 
ғанда мұндай асқақ гуманистік ой қорыту — дінге ай- 
тылған нақты сын.
3. Гносеологиялық тұрғыда. Ислам дінінде Алланы 
тану оның елшісі пайғамбар арқылы болмақ. Ал Абай 
болса пайғамбарды тануға шақырмайды. Дүние, шаруа, 
мінез күнде өзгерер, кезекпен нәби келер, деп пайғам- 
барлықты қалыпты жағдай ретінде айтады да, адамды 
сыйлауға, Алланың хикметін сезінуге шақырады. Ислам 
дінінде алланы бірден, оның жердегі елшісі пайғамбар- 
сыз тануға рұхсат жоқ. Ислам дінінде пайғамбарды 
мойындамаушылықтан асқан күнә және жоқ. Абай бол- 
са пайғамбарды насихаттап өлең жазбаған ақын. Ақын 
ислам дініне сыни кезқарасын отыз сегізінші сөзіиде 
мүлдем ашық біддірген.
Абай әлендерін мұқият оқыған адам, оның буддизм- 
мен, зороастризммен, христиан діндеріндегі философия- 
лық қағидалармен таныс болғанын аңгарады. Абайдың 
буддизмге тікелей қатысы туралы сында ариайы әңгі- 
ме бола қойған жоқ. Соған орай тілімізге тиек етіп 
М. Әуезовтың мына пікірін келтіре кеткеніміз жөн бо- 
лар: «Өз айтуынша, отыздың ішінен бастап, орыс оқы- 
мыстыларының көп кітаптарын оқып, қырыққа таман 
келген уақытта бұрынғы дүниенің асты-үстіие шығып
41

жүктеу

Достарыңызбен бөлісу: