ҚАЗАҚ ТЕРМИНОЛОГИЯСЫНДА ОМОНИМ ҚҰБЫЛЫСЫНЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ
Аңдатпа
Бұл мақала омоним құбылысының қазақ терминологиясында көрініс беруіне арналады. Әдетте, тілімізде
омонимдер тек жалпы қолданыстағы сөздер аясында зерттелініп келеді. Омоним құбылысы арнаулы тіл
аясында сирек қарастырылған. Тіпті, термин болудың негізгі талаптарының бірі – «терминдерде омоним
болмау керек» деген де қағида бар. Дегенмен, термин қорымызда омонимдік қатар құрайтын терминдер де бары
жасырын емес.
Автор мақалада омоним-терминдердің терминологиялық қордан алатын орны, оның пайда болу жолдары
жайында сөз ете келе, омоним-терминдер өз ішінде жүйеаралық және саларалық деген үлкен екі топқа
бөлінетігдігіне тоқталады. Сонымен бірге, бұл
терминдердің омонимдік қатар құруына арқау болып тұрған үш
ерекшелікті атайды: терминдену үрдерісінде ұғымға атау беруде уәжді, яғни семантикалық байланысты басты
назарға алуы; екінші, шеттілдерден енген терминдер омонимдік қатармен тілімізге дайын күйінде енуі; үшінші,
ешқандай уәжсіз жай ғана дыбыстардың кездейсоқ қатар келуі арқылы омонимдік қатар түзуі.
Түйін сөздер:
салааралық омоним-терминдер, когнитивті-семантика, арнаулы тіл, жүйеаралық омоним,
аударматану
Тіл білімі ғылымында әдеби тілге берілген анықтама көпшіліке белгілі. Ғалымдар ғылым тілін екі
бағытта түсіндіреді. Бір ғалымдар оны әдеби тіл шеңберінде қарастырса, енді бір ғалымдар дербес тіл
ретінде қарастырады. Академик Ә.Қайдар, «ғылым тілі – бүгінде әдеби тіліміздің ең сүбелі саласы,
жон арқасы», «ғылым тілі қалыптаса алмаған әдеби тілді толыққанды әдеби тіл деп айтуға болмайды»
[1, 11] деп көрсетсе, академик Ө.Айтбайұлы Ә.Қайдардың ізімен ғылым тіліне мынадай анықтама
береді: «Ғылым тілі – ғылыми негізде жасалатын өзіндік қалыптасу принциптері бар, стильдік өңі
ерекше әдеби тілдің бір түрі. Әдеби тілдің ғылымға қызмет ететін бір тармағы. Адам, қоғам, табиғат
жөнінде ақиқат ақпарат беретін, шындықты баяндайтын ғылыми мәтін (текст)» [2, 88]. Ал енді ғылым
тілін дербес функционалды тіл ретінде қарастыратын көзқарастарға В.П. Даниленконың пікірін
келтіруге болады. Ғалым ғылым тіліне үлкен дербестік беріп, ол өзінің элементтерінің құрамы мен
қызметі жағынан «жалпы әдеби тілдің ғана емес, жалпы ұлттық тілдің де аясынан шығады» [3] деп
санайды. Пікірлердің бір ұшы ғылым тілін «терминологиялық лексика» ұғымының аясында түсіндіру
барысынан көрінеді. Осы орайда зерттеушілер
жалпы лексика
–
арнаулы лексика
,
әдеби тіл
–
арнаулы мақсатта қолданылатын тіл
,
термин
–
бейтермин
,
сөзқолданымды реттеу
–
терминологиялық жүйелерді құру
тәрізді оппозицияларға сүйене отырып, терминологиялық
жүйелердің автономды мәртебесін, әдеби тілдің құрамына кірмейтіндігін дәлелдеуге тырысады [4].
Ғылым тілін түсінуде (немесе түсіндіруде), ілгеріде де ескертілгендей, тілдің қызметін ғана емес,
ғылым саласындағы адамның іс-әрекетін де көрсеткен лазым. Жалпы алғанда, ғылымның мәні
шындық болмысты танудың ерекше үдерісін бейнелеуден көрінеді. Сол мақсатта тілдің коммуника-
тивтік бағытталуы жүзеге асады. Тілдік құралдар негізінде қоршаған шындықтың құбылыстары мен
үдерістері, олардың түрлі қасиеттері мен белгілері, өзара қатынастары мен байланыстары тілдік
тұрғыдан тіркеледі. Бұл ғылыми тілдің лингвистикалық зерттеудің нысаны екендігін айқындайды,
сонымен бірге, ғылым тілінің шындық болмысты танудағы қызметін белгілейді. Ол қызмет тілдің
ғылыми білімді жинақтау, сақтау, тарату әрекеттерімен тығыз байланысты болып келеді және
мынадай түрлерде көрінеді: 1) когнитивтік (ойлау); 2) аккумулятивтік (білімнің қорлануы); 3)
коммуникативтік (мамандардың қарым-қатынасы, жаңа білім алу мен қалыптастыру).
Мәселеге осы тұрғыдан келгенде, ғылым тілі – қарым-қатынастың ғылыми аясында жасалатын
лексика-грамматикалық жүйесі бар тұтас құрылым. «Ғылым тілі» ұғымының кең болатын себебі, ол
ғылыми стильді танытатын тілдік құралдарды ғана емес, ғылыми ая (сфера) қатынасындағы барлық
функционалдық-стильдік белгілерді, түрлерді қамтиды. «Ғылым тілі» ұғымы – ғылыми стильдің
ядросы мен шеткері аймағын құрайтын таңбалық бірліктердің, қолданыстардың грамматикалық және
|
