Ботаника Оқу әдістемелік құралы

Мүк тәрізділерге мысал ретінде көкек зығырын алуға болады. Көкек зығыры денесі сабақтан және ұсақ үшкір жапырақтан тұрады. Бұл қос үйлі өсімдік, яғни бір түбірде аталық антеридии, екінші түбінде аналық архегонии орналасады. Жынысты көбеюі жыныс органдарында жүреді.Ұрықтанудан жасалған зиготадан қорап тәрізді ішінде споралары жетілетін спорангии жасалады. Сөйтіп көкек зығырының жынысты көбеюі алмасып, ұрпақ ауысу жүреді.

Көкек зығыры өркенінен жапырағына, сабақтарына және ризоидтарына назар сала қарау, суретін салу.

Сфагнум мүгі дымқыл жерлерде, кейде суда өсетін өсімдік. Жіңішке сабағының бойында шоқтанып орналасқан жапырақтары орналасқан. Сфагнум мүгі денесінде ірі су жинағыш клеткалар және жіңішке хлорофилді клеткалар бар. Сондықтан сфагнум қышқыл жерге өсуге бейім. Сфагнум өркенінің төменгі бөлігі суда болады, ризоиді жоқ. Сабақтың жоғарғы жағында архегонии мен антеридии орналасады. Жыныс клеткалары ұрықтанғаннан кейін пішіні шар тәрізді спарогон қорабы жетіледі. Қорапшаның ішінде жасалатын спорангиде көптеген споралар жасалады. Споралар шашылып қолайлы жағдайға түскен жағдайда, одан жіп тәрізді балдырға ұқсаған протонема жасалады.

Мүк тәрізділермен салыстырғанда папоротник тәрізділердің жыныссыз ұрпағы, яғни спорафиті басым. Бұл көбіне шөптесін өсімдіктер. Папоротниктердің жапырағы, сабағы, тамыры бар. Папоротниктер споранияда жасалатын споралар аркылы жыныссыз көбейеді. Спорангиі жапырақ астындағы бетінде болатын сорустың ішінде жасалады. Жерге шашылып, қолайлы жағдайға түскен спорадан өскінше дейтін гаметофит жетіледі. Өскіншенің денесінде хлорофилл және ризоиді болады. Сондықтан оны организм ретінде қарастыруға болады.Өскінше бойында жыныс органдары антеридии мен архегонии жетіледі. Антеридиде сперматозоид, архегониде жұмыртқа клеткасы жасалады. Олар бір-бірімен косылып, ұрықтанғаннан кейін жаңа спорафит - папоротник пайда болады.

1 Лупа арқылы көкек зығыры өркенінің жоғарғы жағынан аталық жэне аналық өсімдікті табу. Қорапшасын тауып, оның тірсегін, қуысын жэне қақпағын көріп, суретін салу.

2 Сфагнум мүгі гербариінен өркені және қорапшасы сыртқы құрылысын зерттеп, суретін салу.

3 Сабағының көлденең кесіндісінен жасалған даяр препаратын микроскоп арқылы зерттеп су жинағыш клеткаларын және механикалық тканын зерттеу. Суретін салу.

4 Мынадай тәжірибе жасалады. Сфагнумды стакандағы суға салып қойса біраз уақыттан кейін жапырақтарынан су тамшылайды. Бұдан сфагнумның су жинағыш клеткаларына су толатынын білеміз.

5 Аталық папоротник гербариі, даяр препараттар, микроскоп, лупа.

Аталық папоротник гербариі арқылы жапырағын, сабағын, тамырын, сорусын қарап суретін салу.

6 Сорусының көлденең кесіндісінен жасалған даяр препараттан спорангиясы қабығын зерттеу. Суретін салу .

5. 
   Лупаны пайдаланып карағайдың аталық және аналық бүрлерін қарау. Аталық бүрден тозаңдарды, аналық бүрден тұқым бүршігін тауып зерттеу, суретін салу.
   

1. 
   Мүктәрізділерді не себептен өсімдіктер эволюциясында жеке бұтақ түрінде қарастырады?
   
2. 
   Жасыл мүктің тіршілік кезеңі калай өтеді?
   

4. 
   Шаңжапырақ тәрізділердің құрылысымен тіршілік ортасы қандай?
   
5. 
   Еркек усасырдың сорусының жән гаметифитінің құрылысы қандай?
   

6. 
   Жалаңаш тұқымды өсімдіктерді жоғары споралы өсімдіктерден қандай белгілері арқылы айыруға болады?
   
7. 
   Жалаңаш тұқымдылардың қандай белгілері жоғары споралы өсімдіктерге ұқсас болып келеді?
   

8. 
   Қарағайдың тіршілік кезеңі қалай өтеді?
   
9. 
   Тұқым бүрінің құрылысына сипаттама беріңдер.
   
10. 
    Тұқым қалай пайда болады және қандай құрылысты болып келеді?
    

• 
  қосжарнақты класы тұқымдастарының морфологиясы мен гүл бөліктерінің ерекшеліктерімен танысу
  
• 
  Сарғалдақ тұқымдас өсімдіктердің құрылыстарындағы және гүл бөлімдеріндегі ерекшеліктерді ажырату
  

Сарғалдақтар тұқымдас өсімдіктердің түрлері шөптесін, лианалар түрінде кездеседі. Жапырақтары кейбіреулерінде кезектесіп отырады. Гүл симметриясы актиноморфты және зигоморфты түріне, гүлсерігі жай және' қосарланған болыпта кездеседі. Кейбір түрлерінің күлтелерінде шірнеліктер, жиналатын мүйіз шақшаға ұқсас өсіндісі болады. Шірнеліктердің құрамында хош иісті тәтті шырындары болады, осы шырындармен қоректенуге ұшып келген бунақденелілер өсімдіктерді тозаңдандырады, кейбір түрлері жел арқылы да тозаңданады. Гүлдерінде аталықтары да, аналықтары да болады. Жемістері көп тұқымды топтама және көп тұқымды жаңғақ болып келеді.

Өсімдікке морфологиялық талдау мынадай схемамен жасалады:

1. 
   Өсімдік түрі (қазақша, орысша, латынша)
   
2. 
   Өсетін жері (орман, жайылымдық, дала, батпақ, су қойнау, тау шатқалы т.б.)
   
3. 
   Жер бедері (ойпат, қырат, тау, төбе, тау етегі, тау беткейі т.б.)
   
4. 
   Топырағы, оның ерекшелігі мен ылғалдылығы (құмақ, саздақ, құрғақ, орта дәрежелі ылғалдылық, сортаң т.б.)
   
5. 
   Экологиялық тобы (мезофит, ксерофит,склерофит, суккулент, гидрофит т.б.)
   
6. 
   Биологиялық типі (ағаш, бұта, жартылай бұта, шөптектес өсімдіктер)
   
7. 
   Өмір сүру ұзақтығы (бір жылдық, екі немесе көп жылдық)
   

9 Тамыр (тамыр жүйесі, ұзындығы, түрі, түсі, көлденең қиындысы)

10. 
    Тамырдың түр өзгерісі (метаморфозы). Микроза.
    
11. 
    Сабақ (өсу жолы, биіктігі, көлденең қиылысы, сыртқы құрылысы, түсі, консистенциясы)
    
12. 
    Сабақтың түр өзгерісі
    
13. 
    Жапырақ (жапырақ сағағы - морфологиясы, қынапты, тілшелі). Жапырақ тақтасының негізгі яғни сабақка немесе сағаққа бекитін жерінің пішіні, жәй немесе күрделі жапырақ, жалпы жапырақтың пішіні, жиегі, ұшы, тілімденуі, түсі, бетінің сипаты түкшелері, категориясы, гетерофиллия, ішкі құрылысы, жүйкеленуі т.б.
    
14. 
    Жапырақтың түр өзгерісі (метаморфозы)
    
15. 
    Өркен (бұтақтануы, жапырақтың онда орналасуы кезектесіп, қарама - қарсы т.б.)
    

10. 
    Гүл (орналасуы, гүл жапырақ немесе жабын жапырақ, гүл серігі) жәй, қос қоршаулы, біріккен, кіріккен желекті немесе дара желекті, гүл бөлімдерінің саны, пішіні, қос жынысты, дара жынысты гүл, гүлдің симметриясы (дұрыс, бұрыс, ассиметриялы), аталықтың типі, саны, тозаң жіпшесінің, тозаң қабының құрылысы, ашылу жолы. Аналық (гинецей), түйіні (жатыны) - апокарпты, синкарпты т.б. орналасуы (ортаңғы, үстіңгі, астыңғы), аналықтың ауызы, оның үстіңгі бетінің құрылысы, мойны т.б. морфологиялық сипаттамалар.
    

10. 
    Гүл шогы, типі (моноподиалдық - бүйір гүлді, симподиалдық - төбе гүлді гүл шоғы) т.б.
    
11. 
    Гүлдің формуласы мен диаграммасы.
    

20. 
    Жалаң тұқымды өсімдік болса, жаңғағының морфологиясы, антеридиймен архегонийінің т.б. сипаттамасы.
    
21. 
    Жабық тұқымды өсімдіктердің тұқымына морфологиялық сипаттама (саны, пішіні, көлемі, түсі, сыртқы беті, құрылысы, таралу жолы)
    
22. 
    Өсімдіктердің пайдалануы (азықтық, улы, малазықтық, техникалық, дәрілік, илік, бояу алынатын т.б.) өсімдіктің аты толық анықталған соң жазылады.
    

1 Тірі немесе кеппешөп даналарынан сарғалдақ тұқымдас өсімдіктердің жапырақтарына, сабақтарына, тамырларына сипаттама беру

2 Гүл шоғырларының түрлерін анықтау

3 Гүлдерінен гүлсерігінің қандай болып келетіндігін анықтап, күлтеріндегі шірнеліктерді, шпорценді көрсету

4 Гүлдеріндегі аталық, аналық сандарын анықтап, құрылыстарындагы ерекшеліктерді көрсету

5 Жеміс түрлерін анықтау

1. 
   Саргалдақ тұқымдас өсімдіктер қандай тіршілік жағдайында кездеседі?
   
2. 
   Гүл симметриясы қандай?
   
3. 
   Гүл құрылысында қандай ерекшеліктер бар?
   

1. 
   Гүлінде аталық, аналық саны қанша?
   

4. 
   Сарғалдақ тұқымдасын анықтағанда қандай белгілеріне көңіл аудару керек?
   

- раушандаргүлділер тұкымдас өсімдіктердің құрылыстарындағы және гүл бөлімдеріндегі ерекшеліктерді ажырату;

- раушандаргүлділер түқымдастарының адам өміріндегі маңызы.

Жалпы түсінік

Раушангүлділер тұқымдастардың көпшілігі - пайдалы жеміс ағаштары. Бұлар қосжарнақтылар класына жататын ағаш, бұта, көп жылдық, кейде екі немесе бір жылдық шөптесін өсімдіктер. Олардың жеміс-жидек дақылдары халық шаруашылығында кеңінен қолданылады.

1. 
   Алма және алхоры гүлдері суретін салу
   
2. 
   Гүлдер формулаларын жазып, диаграммаларын жасау
   
3. 
   Сол өсімдіктер жемістері коллекцияларынан жемістерді сипаттап, суретін жасау
   
4. 
   Тірі өсімдіктерден немесе кеппешөп даналарынан раушангүлділер тұқымдас өсімдіктердің вегетативтік мүшелерін сипаттау
   
5. 
   Раушангүлділер тұқымдасының қандай тұқымдас тармақтары бар? Олар қандай белгілерімен сипатталады?
   

1. 
   Раушангүлділер тұқымдас өсімдіктердің қандай ерекшеліктері бар?
   
2. 
   Гипантий дегеніміз не?
   
3. 
   Раушандаргүлділер тұқымдасының қандай тұқымдас тармақтары бар?
   
4. 
   Раушандаргүлділер тұқымдасы қандай белгілерімен сипатталады?
   
5. 
   Раушандаргүлділер тұқымдас өсімдіктерінің халық шаруашылығында
   

- бұршақ тұқымдас өсімдіктердің жалпы сипаттамасымен және егістік жоңышқаның сыртқы құрылысымен, гүл бөліктерімен танысу;

- мимоза тұқымдасының гүл құрылысына мән беріп, өкілдерінің сыртқы және ішкі кұрылысының ерекшеліктеріне назар аудару;
Жалпы түсінік

Бұршақ тұқымдас өсімдіктер тіршілік формасына карай ағаш, бұта, лиана, шала бұта, көпжылдық және бір жылдық шөптесін болып келеді. Бұл тұқымдас өсімдіктердің шаруашылық мәні зор. Бағалы азық-түлік және жемшөптік дақыл ретінде өсіріледі. Қазақстанда егістік және көкөністік мәдени бұршақ тұқымдас өсімдіктерден асбұршақ, үрмебұршақ, соя, жамбас бұршақ өсіріледі. Кейбір бұршақ тұқымдас өсімдіктер әсемдік үшін өсіріледі. Оларға сары қараған, ақ қараған және бұршақтарды атауга болады.

Бұршақ тұқымдас өсімдіктердің бір тобының сабағы мықты емес, жер бауырлап өседі. Ал екінші бір тобының сабағы мықты, тік өседі. Енді бірінің сабағы мұртшаға айналып, өрмелеп өсуге бейімделген.

Бұршақ тұқымдас* өсімдіктердің жапырагы бірнеше кішкене жапырақтардан құралатын қауырсын тәрізді, күрделі жапырақ, үшқұлақты, саусақ салалы болып келеді.

Гүлі дұрыс құрылмаган зигоморфты, гүл қоршауы,

күлтежапырақшасының мөлшері, пішіні де бірдей емес. Гүлсерігі қосарланган, біріккен тостағанша жапырақтардан 5, тостағанша, күлтежапырақшадан 5 күлте түзіледі. Күлтежапырақшалардың пішініне қарай аттары бар. Ең ірі жоғарғы күлтежапырақша - желкен, бүйіріндегісі - ескек, төменгі біріккен екі күлте жапырақша қайықша деп аталады.

Қайықша күлтесінің ішінде 10 аталық, бір аналық болады. Аналықтың бір ғана ұялы түйіні және бірнеше тұқым бүрлері болады. Андроцейіндегі аталық құрылысы туыстарында әр түрлі болады. Ақмия (софори), тентекмия (термопсис) туыстарындағы андроцейіндегі 10 аталығы да бірікпеген бос болады, ал бөрі бұршақ ,'бекіш туыстарындағы андроцейдегі 10 аталықтары да аталық жіпшелері арқылы бірігіп кетеді. Бұршақ, жоңышқа, сиыржоңышқа туыстарының түрлерінде 10 аталықтың 9 бірігіп, 1 бос болады. Күлтенің түсі әр түрлі: ақтан қызыл және күлгін түске дейін өзгереді. Бұршақ тұқымдас өсімдіктердің гүл шоғырлары шашақ, шатырша, жұмыргүл т.б. болады. Жемісі - бұршаққап.

Бұршақтың дәні екі қабыршақ болып ашылады және ішінде бірнеше ұрық болады. ұрықтарының түсі, пішіні және мөлшері әр түрлі болып келеді. Дәнінің негізгі ерекшелігі - оларда акуыздың көп болуы.

1. 
   Бұршақ, қараған, сиыр жоңышқа гүлдері құрылысын зерттеп, суретін салу
   
2. 
   Гүлдерінің формуласьш жазып, суретін салу
   
3. 
   Бұршақ тұқымдастарды басқа тұқымдастармен салыстырып гүлдері ерекшелігін анықтау
   
4. 
   Бұршақ тұқымдас өсімдіктерінен немесе кеппешөп даналарынан жапырақтарының жай, күрделі, орналасу тәртібін, бөбе жапырақтарының бар жоқтығын анықтау
   
5. 
   Тамыр жүйесін анықтап қарау. Тамырларынан кішкене түйнекшелерге ұқсайтын төмпешіктерді табу, ылғалды препараттағы түйнектермен салыстыру
   

1 Бұршақ тұқымдас өсімдіктердің вегетативті мүшелерінде қандай ерекшеліктер бар?

2. 
   Қандай гүл бөлімдері болады және күлте пішіндері кандай болып келеді?
   
3. 
   Тамыр жүйесінің қандай маңызы бар?
   
4. 
   Туыстарының андроцейлері кандай кұрылысты болып келеді?
   

• 
  жөкеағаштар тұқымдасының құрылысының ерекшеліктерімен студенттерді таныстырып, негізгі ұғымдарын ұғыну;
  
• 
  құлқайыр тұқымдасының морфологиялық ерекшеліктерімен студенттерді таныстыру;
  

Осы тұқымдасқа шөптесін, бұталы, ағашты өсімдіктер жатады. Ағаштардың жапырақтары кезекті, жай, бүтін болып келеді. Гүлдері екіжынысты, дұрыс, өлшемдері үлкен және орташа, әр түрлі түсті,. жалғыз немесе тирсонды гүлшоғырлы болып келеді. Гүл серігі күрделі (екіеселенген), 5 мүшелі. Тостағанша жиынтығы біріккен немесе бірікпеген, кейбір кезде тостағанша жиынтығының астары болады. Күлтежапырақшалары бос немесе негізінде біріккен бітеугүлдері бар. Аталықтары көп, түтікше тәрізді біріккен. Тозаңқаптары 2 ұялы. Гинецей ценокарпты, 5 және одан да көп жемісжапырақтардан тұрады. Жатын үстіңгі, 5 немесе көп ұялы, бір немесе бірнеше 2 интигументті ұрық бастамасы бар. Жемісі - кауашақ. Тұқымы эндосперлимен болып келеді. Тозаң түйіршіктері ірі, тікенді, кейбір кезде талшықты.

Тұқымдастың құрамынада 85 туыс жэне 1500-ден астам түр кіреді. Негізінен құлқайыр тұқымдасы тропикті және субтропикті аймақта, ал кейбіреулері -орташа жағдайлы аймақта кездеседі.

Тұқымдас өкілдері жылы жағдайды сүйгіш болады. Көбінесе ормандарда, батпақ жерлерде, теңіз жағажайларында кездеседі.

1 Тірі немесе кеппешөп даналарынан құлқайыр тұқымдас өсімдіктердің жапырақтарына, сабақтарына, тамырларына сипаттама беру

2 Гүл шоғырларының түрлерін анықтау

3 Гүлдерінен гүлсерігінің қандай болып келетіндігін анықтап, күлтеріндегі шірнеліктерді, шпорценді көрсету

4 Гүлдеріндегі аталық, аналық сандарын анықтап, құрылыстарындағы ерекшеліктерді корсету

5 Жеміс түрлерін анықтау

1. 
   Құлқайыргүлділер қатарына енетін тұқымдастарының санын атаңыз?
   
2. 
   Құлқайыргүлділер қатарына жататын өсімдіктердің гүлінің құрылысы қандай?
   
3. 
   Құлқайыр тұқымдасының құрылысының морфологиялық ерекшеліктерін, анатомиялық ерекшеліктерін атаңыздар?
   
4. 
   Құлқайыр тұқымдасының негізгі өкілдерін келтіріңіздер?
   
5. 
   Кұлқайыр тұқымдастарының табиғаттағы және шаруашылықтағы маңызы?
   
6. 
   Жөкеағаштар тұқымдасының кұрылысының морфологиялық ерекшеліктерін атаңыздар?
   

- сельдерейлер (шатырша гүлділер) тұқымдасының жалпы сипаттамасын, морфологиялық, анатомиялық, биологиялық ерекшеліктерін белгілеу;

- сельдерейлер (шатырша гүлділер) тұқымдасы өкілдерінің ауыл шаруашалығындағы, дәрі өнеркәсібіндегі рөлі

Жалпы түсінік

Тұқымдастың құрамына 430 туыс, 3 мың түр енеді. Гүлінің формуласы -*Ca₍5.o)Co₅A₅G₍2). Тұқымдас өкілдері барлық әлемде тараған. Өмірлі формалары біржылдық, көпжылдық, шөптесін өсімдіктер, кейде ағаштектес болып келеді. Әсіресе жәндіктермен тозаңданады. Жемістері -желекжемісті, әсіресе желмен, сумен, аңдармен жайылады.

Негізгі және маңызды туыстар - Algopdium, Antbriscus, Carum, Conium, Erjhgium, Heracleum, Peuadanum, Pimpinella, Seseli, Sium.

Шатыршагүлділер тұқымдасы Apiales (Araliales) қатарына енеді. Гүлдері 5 мүшелі, гүл шоғыры - күрделі шатырша. Гүлдері актиноморфты, зигоморфты. Күлте жапырақшалары ақ түсті немесе сары түсті, тостағаншасының жапырақшалары тісшелі, аталығы шырынды дискке бекітілген, жатыны астыңғы және екі ұялы болып келеді.

Жемісі кұрғақ, желек тәрізді. Піскен кезде екі бөлікке бөлінеді: мерикарпий. Мерикарпий карпафорға кейбір уақыт бекітіледі.

Тұқымдастарының кұрамына 130 туыс, 2500 түр енеді. Гүлінің формуласы *Ca₍₅)Co₅A₅G(2), кейбір кезде зигоморфты болып келеді. Тұқымдас өкілдері тропик, субтропик, орташа климатты аймақтарда тараған. Өмірлік формалары ағаштар, бұталар, көпжылдық және біржылдық шөптесін өсімдіктер. Әсіресе жәндіктермен тозаңданады. Жемісі - ценобий, 4 эремге бөлінген. Көбінесе ауамен, сумен, жануарлармен жайылады.

1. 
   Сәбіз және петрушканың суретін салу
   
2. 
   Гүлдер формулаларын жазып, диаграммаларын жасау
   

1. 
   Сол өсімдіктер жемістері коллекцияларынан жемістерді сипаттап, суретін жасау
   

3. 
   Тірі өсімдіктерден немесе кеппешөп даналарынан балдыркөк тұқымдас өсімдіктердің вегетативтік мүшелерін сипаттау
   
4. 
   Балдыркөк тұқымдасының қандай тұқымдас тармақтары бар? Олар қандай белгілерімен сипатталады?
   

1. 
   Сельдерейгүлділер қатарының сипаттамасының басты ерекшеліктерін анықтаңыздар?
   
2. 
   Шатыршагүлділер тұқымдасының морфологиялық, анатомиялық ерекшеліктерін атаңыздар?
   
3. 
   Шатыршагүлділер тұқымдасы тараған аймақтарды айтыңыздар?
   
4. 
   Сельдерейгүлділер тұқымдасының негізгі өкілдерінің гүл шоғыры қаңдай болып келеді?
   

- алқа тұқымдас өсімдіктердің негізгі белгілерімен және қызанақ (помидор)

өсімдігінің вегетативтік және генеративтік мүшелерімен танысу;

Жалпы түсінік

Алқа тұқымдас өсімдіктер негізінен үш мақсатта өсіріледі:

1. 
   Тағамдык: картоп, баклажан, қызғанақ, бұрыш т.б.
   
2. 
   Дәрілік: итжидек, сасық меңдуана, қара алқа т.б.
   
3. 
   Сәндік: жүпар иісті темекі, петуния т.б.
   

тілімделген, бөбе жапырақтары болмайды.

Гүлдері майда, сары түсті шашақ гүлшоғырына жиналған, симметриясы актиноморфты. Гүлсерігі қосарланған. Тостағаншасы жасыл, түбінен бірігіп өскен 5-10 тостағанша жапырақшадан түрады, күлтесі түп жағынан бірігіп өскен, жоғарғы жағынан иілген 5-10 үшкір күлте жапырақшалардан тұрады.

