Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы №4(62) 2017 ж.
15
байланыстағы сөздердің қатарында туады [10, 43]. Келтірілген сөздің семантикасы – оның
синтагмалық, парадигматикалық байланыстарының бірлігімен анықталатындығы белгілі болды.
Парадигматикалық байланыс – тілде, ал синтагматикалық болса сөйленімде өмір сүреді.
Синтагматикалық байланысқа – сөйлеу қызметінің синтаксистік заңдылықтары жатады. Сөз-стимул
сөз-реакциямен синтаксистік қатынасқа түсіп, сөз тіркесін немесе сөйленімнің негізін құрайды.
Синтагматикалық ассоциацияны сөз табының категориялары бойынша бөлуге болады. Мысалы:
зат есім-сын есім, зат есім-етістік т.б. дос-кездесу, дос-үш, дос-жақсы және т.б.
Қазіргі тілтанымның маңызды ерекшелігі ойлау, тіл жіне танымның біртұтас когнитивтік тілдік
кешен ретінде қарастырылуымен айқындалады. Тіл мен ойлаудың байланысыы тілтанымдық
философияның негізін құрайды. Объективтік шындық, яғни табиғи құбылыстар туралы ұғымның сөз
арқылы, ал пайымдаудың сөйлем арқылы тілмен жеткізілуі тіл мен ойлаудың бір қырын танытса,
ойлау үдерісінің іштей сөйлеумен байланысы екінші қырын айқындайды [11, 22].
Қазақ теңеулерін зерттеген Т.Қоңыров олардың семантикалық типтеріне тоқталғанда,
семантикалық өріс бойынша қарастырған. Ол қазақ тіліндегі теңеулердің семантикалық топтарының
бірін ассоциациялық топ деп атап, шетел және орыс лингвистикаларында кеңінен тараған
«ассоциациялық ая» деген ұғымды өз бетінше қолданып отырғандығын айта келіп: «Рас, аталмыш
еңбектерде бұл ұғым белгілі бір сөздердің басқа бір сөздермен тіркесу мүмкіндігімен
байланыстырылса, бізі оны теңеу мүшелерінің (образ, предмет, белгі) парадигмалық және
синтагмалық аяларының кеңеюімен байланыстырдық» деп атап көрсетеді [12, 78].
Ассоциациялық өріс деп, психолингвистика мен психология шеңберінде қарастырылатын сөз-
стимулдардың айналасына сөз-ассоциаттар тобы жинақталған ассоциацияның түрлерін айтамыз.
Ассоциациялық өрісте мағыналық жағынан жақын, төркіндес сөздер жинақталады [1, 381].
Сонымен, ассоциациялық өріс әрбір адамда әр түрлі, яғни адамның дүниетанымы, оның тіл
қолданысындағы атаулар құрылымы мен олардың арасындағы қарым-қатынастарға байланысты
жеке, ерекше болады. Ассоциация сипатына сол адамның жасы, жеке басындағы ерекшеліктері,
географиялық жағдайлары, мамандығы, және т.б. әсер етеді. Ал ұлттық ұжымдық сана немесе
этностық санада ассоциация тұрақты болады, өйткені сөздер арасындағы байланыс ұдайы
қайталанып отырады. Жоғарыда айтылғандай, әр халықтың мәдени, тілдік әлем бейнесі әртүрлі,
себебі халықтың тарихы, тілі, өмір сүру салты, санасы әр түрлі. Сөз-ассоциат – бұл тек қана
заттардың, құбылыстардың атауы ғана емес, сонымен қатар олар адамды қоршаған әлемнің бір бөлігі,
адам санасында сәулеленуі арқылы олар сол халыққа ғана тән, сол халықтың мәдениетімен шектелген
ерекше қасиеттерге ие бола бастайды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1
Лингвистический энциклопедический словарь. Языкознание // Под ред. В.Н. Ярцевой. – М.: Советская
энциклопедия, 1990. – 683 с.
2
Васильев Л.М. Теория семантических полей // Вопросы языкознания. – 1971. – №5. – С.105-113.
3
Попова З.Д., Стернин И.А. Лексическая система языка. – Воронеж: Изд-во Воронежского ун-та, 1984. –
148 c.
4
Филин Ф.П. Очерки по теории языкознания. – М.: Наука, 1982. – 336 с.
5
Уфимцева А.А. Опыт изучения лексики как системы. – М.: Изд-во Академии Наук СССР, 1962. – 287 с.
6
Щур Г.С. Теория поля в лингвистике. – М.: Наука, 1974. – 255 c.
7
Залевская А.А. Индивидуальное знание. Специфика и принципы функционирования. – Тверь,1992. – 136 с.
8
Сахарный Л.В. Введение в психолингвистику. – Л.: Изд-во Ленинградского университета, 1989. – 181 с.
9
Кубрякова E.С. Человеческий фактор в языке. Язык и порождение речи. – М.: Наука, 1991. – 240 с.
10
Залевская А.А. Вопросы организации лексикона человека в лингвистических и психолингвистических
исследованиях. – Калинин: Калинин. гос. ун-т, 1978. – 88 с.
11
Аккузова А.А. Коммуникациялық бірліктердің сөйлеу актілер теориясындағы көрінісі // Абай атындағы
ҚазҰПУ-нің Хабаршысы. Филология сериясы. – 2016. – №2 (56). – 22 б.
12
Қоңыров Т. Қазақ теңеулері. – Алматы: Мектеп, 1978. – 193 б.
Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Филологические науки», №4(62) 2017 г.
16
Б.К. Акбердыева
1
1
Каспийский государственный университет технологий и инжиринга имени Ш.Есенова,
г. Актау, Казахстан
Достарыңызбен бөлісу: |
