25
теориясын философия ғылымы ретінде қарастырады.
Арнайы ғылыми зерттеу философиялық мəселелердің теориялық
танымын түсіндіре алмайды. Керісінше, ол теориялық танымға жаңа мəселелер
мен аспектілерді алып келеді. Таным теориясы өз дамуында жаңа ғылымдардың
философиялық əдістемелік негізіне сүйеніп дамыды.
Қорыта айтқанда, қолданатын құрал (тəсіл) жəне əдіс деген екі ұғымдар
бір-бірімен тығыз байланысты.
Тəсіл - материалды немесе идеалды объект, оның танылатын объектпен
бағыттық байланысының нəтижесі, мəселенің шешім негізін құрастырады.
Сөйтіп, бұл ұғым заттық объектермен ассоцацияланады жəне объектілердің
орнын басатын (репрезентация) жəне жиналған білімді концептуалдау (жүйелі
түрге келтіру) көрнекі елестер болып табылады.
Таным іс-əрекетін меңгеретін негізгі формасына əдіс жатады.
Ғылыми əдіс - зерттеушінің таным процестерінің, операциялары мен
процедураларының мазмұндық тұрғыда регламенттеуге арналған алдын-ала
жазба бұйрықтардың жүйесі. Əдіс классификациясының бірнеше түрі бар, оның
ішінде: философиялық əдістер (зерттелетін нақтылықты анықтайтын,
синтездейтін, фрагментациялайтын жалпы қағидалар) диалектика жəне оның
альтернативалары, яғни
метафизика
мен
эклектика, структурализм,
феноменологияның, инструменталды операционализмнің философиялық
түрлері.
Жалпы, ғылыми əдістерге (бүкіл ғылыми салаларда қолдалынатын)
сапалық, сандық, құрылымдық-функционалды, жүйелік, кибернетикалық,
бағдарламалық, синергетикалық түрлері жатады.
Нақты ғылыми əдістер (нақты ғылымда зерттеушінің таным іс-əрекетінің
мазмұны мен ізгілігіне регламентация жасайды): физикада - ядерлы-
магнетикалық резонанс, калибровты əдіс, химияда - хроматографиялық əдіс,
психологияда - интроспективті əдіс, тарихи зерттеулерде - герменевтикалық
шеңбер. Осыған қарамай, дəстүрлі жіктелудің түрлері келесі: формальды
өлшемдер бойынша: жалпы логикалық əдістер; ал мазмұндық тұрғыдан:
эмпириялық пен теориялық зерттеулер əдістеріне бөлінеді.
Жалпы логикалық əдістер:
Салыстырмалы - бұл əдістің мақсаты негізгі біртекті өлшемдер бойынша
объектілерді салыстыру жəне олардың сапалы мен сандық қасиеттерін белгілеу.
Анализ - бұл таным бойынша, біртұтас объект ойлау немесе практикалық
(материалдық) түрде қосынды элементтерге (белгілерге, қасиеттеріне,
қатыстарына) бөлшектелінеді жəне олар біртұтас объекттен тыс өзгеше
зерттелуі қажет.
Синтез - бұл таным бойынша, объектің ойлау немесе практикалық
(материалдық) түрде алдын ала бөлшектелген қосынды элементтерін тұтастыру
жəне біртұтас объекттен тыс зерттеу процесінде пайда болған олар туралы
нəтижелерді қолдану.
Абстракциялау - бұл таным бойынша, ойлау арқылы объектің кейбір
белгілері мен қасиеттерінен көңіл сергіту жəне зерттеуде тек қажетті
белгілеріне назар аудару.
26
Жалпылау - бұл таным бойынша, объектің белгілерінің, қасиеттері мен
қатыстарының жалпы, біріктіретін жақтарын анықтау.
Индукция - бұл таным бойынша, ойлауды нақты ережелер бойынша
жалпы тұжырымға (ережеге, қағидаға) жеткізу.
Дедукция - бұл таным бойынша, жалпы ережелерден нақты
тұжырымдарды шығару.
Аналогия - бұл таным, объектілердің нақты қасиеттерін, белгілері мен
қатыстарын жариялау жəне осы арқылы басқа белгілері (қасиеттері мен
қатыстары) туралы болжам ұсыну, сөйтіп, зерттелген объектің салыстырылған
объектіге қарағанда ашылмаған құпия белгілері (қасиеттері мен қатынастары)
бойынша тұжырымдау.
Модельдеу - бұл зерттеу əдісі бойынша, зерттелетін объектті (шынайы)
ауыстыратын модельді құру жəне зерттеу, сол туралы бағдарламаны
түпнұсқасына да қолдану.
Эмпириялық зерттеу əдістері: Бақылау - осы зерттеу əдістің негізінде
мақсатқа бағынатын құбылыстар қабылдауы, рационалды білімнен айналып,
осы процесті бағдарлау (не жəне қалай бақылау керек) болады.
Сипаттама - бұл əдіс негізінде табиғи жəне жасамды тілдер арқылы
бақылау мен экспериментте табылған нəтижелерді бекіту жатыр.
Өлшеу - бұл əдіс негізінде объектілерді ұқсас белгілер, қасиеттер мен
қатыстарды үлгісі арқылы салыстыру жəне олардың сандық сипаттамаларын
белгілеу жатыр.
Эксперимент - бұл əдістің негізінде жарияланған жағдайларда,
айналғанда рационалды біліммен жетілген, объектке деген мақсатты ықпал
жатыр.
Теориялық зерттеу əдістері:
Ойлау эксперименті - бұл зерртеу əдістің негізінде материалдауға
келмейтін образдардың комбинациясы жатыр.
Идеалдау (мұрат тұту) - бұл зерттеу əдістің негізінде объекттің нақты
болу қажеттіліктерін шығару туралы елестердің ойлау құрылысы жатыр.
Формалдау - бұл зерттеу əдістің негізінде пəндік аймақ туралы жалпы
таңбалы модельді құрастыру, соның құрылысы мен заңдылықтарын таңбалық
операциялар арқылы айқындау жатыр.
Аксиоматикалық əдіс - ғылыми теорияны құру тəсілі, сондай оның
негізінде ақиқат түрінде дəлелсіз қабылдалынатын ережелер (аксиома немесе
постулаттар) жатыр, солардан кейін формалды-логикалық дəлелдеу арқылы
келесі ережелерді шығару.
Гипотетикалық-дедуктивтік əдіс - ғылыми теорияны құрастыру тəсілі,
оның негізінде бір-бірімен байланысты болжау жүйелерді құру, келесіде
солардан дедукциялық жаюдан тəжірибенің нəтижелерімен салыстырылған
бекітілімдерді шығару жатыр.
Математикалық гипотеза - бұл əдістің негізінде нақты математикалық
құрылыстан математикалық формализм арқылы зерттелген құбылыс аймағынан
зерттелмегенге экстраполяция жасау жатыр.
Абстракциялаудан нақтылыққа жету - бұл зерттеу əдісі бойынша,
Достарыңызбен бөлісу: |
