Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы №4(62) 2017 ж.
111
қазақта «қатын» десе, кемсіткен, жақтырмаған мәнде естіліп, оның орнына «әйелді» қолдану 1927
жылдан бастап етек алған.
Өздік ұйымдасуға тілдің жаратылысын жатқызамыз. Адам тілдің жүйелілігін қолдан жасаған жоқ.
Тек оның құрылысын зерттеп, жүйелі құбылыс екендігін анықтады. Тілдің өздік ұйымдасуы ол –
жаратушының адамға берген сыйы. Хакен айтқандай, адамдардың қолымен жасалған және табиғи
өздік ұйымдасуы болады. Табиғи өздік ұйымдасудың әмбебап заңдары бар. Тілдің табиғи ұйымдасуы
бізге түсінікті. Ал субъектінің араласуымен болатын жасанды ұйымдасу бір басқа. Олар тілдің табиғи
өздік ұйымдасуының ықпалына түсіп, шиеленістер тудырады. Мысалға алсақ, белгілі бір тілдегі
сленгтер, жаргондар, «шұбарлап» сөйлеу тілдің табиғи ұйымдасуына кері әсері бар.
Математикалық тұрғыдан
фрактал
термині (латын тілінен fractus – бөлшектелген, сынған,
бұзылған) – математикалық жиынтық, бір объектінің ұқсас немесе тура сондай бөліктерге бөлінуі.
Негізі «фрактал» математикалық термин емес. Табиғи нысан ретінде мәңгілік қозғалыстар мен
дамуды білдіреді. Ол кез келген фигураларға қолданылады. Әдетте үлкеннен бастап, кішкентай
формаға әрқилы өзгере беру сипаты тән. Терминді геометрия саласы бойынша 1975 жылы француз
және америкалық математик Бенуа Мандельброт енгізген. Қазіргі кезде бұл термин түрлі салада,
бейнелеу өнерінде, интернет желісінде ақпараттарды «сығып» сақтау үшін, нанотехнологияда,
экономикада, биологияда, тіпті әдебиетте құрылымдық, семантикалық фракталды табиғаты бар
шығармаларда қолданылады. Фракталды өзіндік ұйымдасулар шиыршықты, шоғырланған
шеңберлер, айналы-симметриялы ағаш тәрізді, тамыр тектес (ризома) үлгілер арқылы көрініс табады.
Өздік ұйымдасудың «шоғырланған шеңбер» фракталды үлгісіне концептілердің концептілік аяға
бірігіп, ортақ бір өзекке шоғырлануын мысалға келтіруге болады.
Тілдің біртұтастығы мен жүйелілігіне сыртқы факторлар әсер етіп, тілде белгілі бір тұрақсыздық
пайда болады да, тілде жаңа өзгерістер туындай бастайды. Мысалы, тілдік қор кірме сөздер арқылы
да өрісі кеңіп отырады. Ал ол кірме сөз алдымен тілдің беткі қабатында, басқаша айтқанда сөздік
қорға енбей, сол тілдің ерекшелігіне икемделіп, ауызекі тілдің аясында ғана қолданылады. Мұндағы
тілге тұрақсыздық әкелген – кірме сөздер. Кірме сөздер сол тілдің заңдылығына бағынып, белгілі бір
уақыттардан соң халықтың санасына орнығып, тілдің ішкі қабатына қарай өтеді.
Ю.В. Федурко ділдік сөздік қордың өзегін
аттракторға
балайды. Барлық ұқсас құрылымдар сол
ділдік сөздік қордың аясына барып бекиді. Тірек элементтер «реттіліктің параметрлері» болып
табылады. Тіректерді таңдау тұлғаның перцептивті-когнитивті-аффективті тәжірибесімен
анықталады [6, 9].
Ю.В. Федурконың орыс тілінде сөйлейтін тұлғаларға жасаған еркін ассоциативік талдауы
бойынша реттіліктің параметрлері ретінде префиксті морфемалар, түбір морфемалар, жұрнақ,
жалғаулы морфемалар, фонемалар мен графемалардың тізбегі, дыбыстық, әріптік айтылуы бірдей
сөздер т.б. бола алады.
Өздік ұйымдасу синергетиканың негізгі ұғымы болып табылып, хаостан құрылымданған, тұрақты
күйге, яғни аттракторға ауысуды білдіреді. Аттракторлар деп күрделі өзіндік ұйымдасқан жүйедегі
кейбір нүктелерді атайды. Олар жүйенің динамикасын анықтап, дамуға бағыттайды. Аттракторлар
жүйелер дамуының түрлі траекторияларын өзіне тартатын сипатымен айрықшаланады.
Ақпараттардың ағыны хаос тудырады. Белгілі бір тілде сөйлеушінің тілдік санасында орнықпаған,
ділдік санасына тура келмейтін жаңа сөздер қобалжу мен әсер тудырады. Басқа бір тілдегі
архаизмнің, ол үшін неологизм болғаны маңызды емес. Мұндағы назар аударатын мәселе ол – сөздің
алғаш құлаққа шалынуы. Жаңа сөз синергетикалық үдеріске түсіп, тілдік сана арқылы ділдік санаға
өту үдерісіне түседі. Тілдік санаға ұлттың ана тілі негіз болса, ана тілі – ділдік сананың негізгі тірегі.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1
Зағыпаров Қ.Ф. Философиялық терминдердің сөздігі. – Павлодар: ПМПИ, 2011. – 138 б.
2
Залевская А.А. Синергетическая психолингвистика или психолингвистическая синергетика? //
Методология современной лингвистики: проблемы, поиски, перспективы: Сборник статей. – Барнаул: Изд-во
Алт. ун-та, 2000. – С.10-16.
3
Алефиренко Н.Ф. Лингвокультурология. Ценностно-смысловое пространство языка. Учеб.пособие. – М.:
Флинта, 2010. – 288 с.
4
Хакен Г. Информация и самоорганизация. − М.: Мир, 1991. − 240 с.
5
Маслова В.А. Синергетика и лингвистика: мода или новая парадигма знания? // Ученые записи
Таврического национального университета им. В.И. Вернадского. Серия «Филология». Том 20 (59). – 2007. –
С.85-90.
Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Филологические науки», №4(62) 2017 г.
112
6
Федурко Ю.В. Идентификация незнакомого слова как синергетический процесс. Автореф. дисс. на
соискание уч. степени. канд. филол. наук. 10.02.19 – теория языка. – Тверь, 2008. – 15 б.
А.О. Тымболова
1
, Л.А. Ибраймова
2
1,2
Казахский государственный женский педагогический университет,
г. Алматы, Казахстан
Достарыңызбен бөлісу: |