Андроцейі 5-10 аталыктан түрады, аталықтары бір-біріне жанаса өсіп, түтік тәрізді көрінеді. Гинецейі синкарпты, 2-10 жеміс жапырақшадан түрады. Үстінгі жатын, екі немесе көп ұялы, көптеген тұқым бүрлері болады, аналық мойны ұзын, аналық аузы екіге айрылған. Гүл формуласы:

* Са₍₅.іо) Со₍₅_іо) А 5-ю G (2-ю) Жемісі - қызыл немесе сары түсті етті шырынды жидек.
Жұмыстың барысы

Алқалар тұқымдасы гүлдері құрылысы

1. 
   Картоп, томат, темекі гүлдерін зерттеп, суретін салу
   
2. 
   Гүлдер формуласын жазып, диаграммасын жасау
   
3. 
   Осы өсімдіктердің бірінің гүліне биоморфологиялық сипаттама беру
   

5 Гүлдерінен тостағаншасының, күлтесінің біріккен, бірікпегенін, санын, гүл симметриясын анықтау

1. 
   Алқа тұқымдастарына қандай өсімдіктер жатады?
   
2. 
   Алқа тұқымдастардың қандай айырым белгілері бар?
   
3. 
   Алқа тұқымдас өсімдіктерді қандай мақсаттар үшін өсіреді?
   
4. 
   Гүліндегі тостағанша, күлте, аталық, аналықтардың қандай ерекшеліктері
   

5. 
   Жемістері қандай болып келеді?
   
6. 
   Қызғанақтың вегетативтік мүшелері және гүлі қандай құрылысты болады?
   
7. 
   Қызғанақтың жемісі қандай және гүл формуласын жазып көрсетіңдер.
   
8. 
   Жергілікті жерде алқа тұқымдас өсімдіктерден қандай өсімдіктер өседі?
   
9. 
   Алқа тұқымдастардың бәріне ортақ қандай белгілері бар?
   

• 
  сабынкөктер тұқымдасы мен ерінгүлділер тұқымдасының морфологиялық, анатомиялық, биологиялық ерекшеліктерін түсіндіру;
  
• 
  тұқымдастардың өнеркәсіптегі, ауыл шаруашылығындағы, табиғаттағы маңызы.
  

Сабынкөктер тұқымдасының құрамына 300 туыс, 5000 түрі енеді. Гүлінің формуласы Са₍₅_4) Со₍₅.4) A ₄ G ₍₂), кейбір кезде актиноморфты болып келеді. Тұқымдас өкілдері барлык әлемде тараған. Өмірлік формалары: біржылдық және көпжылдық шөптесін өсімдіктер, бұталар. Сабынкөктер тұқымдасы жәндіктермен тозаңданады. Жемістері - екіұялы қауашақ. Тұқымдары кұмырсқалармен, желмен жайылады.

Сабынкөктер тұқымдасы ерінгүлділер тұқымдасынан гүлдерінің пішіндерінің алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Тостағаншасы бірікпеген, сонымен қатар кейбір кезде біріккен (үзын түтікті, 4 немесе 5 тісшелі) болады. Күлтежапырақшалары қысқа түтікті және табақша тәрізді болып келеді. Аталығы -5-4, кейбір кезде екеу. Аналығы екі жемісжапырақшаларынан тұрады. Жемістері көбінесе қауашақ, кей кезде жидекті, сүйекжемісті.
Сабынкөк (Scrophulariaceae) тұқымдасына жататын өсімдіктер тізімі
Күлгін аюқ ақ - Коровяк фиолетовый - Verbascum phoeniceum L.

Кәдімгі аюқұлақ - Коровяк обыкновенный - Verbascum thapsus L.

Орыс сиякөк- Льнянка русская - Linaria ruthenica Bionski

Кәдімгі сиякөк - Льнянка обыкновенная - Linaria vulgaris Mill.

Шығыс текесақалы - Додарция восточная - Dodartia orientalis L.

Буынды сабынкөк індетшөп -Норичник узловатый -Scrophularia nodosa L.

Күміс бөденешөп - Вероника серебристая - Veronica incana L.

Масақты бөденешөп - Вероника колосистая - Veronica spicata L.

Тарақша мариягүл - Марьянник гребенчатый - Melampyrum cristatum L.

Кәдімгі қандауыр - Зубчатка обыкновенная - Odontites vulgaris Moench.

Кіші сылдырмақ - Погремок малый - Rhinanthus minor L.
Қайталау сұрақтары:

1. 
   Сабынкөк тұқымдастарына қандай өсімдіктер жатады?
   
2. 
   Сабынкөк тұқымдастардың қандай айырым белгілері бар?
   
3. 
   Сабынкөк түұқымдас өсімдіктерді қандай мақсаттар үшін өсіреді?
   
4. 
   Гүліндегі тостағанша, күлте, аталық, аналықтардың қандай ерекшеліктері
   

5. 
   Жемістері қандай болып келеді?
   
6. 
   Жергілікті жерде сабынкөк тұқымдас өсімдіктерден қандай өсімдіктер өседі?
   
7. 
   Сабынкөк тұқымдастардың бәріне ортақ қандай белгілері бар?
   

• 
  ерінгүлділер тұқымдасы мен ерінгүлділер тұқымдасының морфологиялық,анатомиялық, биологиялык ерекшеліктерін түсіндіру;
  

Ерінгүлділер тұқымдасы (Labiatae немесе Lamiaceae). Тұқымдас өкілдері көбінесе шөптесін өсімдіктер немесе бұталар. Осы өсімдіктердің жапырақтары бүтін супротивті, көбінесе тісшелі. Гүлдері екі жынысты, зигоморфты, кейбір кезде актиноморфты, тирсоидты гүлшоғырлары бар. Гүл серігі бесмүшелі. Тостағаншасы біріккен, тісшелі немесе екіерінді. Күлтежапырақшалары екіерінді. Аталығы төртеу, 2 үзын. Жатыны үстіңгі, 2-4 ұялы. Мойыны гинобазиялық, екі ауызы бар. Жемісі 4 бөлікке бөлінген. Тұқымы эндоспермсіз.

Тұқымдас құрамына 200 туыс, 3200 түр енеді. Тұқымдас өкілдері жер шарының барлық жерлерінде тараған, көбінесе Жерорта теңізінде, ал аз мөлшерде суық аймақтарда тараған.

Жұмыстың барысы

1. 
   Гүлдер формуласын жазып, диаграммасын жасау
   
2. 
   Осы өсімдіктердің бірінің гүліне биоморфологиялық сипаттама беру
   

4 Гүлдерінен тостағаншасының, күлтесінің біріккен, бірікпегенін, санын, гүл симметриясын анықтау

1. 
   Ерінгүлділер қатарының сипаттамасының басты ерекшеліктерін анықтаңыздар?
   
2. 
   Ерінгүлділер тұқымдасының морфологиялық, анатомиялық ерекшеліктерін атаңыздар?
   
3. 
   Ерінгүлділер тұқымдасы тараған аймақтарды айтыңыздар?
   
4. 
   Ерінгүлділер тұқымдасының негізгі өкілдерінің гүл шоғыры қандай болып келеді?
   

- алабота тұқымдасына жататын ақ алабота және көкпек өсімдіктерінің

құрылыстарындағы ерекшеліктерімен, гүл бөліктерімен танысу;

Жалпы түсінік

Алабота тұқымдасына - бүкіл жер шарына тараған біржылдық, немесе көпжылдық, сортаң топыраққа төзімді, шөптесін, бұта, ағаш түрінде кездесетін өсімдіктер жатады.

Бұлардың көпшілігінің сабағы бунақты, жапырақтары кезектесіп немесе қарама-қарсы орналасады. Гүлдері түссіз, ұсақ гүлшоғырына жиналып, масақ құрайды. Гүлсерігі қарапайым, жасыл, кейде болмауы да мүмкін. Гүлдері дара, кейде кос жынысты болады. Андроцейінде бес аталық, кейде кос жынысты болады. Гинецейі коп бөлікті, ценокарпты, екі-үш, кейде төрт-бес жеміс жапырағынан тұрады немесе апокарпты. Жемісі - жаңғақша немесе тұқымша. Жұмыстың барысы

1 Тірі немесе кеппешөп даналарынан алабота тұқымдас өсімдіктердің вегетативтік мүшелеріне сипаттама беру, сабағының көлденең кесіндісін ұлғайтқыш әйнекпен қарау

2. 
   Гүлшоғырының қандай гүлшоғыр түріне жататындығын анықтау
   
3. 
   Гүліндегі гүл серігінің құрылысын, аталық, аналық гүлдерін анықтау
   
4. 
   Жеміс түрлерін анықтау
   
5. 
   Ақ алаботаның және көкпектің сыртқы құрылыстарының, гүл бөлімдерінің, жемістерінің суреттерін салу
   

1 Алабота тұқымдасына қандай өсімдіктер жатады?

2. 
   Алабота тұқымдасына жататын өсімдіктердің сыртқы құрылысында қандай ерекшеліктер бар?
   
3. 
   Ақ алабота өсімдігін не себептен космополит деп атайды?
   
4. 
   Ақ алаботаның гүл, жеміс кұрылыстары қандай?
   
5. 
   Тұқымдарында қандай ерекшеліктер бар?
   
6. 
   Көкпек өсімдігінің вегетативтік және гүл мүшелерінде қандай ерекшеліктер бар?
   
7. 
   Ақ алабота мен көкпектің арасында қандай ұқсастыктар, айырмашылықтар бар?
   

- айқышгүлділер тұқымдасының морфологиялық, биологиялық ерекшеліктеріне назар аудару;

- тұқымдастың негізгі өкілдерінің табиғаттағы алатын орның игеру. Жалпы түсінік

Айқышгүлділер тұқымдастар құрамына 380 туыс, 3200 түр енеді. Гүл формуласы: *Ca₂₊2Co₄A2+4G(2). Тұқымдас өкілдері барлық элемде тараған, көбінесе суық аймақтарда өседі. Өмірлік формалары: біржылдық және көпжылдық шөптесін өсімдіктер, кейде бұталар.

Тозаңдану көбінесе жәндіктермен жүреді. Жеміс бұршаққын. Тұқымдары желмен, жануарлармен, сумен, ауамен жайылады. Гүл шоғы: қалқанша және шашақ. Айқышгүлділер тұқымдас өкілдерінің жапырақтары қатарлы, көбіне тамырлы дегелек түзіледі.

Айқышгүлділер тұқымдасының басты ерекшелігі: гетерокарпия болып келеді.

Тұқымдас өкілдерінің адамның өмірінде де ролі зор, өйткені көбі мәдени өсімдіктер қатарына енеді. Айқышгүлділер тұқымдасының мәдени өсімдіктерінің қатарына қырықкабат туысы кіреді.

Жұмыстың барысы

Крест гүлділер гүлдері құрылысы

1 Шалқан, сурепка, капуста гүлдері құрылысы суретін салу. Оларға биоморфологиялық сипаттама беру

2. 
   Гүлдер формуласын жазып, диаграммасын жасау
   
3. 
   Сол өсімдіктер жемістері коллекциясынан, оларға сипаттама беріп, суретін салу
   

1. 
   Айқышгүлділер тұкымдасының морфологиялық, анатомиялық ерекшеліктері қандай?
   
2. 
   Айқышгүлділер тұқымдасының тозаңдану түрінің қандай жолы тән?
   

• 
  күрделігүлділер тұқымдас өсімдіктердің белгілерімен, құрылысындағы ерекшеліктермен танысу;
  
• 
  жергілікті жерде өсетін күрделігүлділер тұқымдасының шаруашылықтағы маңызы мен рөлін игеру.
  

Күрделі гүлділер өздерінің өсетін ортасына, табиғи ерекшеліктеріне қарай әртүрлі пішінді болады. Бұлар қоныржай аймақта шөптесін өсімдік, шала бұта түрінде өсетін бір, екі немесе көп жылдық өсімдік деп есептелінеді. Бұлардың жапырақтары жай, өркен бойына әдетте кезектесіп, кейде қарама-қарсы орналасқан, пішіндері де әртүрлі, бүтін немесе тілімді болып .келеді, бөбе жапырақшасы болмайды, үсақ гүлдері себет гүлшоғырына топтанады. Себетгүлдің барлық гүлін әдетте жасыл жапырақшалар орамы қоршап тұрады. Майда гүлі өте көп, бір гүл тәрізді жұмырлана топтанған түрі де кездеседі. Мысалы: оны бакбақтан байқауға болады.

