41
ал екі нəтиженің қосындысын композиция деп атайды.
Роджер Бэкон туралы қызық мəліметтер жеткен; ол су астында жүретін
кеме, автокөлік, ұшқыш аппарат идеяларын ұсынған; лабораториялық жағдайда
кемпірқосақты модельдеуге тырысқан; пікірден мəліметтерге, диалектикалық
пікірталастан практикаға, трактаттан табиғатқа көшуге шақырған; сандық
зерттеулерге, математиканы кең түрде қолдануға шақырды; оның
шығармаларын
отқа жағып, өзін абақтыға жапқан.
Орта ғасырда алхимиктің бейнесі - зертханада эксперимент жасап жатқан,
көптүрлі тəжірибелерінде металдардың трансмутациясы арқылы философиялық
тасты, өмір эликсирін шығаруды мақсат ететін зерттеуші. Экспериментті сол
кезде бірлік процестердің комбинациясы деп түсінген. Эликсирдің негізінде
жасанды алтын алынады; сол кезде бəрі металдар жасалмаған алтын деген
түсінік үстемді болған; қорғасын мен сынап қосындысын қыздырғанда алтын
шығады т.б. эксперименттер жасалған.
Лабораториялық алхимияның екі түрі болған: саяшылар жəне бəрінен
алшақтау түрі; бірінші - механикалық эффектке бағытталған, ал екіншісі -
тазарту мен медитативтік практикаға. Алхимиктердің көбі инквизициямен
жойылған; оның позитивтік нəтижелері фармакология туралы трактаттарда
сақталған.
Орта гасырда жеті еркін өнерлер болған - тривиум: диалектика,
грамматика, риторика; квадриум: арифметика, геометрия, астрономия, музыка.
Əр ғалым осы ғылым-өнерлерді меңгеруін қажет еткен. ХІІ-ХІІІ ғғ. араб
ғалымдарының табиғатты зерттеу нəтижелерін қамтитын шығармаларының
мəтіндері ашылған; араб
сандары қолданған; бірақ ғылымда схоластикалық əдіс
үстемді болған соң, табиғат кең түрде зерттелмей қалды.
Орта ғасыр мен Жаңа заманның ғылымдарына компаративистік
(салыстырмалы) талдау өткізгенде, негізгі айырмашылықты индукция жəне
дедукциямен байланыстырады. Орта ғасыр ғылымы Аристотельдің ізгілігімен
дедукцияны қолдаған, ал Жаңа ғылым (1600 ж.) бастап бақылау өткізілген
фактілерден индукция əдісі арқылы жалпы принциптерге жетеді. Дедукцияны
түсу, жайылу принципі деп түсінеді, эманацияға теңдейді.
Орта ғасырда ресми доктринаның шеңберінде жазылудың ақиқаты мен
сенімі үстемді. Ақиқат мəселесінде Ақыл өзінің ролінен айырылады, табиғат
өзгешелігі мен белсенділігін жоғалтады, Құдай құдіреті арқылы табиғи
реттілікке қарамай өз күшімен қызмет жасайды.
Орта ғасырдың теориялық бағыты əйгілі ойшылдардың мəтіндерінде
анық көрсетілген. Мысалы, К. Тертуллиан (160-220 жж.) былай деген:
«философтардың талпыныстары бекер болады, себебі олар өз қызығушылығын
Жаратушы мен Жарлық берушіге емес табиғат заттарына аударса». Əлде
«философтар тек ақиқатқа тырысады, ал христиандықтар оны меңгерген.
Себебі, басынан бастап философтар данышпандықтан бет бұрған, яғни, Құдай
үрейінен».
Құдай ақиқаттың билеушісі, солай болса, «христиандықтар дүние
стихиясына берілген философиядан алшақтап, жаратушы Құдай бойынша
философиялану қажет», - деп Августин жариялаған. Орта
ғасырда осыдан басқа