113
соғысынан кейін бейбітшілік жəне əскери ядролық бағдарламалар, ғарышты
зерттеу
бағдарламалары
т.б. қабылданған. Сонымен, ғылымның
институционалдық трансформациясы қазіргі білім қоғамындағы «үлкен
ғылымды» қалыптастырып, оның өсуіне əкелді.
Қазіргі ғылым пəнаралық деңгейде дамиды. Көп пəндер педагогикалық
жəне институционалдық негізбен қалыптасқан, мысалы, оқытушы ұжымы,
бағалау жəне оған корпорациялар себеп болған. Қазіргі тірі жəне жемісті
зерттеулер пəнаралық - генетикада, география мен əлеуметтану жəне
психологияда. Мысалы, əлеуметтануда экономикалық əлеуметтану, əлеуметтік
психология, саяси əлеуметтану, этносоциология, əлеуметтік антропология т.б.
қалыптасқан. Сөйтіп, зерттеулер мəселе емес, пəндік айырмашылық арқылы
жасалады.
Ғылыми ұжым.
Томас Кунның тұжырымдамасында негізгі ұғым парадигма емес, ғылым
ұжымы болып табылады. «Қалыпты ғылымның табиғаты» атты шығармасында
ол ғылыми ұжымның іс-əрекетінің өзгешелігін парадигма шеңберінде, яғни,
қалыпты ғылымның табиғатын сипаттайды. Осы ғылыми ұжым деген ұғымның
Т. Кунмен енгізуі шынайы деп санаймыз. Оған теориясы негізделеді. Ғылыми
ұжым оның теориясының шеңберінде ғылыми іс-əрекеттің логикалық
субъектісі болып ұсынылған. Т. Кунның тұжырымдамасы бойынша, ғалым
ғылыми ұжыммен қабылданған, білім жиынтығымен сипатталатын жəне
ғылыми мəселелерді шешумен ерекше байқалатын, нақты парадигманы
ұстанатын, тек ғылыми ұжымға қатысты болса ғана ғалым деп аталады.
Сөйтіп, Томас Кун ғылым тарихнамасында, ғылым тарихы - ол идея
тарихы деп санайтын интерналистік немесе имманентік бағытқа қарсы шығып,
ғылыми ұжым атты ұғым арқылы өз адам тұжырымдамасын ұсынды. Ол оған
ғылымның дамуын таза имманенттік талдаудан тыс шығып, ғылым дамуының
механизімін түсінуге жаңа мүмкіндік берді.
Парадигма, ғылыми ұжым жəне қалыпты ғылым деген ұғымдарға назар
аударсақ, біз түсінеміз, оның тұжырымдамасы 40-50 жылдар бұрын пайда
болуы мүмкін емес. Ол тек «үлкен ғылымның» дамуымен, қызметтің ұжымдық
түрімен, еңбектің бөлінуімен, яғни, ғалым нақты қызмет атқарады т.б. Осы
мағынада Т. Кунның тұжырымдамасы өзіне қазіргі қоғамның таңбасын
бастырған, ол объективті түрде əлеуметтік шарттардың тек ғылымның дамуы
немесе тоқтауына əсер етпей, сонымен қатар, теорияның ішкі, логикалық
құрылымына да ықпал жасайды.
Ғылым этосы.
Ғылыми танымның өзгешелігінің көрсеткіші, ғылыммен айналысу
қызметтің тəсілдері мен əдістерін меңгеру, құндылық
бағыттары мен мақсаттық
ұстанымдарды ұғынуды міндет етеді. Осы бағыттар ғылыми ізденістерге
стимуляция жасайды, жаңа объектілерді практикалық эффектке қарамай
зерттейді. Ендеше ғылым өзінің негізгі қызметін атқара алмайды - жаңа жəне
дəлелденген білімге жету.
Ғылымның екі негізгі ұстанымдары осы ізденіске əкеледі: ақиқаттың
өзіндік құндылығы жəне жаңалық құндылығы.
114
Ғылымның құңдылық ұстанымдары оның этосының негізін құрастырады,
оны əр ғалым меңгеріп, жəне олардың шығармашылығы новаторлықтың жəне
адамзат ұрпақтарына ақиқатқа жұмыс атқарудың үлгісі болып табылады.
Адамзат тарихында əйгілі ғалымдардың қызметінде қағидалылық үстемді
болған, олар ешқашанда тұлғалық жəне өзіндік мақсатқа құл болмаған.
Ғылымның идеалы ретінде қағида ұсынылған - ақиқаттың алдында бəрі
тең, мəселе ғылыми дəлелге тірелсе, ешқандай алғашқы еңбектері назарға
алынбайды.
Ғылыми этостың тағы бір маңызды қағидасы бар - өз зерттеулерінің
нəтижесін жариялағанда ғылыми шындық қажетті. Мүмкін ғалым қателеседі,
бірақ ешқашанда өз жаңалығына лайық нəтижелерді енгізбеу керек, яғни, ол
плагиатпен айналыспау керек. Дəйексөз институты ғылыми монография мен
мақалаларды құрастырғанда ғалым үшін міндет, ол тек авторлық құқықты
белгілемейді, сонымен, жаңа нəтижелердің селекциясын жасайды. Осы
селекциядан тыс жаңасын іздеуге ықпал болмас еді жəне ғылымда тек
қайталанатын нəтижелер үстемді болар еді, түбінде, ғылыми білімнің өсуі
тоқталады.
Əрине, фальсификация мен плагиаттың болмауы ғылымның құңдылық
нормасына айналып, бірақ, реалдық өмірде бұзылады. Əртүрлі ғылыми
ұжымдарда этикалық қағидаларды бұзған үшін əртүрлі қатал санкциялар
қойылады.
Қазіргі ғылымның
өміріне бір мысал көрсетейік, 1970-шы ж. биохимиктер
мен нейрофизиологтардың ортасында Галлис атты жас ғалым өз жаңалығын
жариялады. Ол шындыққа ұқсас болжау ұсынды, өсімдік қасиеті бар
морфиндер жəне мидің ішкі морфиндері жүйке талшықтарға біркелкі əсер етеді.
Бірақ сонша өткізілген эксперименттер осы болжауды дəлелдей алмады. Басқа
зерттеушілер
оның
алдына
шығатындықтан
қауіпсізденіп, Галлис
фальсификацияға бет бұрды. Сөйтіп, ол жалған нəтижелерді жариялады.
Галлистің жаңалығы бəрін қызықтырды, 1977 ж. Мюнхенде арнайы
симпозиумда оған өз теориясы бойынша эксперимент өткізуге ұсыныс
жасалады. Сонда Галлис өзінің фальсификациясын ашық жариялайды. Бүкіл
ғылыми ұжым оған бойкот жариялап, ғылыми контакт жəне бірлестік
мақалалардан бас тартты. Галлис əріптестерінен өзінің ашық хатында кешірім
сұрайды.
Идеалдық жағдайда ғылыми ұжым қасақаналық немесе ғылыми
нəтижелердің ниеттілік фальсификацияға əрқашанда жол жабу керек. Осы
идеалға табиғаттану ғылымдардың зерттеушілері жақын, ал гуманитарийлерге
саяси жəне идеологиялық құрылымдар жағынан қысым болған соң, оларға
санкциялар жұмсарған.
Ғылым этосы келесі мəселелерді қамтиды:
1. Ғылым этикасы профессионалдық этиканың түрі ретінде.
2. Ғылым этосының қалыптасу факторлары.
3. Р. Мертонның «ғылымның нормативтік этосы» атты тұжырымдамасы.
4. Ғылыми іс-əрекетте этикалық нормалар жəне контр-нормалар.
5. Ғылым этосын бұзуда білім сапасының төмендеуі.