Гүл шоғыры - себетгүлдің болуы нағыз күрделі гүлділер түқымдас өсімдіктерге тән белгі. Әдетте гүлшоғырында толып жатқан ұсақ гүлдер болады, олар гүлшоғырының табанына орналасқан. Күрделі гүлдерінің гулі бірнеше түрге бөлінеді:

1) Түтікшелі гүлдер - қос жынысты, актинморфты, күлтесінің жоғарғы жағы бес тілікті болады. Гүл формуласы:

*C(5)_p_ap.₀CO(5)A(5)G2

2. 
   Жалған тілшелі гүлдер - 3 күлтесі болады, олар бір-бірімен бірігіп өскен болады да, жоғарғы жағы үш тілікті болып келеді. Гүлі зигоморфты, көбіне бір ғана аналығы болады. Жалған тілшелі гүлдер себетгүлдің шет жағына қарай өседі де, ортасында түтікшелі гүлдер болады. Түстері ашық түсті болып бунақ денелерді өзіне тартады. Мысалы: кұнбағыс. Гүл формуласы: Са(₅)_раро СО(3) Ао G₍2)
   
3. 
   Тілшелі гүлдер - гүлдің күлте жапырақшалары төменгі жағында түтікшеге бірігіп өскен болады да, жоғарғы бөлігі ұзын тілшеге ұқсайды. Тілшенің ұшынан бес тілше жақсы байқалады. Бұдан күрделі гүлділердің арғы тегінде бес култежа-пырақшаларының бірікпей, кейін біріккенін байқауға болады. Тілшелі гүлдер қос жынысты, зигоморфты. Гүл формуласы:
   

Воронка тәрізді гүлдер - пішіні воронка тәрізді, күлтенің жоғарғы жағы әртүрлі тілікті бесеу болады. Гүлі зигоморфты, гүлінде аталықта, аналықта болмайды. Мүндай гүлдер гүлшоғырдың шетінде өсіп түрады, ортасында түтікшелі гүлдер өседі. Гүл формуласы: Са₍₅)р_аро Со₍₅.₇) A₀G₀

1. 
   Бақбақ, кұнбағыс, жусанның себет гүлдерін мысалға ала отырып тілше тәрізді, жалған тілше тәрізді, түтік тәрізді және воронка тәрізді гүлдер құрылысын зерттеу, суретін салу
   
2. 
   Гүлшоғыры схемасын, гүлдерінің диаграммасын жасап, формуласын жазу
   

4 Гүлшоғырын анықтап қарау. Гүлшоғырдың томен жағында орналасқан жапырақтарға назар аудару

2. 
   Гүлшоғырындағы гүлдердің түрлерін анықтап, аталық, аналықтарын қарау
   

1. 
   Күрделі гүлділер тұқымдасына кандай өсімдіктер жатады?
   
2. 
   Күрделі гүлділер тұқымдас өсімдіктердің вегетативтік мүшелерінде қандай ерекшеліктер бар?
   
3. 
   Гүлшоғыры қандай болып келеді?
   
4. 
   Гүлдері қандай симметриялы болады?
   
5. 
   Қандай гүл түрлері бар, әрқайсысына жеке-жеке сипаттама беріңдер.
   
6. 
   Әрбір гүл түрлерінің гүл формулары қандай?
   
7. 
   Жемістерінде қандай ерекшеліктер бар?
   

1. 
   Бакбақ өсімдігінің вегетативтік мүшелері және гүл бөлімдері қандай?
   

8. 
   Жергілікті жерде күрделі гүлділер тұқымдасынан қандай өсімдіктер
   

- лалагүл тұқымдас, астық тұқымдас өсімдіктердің түрлерімен және вегетативтік, генеративтік мүшелеріндегі ерекшеліктерімен танысу;

- лалагүл тұқымдас өсімдіктерінің вегетативтік және генеративтік мүшелеріндегі ерекшеліктерді ажырату.

Жалпы түсінік

Лалагүл тұқымдастары - бір, екі, көпжылдық шөптесін даражарнақты өсімдіктер. Бұл тұқымдас өсімдіктердің ішінде эндемді түрлері және туыстары көп, үлкен тұқымдас, барлық континенттерде кездеседі, әдемі гүлдейтін өсімдіктер. Қазақстанда 21 туысы бар.

Лалагүл тұқымдастарының жапырақтары тамырға жақын жерден шығады, қатарлас және доға жүйкелі болады. Жапырақ тақтасы тегіс жиекті немесе тіс-тісті болып келеді, бәрінде де тамырсабақтары және пиязшығы болады. Гүлдері шашақгүл, сыпыртқыгүл шоғырларын құрайды, кейде бір ғана гүл болады. Гүл жапырағы екі қатар шеңбер бойына орналасқан, бірікпеген, сирек біріккен 6 күлтесі бар, тостағаншасы кейде болмайды. Андроцейі 6 аталықтан, екі шеңбер бойына орналасады, гинецейі үш аналықтан, үш ұялы , үстіңгі жатын. Жемісі қауашақ кейде жидек болып келеді, тұқымы эндоспермді.

Сабаққа дайындалуға әдістемелік нұсқаулар

Дара жарнақтылар класы.

Тірі өсімдіктерден немесе кеппе шөптерден лалагүл тұқымдас өсімдіктердің вегетативтік мүшелерін талдау.

Лала, шалқан пияз, ландыш гүлдерінің құрылысын зерттеп, суреттерін салу. Гүлдер формуласын жазып, диаграммаларын жасау.

Пиязшықты ортасынан жарып, қабыршақтарын, түбіртегін қарау.

Кітаптан немесе кестеден май інжігүлінің вегетативтік мүшелерінің, гүл бөлімдерімен, гүл диаграмасының суреттерін салу.

Анықтағыш кітаптан лалагүл тұқымдас өсімдіктердің түрлерін анықтап, гүл формулаларын қүрастыру.

Астық тұқымдас өсімдіктердің тірі немесе кеппе шөп даналарынан қынапты жапырақтарын, тілшелерін тауып көрсету.

Өсімдік сабақтарынан буын, буын аралықтарды тауып, ішкі кұрылыстарындағы ерекшеліктерді анықтау.

Тамырларының қандай тамырлар жүйесі екендігін анықтау.

Гербарий жэне таблицалар арқылы әр түрлі астық тұқымдастар (бидай, бетеге, арпабас, арпа, жүгері, қарабидай) гүлшоғырын анықтап схемасын сызу. Жеке гүлдер формуласын жазып, диаграммасын жасау. Бір өсімдікке биоморфологиялық сипаттама жазу.

Жұмсақ бидайдың күрделі масағының аналық және логикуласының, дәнегінің, жапырағының және тілшесінің суреттерін сал.

1. 
   Тірі өсімдіктерден немесе кеппешөптерден лалагүл тұқымдас өсімдіктердің вегетативтік мүшелерін талдау
   
2. 
   Гүл құрылысына зер салып, гүл серігінің қандай екендігін, санын анықтау
   
3. 
   Гүлдің аталықтары мен аналықтарын карап, санын анықтау
   
4. 
   Пиязшықты ортасынан жарып, қабыршақтарын, түбіртегін қарау "
   
5. 
   Кітаптан немесе кестеден май інжугүлінін вегетативтік мүшелерінің, гүл бөлімдері мен гүл диаграммасының суреттерін салу
   

1. 
   Лалагүлді өсімдіктер қандай белгілері бойынша даражарнақтылар класына жатады?
   
2. 
   Лалагүл тұқымдасына қандай өсімдіктер жатады?
   
3. 
   Лалагүлді өсімдіктердің вегетативті мүшелері кандай болып келеді?
   
4. 
   Гүлдерінде қандай ерекшеліктер бар және қандай гүлшоғырлары болады?
   
5. 
   Қандай жеміс түрлері лалагүлді өсімдіктерге тән?
   

• 
  тұқымдастың негізгі өкілдерінің экологиялық, биологиялық рөлін түсіндіру;
  
• 
  астық тұқымдас өсімдіктерлің түрлерімен және вегетативтік, генеративтік мүшелеріндегі ерекшеліктермен танысу;
  
• 
  қоңырбасгүлділер қатары өкілдерінің табиғаттағы және шаруашылықтағы мәнін игеру.
  

Осы тұқымдастың басқа өсімдіктерге қарағанда өздеріне тән бірқатар белгілері бар. Біріншіден, астық тұқымдастардың тамыр жүйесі шашақты болып келеді. Екіншіден, сабағы-іші қуыс буынаралыктардан және жуантықтау келген буыннан тұрады. Буындары ұлпаға толы болады. Мұндай сабақты сабансабақ деп атайды. Мысалы, қара бидай, атқонақ т.б. Ал кейбір астық тұқымдастарда буынаралықтары ұлпаға толы болады, мысалы, жүгері, қант құрағы.

Астық тұқымдастардың сабағы буындағы жасушалардың бөлінуі нәтижесінде ұзарып өседі. Мұндай өсуді қыстырма бой деп атайды. Үшіншіден, жапырақтары жапырақ қынабы және жапырак алақаны болып екі бөлімнен тұрады. Қынап - жапырақтың түтікше тәрізді кеңейген түп жағы. Ол сабақтың буынаралыктардың түп жағындағы бөлінетін нәзік жасушаларды қорғайды.

Жапырақ тақтасының қынаптан шығатын жерінде үлпек өсінді-тілше болады. Ол сабақ пен қынаптың аралығына судың енуіне мүмкіндік бермейді.

1. 
   Астық тұқымдас өсімдіктердің тірі немесе кеппешөп даналарынан қынапты жапырақтарын, тілшелерін тауып корсету
   
2. 
   Өсімдік сабақтарынан буын, буынаралықтарды тауып, ішкі құрылыстарын-дағы ерекшеліктерді анықтау
   
3. 
   Тамырларының қандай тамырлар жүйесі екендігін анықтау
   
4. 
   Гүлшоғырының түрлерін анықтап, гүлінен лодикулдарын тауып, аталықтарын санап, аналық аузының ерекшеліктерін зерттеу
   
5. 
   Бидай дәнінің рельефті кестесінен ұрықтың, эндоспермнің орналасуын байқап суретін салу
   

1. 
   Астық тұқымдас өсімдіктерге қандай өсімдіктер жатады?
   
2. 
   Астық тұқымдас өсімдіктердің жапырақтары, тамыры қандай болып келеді?
   
3. 
   Сабағында қандай ерекшеліктер бар?
   
4. 
   Қынаптың, тілшенің қандай маңызы бар?
   
5. 
   Қыстырма бой конусы дегеніміз не?
   

Төмендегі жоспар бойынша қыскаша конспект жасау: химиялық табиғаты; қасиеттері; жасуша өміріндегі маңызы; халық шаруашылығындағы қолданылуы.

1. 
   Жасуша өміріндегі вакуольдің атқаратын қызметі
   
2. 
   Вакуольдің түзілуі
   
3. 
   Жас және кәрі жасушалардағы вакуольдің орналасуы
   
4. 
   Вакуольдегі клетка шырынының құрамын төмендегі кестеге толтыру
   

6 рН ортаға байланысты антоцианның түсінің өзгеруі: әлсіз негіздік ортада - күшті негіздік ортада -әлсіз қышқылдық ортада -күшті қышқылдық ортада-

7 Антационның физиологиялық маңызы
Тапсырма 3 Клетка қабықшасының саңылауы Төменде берілген терминдерге анықтама беру:

Саңылау -

Жай саңылау -

Жиекті саңылау -

Плазмодесмалық өзектер (перфорация) –

Плазмодесма -

Кестені толтыру

Суретті зерттеп, негізгі белгілерін анықтау.

жүктеу 13,44 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: