нында осы амалдарды дүние үшін жасайтындары бар-

I ал қояды. Абайды хакім дедік, ол дегеніміз әр нәрсенің 
I 
себебін іздеуші. Үяттың себебін іздеп, оған талдау жаса- 
ғанға қарағанда бұл сөзді біз нақлия емес ғақлияға 
I 
жатқызамыз.
Иә, сонымен ұят деген не? Абай ұят туралы былай- 
ша ой толғайды: «Бір ұят бар — надандықтың ұяты: 
жас бала сөз айтудан ұялған секілді, жақсы адамның 
алдында жазықсыз-ақ әншейін барып жолығысудан ұял- 
ған секілді. Не шариғатқа теріс, не ақылға теріс жазы- 
ғы жоқ болса да, надандықтан бойын керістендіріп, ше- 
шілмегендік қылып, ұялмас нәрседен ұялған ұялу — 
і 
ақымақтық, жамандық».
Надандықтың ұяты адамның ақыл ерісі, ой-сезіміне 
қатысты ма деп ойлаймын. Ақылы қысқа, сезімі тар, ойы 
таяз жан Абай айтқандай ұялмас нәрседен ұялатын жа- 
ман адам. Үяттың мәні бетті басып, болмашы нәрсеге
- қысылу емес, өмірде өз орнынды тауып, белсенді ғұмыр 
I кешіп, айтар сөзіңді жасқанбай айтып, артынан өзің де 
I ұрпағыңды да екінтпейтін істер жасау. Жалқаулық, 
жалтақтық, қорқақтық, жігерсіздік, жауапсыздық сияқ- 
ты қылықтар надандықтың ұятын құратын нәрселер. 
Сондықтан ұят жоқ болса иман жоқ деген пайғамбары- 
мыз өсиетін «ұят кімде болса, иман сонда» деген мақал- 
мен қабылдай отырып, ұят деген тек жатымды нәрсе деп 
айтуға болмайды. Үяттың да ұяты бар. Абай айтқан на- 
^
I дандықтың ұяты мен иманның еш қатысы жоқ. Керісін- 
ше бір-біріне қарсы ұғымдар. Иманға қатысты Абай 
шын ұят деген ұғымды ұсынған. Абай айтуынша: «Мұн- 
} дай ұят екі түрлі болады». Біреуі — ондай қылық өзің- 
нен шықпай-ақ, бір бөтен адамнан шыққанын көргенде 
сен ұялып кетесің. Мұның себебі, сол ұят істі қылған 
адамды есіркегендіктен болады».
Өзге адам үшін ұяла білу нағыз адамшылдық. Демек, 
ұяттың негізінде адамшылық жатыр. Үят тек адам ба- 
ласына тән асыл қасиет. Өзгенің ерескел қылығына ұя- 
лу деген сөз, яғни ондай қылықты ұялушы жанның мүл- 
дем қабылдамай терістеуінде, ондай жат қылықтың өз 
бойынан аластатылуында. Адам бойында ұят келтіретін 
қылықтың болуы да ықтимал. Бірақ сол қылықты езге 
біреу жасағанда соншама тұрпайы көрінгені арқылы, 
адам әзін-өзі танып, сол жат қылықтан арылуға әрекет 
етеді. Мұны ғибрат деп атайды.
Шын ұяттың екінші түрі туралы ақын ойын одан әрі 
мына тұрғыда сабақтастырады: «...Үят, шариғатқа теріс, 
я ақылға, я абиұрлы бойға теріс, ...я адамшылыққа кесел
175

қылык, қатеден, яки нәпсіге еріп ғап ы лды қтан өз б о й ы н - ; 
нан ш ыққанды ғынан болады. Мұндай ұят қы лы қ қыл- - 
ғандығынды бөтен кісі білмесе де, өз а қы л ы н өз ныса- і 
б ық өзіңді сөккен соң, іштен ұят келіп, өзіне ж а з а тарт- 
тырады. Кірерге жер т а б а
алмай, кісі бетіне қ а р а й

жүктеу

Достарыңызбен бөлісу: