Биология 9-сынып 2

Кез келген тірі организмнің тыныс-тіршілігі үшін ауа, су, топырақ өте қажет екені белгілі. Ал тірі организмдерде заттар бір түрден екінші түрге айналып, тіршілікке қозғаушы күш болады. Осы процестер жүру үшін Күн энергиясы кажет. Тірі заттар мен өлі заттар арасында ырғақты әрі тұракты зат жөне энергия айнальхмы жүріп, үнемі кайталанып отырады. Бұларды биогеохимиялық айналымдар деп атайды..

Су айналымы. Бүкіл жер шарындағы су Күн энергиясының әсерінен кіші жөне үлкен айналымға түседі. Судың булануы су бетінен топырак ж\е өсімдіктер арқылы жүреді. Одан соң су булары атмосфераға көтеріліп, салкындап, қайтадан жауып, қар, бұршақ түрінде жерге түседі.

Суд ың кінгі айналымы кезінде мұхиттар, теніздер, көлдер бетінен кетерілген су булары кайтадан сол жерге, ал судың үлкен айналымы кезінде буланған судың біразы алыстағы құрлықка түседі. Ендігі жерде күрлыкта жинакталған су корлары өзен, жер асты сулары күйінде кайтадан мүхиттарға кұяды. Осылайша құрлык пен мұхиттар арасындағы судың тепе-теңдігі сақталады.Құрлықтағы су айналымның тұрақты болуы көбінесе өсімдіктерге және адамнын суды тиімді пайдалануына байланысты. Мысалы, орман ағаштарын жаппай кесу, жою, өртеу немесе суды тиімсіз пайдалану су-ң үлкен жөне кіші айналымдарын бұзып, табиғатта экологиялық апаттар тудырады. Соның салдарынан жер бетінде көлдер мен өзендердің суы тартылып, шөлейтті жерлер көбейеді, куаңшылық сиякты адамзат үшін қолайсыз жағдайлар п.б.

Каспий, Арал теңдерінің суында тұз көп. Мысалы, Каспий теңізшің 1 кг суында 14 г тұз болса, Арал тенізшің 1 кг суында 45 г тұз бар. Тұздың шектен тыс көп болуы тірі организмдер үшін зиян. Су айналымының ерекшелігі — литосфера, атмосфера жөне тірі заттар мен топырақтағы ылғал, мұхит, өзен, жер асты суларын жөне атмосфералық ылғалды байланыстыруы.

Экологиялык апат аймағы — Арал төңірегінде су ресурстарының жетіспеушілігінен экожүйелер деградациясы жүруде ж\е кеуіп қалған Арал теңізі түбінен мыңдаған тонна түзды шаң-тозаң үшып, табиғи коршаған ортаға зиянын тигізуде.

Қазіргі кездегі аса қауіп төндіретін мөселелердің бірі — теңіздер мен мұхиттардың мұнаймен ластануы. Каспий теңізінің көтерілуінен мұнай коймалары мен мүнай үңғымалары су астында калып, теңіз жануарлары мен күстарын көп шығынға үшыратуда.

Табиғаттагы көміртек айналымы. Табиғатта көміртек бос күйіңде (алмаз, графит) жөне коспа түрінде (кеміркышкыл газы, көмір, мүнай, табиғи газдар, т.б.) кездеседі. Сол сияқты көміртек тірі организмдердің де күрамында болады. Мысалы, біз ауамен тыныс аламыз.

Табиғаттағы көміртек айналымы

Шіру Зауыттар

Өнеркөсіптер Көмір

Автокөліктер Фотосинтез

(өсімдік)
Адам көміртектің табиғаттағы айналымына кері әсерін тигізеді. Мысалы, көмір, шымтезек, мұнай өнімдерін пайдаланып, жыл сайын атмосферага 6 млрд тоннадан астам көміртек шығарады. Керісінше, ормандарды жойып, оттек мөлшерін азайтьш отыр. Соньщ салдарынан, табиғатта тепе-теңдік бүзылып, кеміртек мөлшері артып, тірі организмдерге кауіп төнуде. Соңғы жылдары жер шары бойынша көміркышкьіл газының көбеюі салдарьшан ауа райы озгеріп, қышкыл жанбырлар, жылу эффектісі, т.б. экологиялық апаттардың нышаны білініп, бүкіл адамзат қауымдастыгын ойландыратын мәселе тудыруда.

Оттек айналымы. Атмосферадагы бос оттек табиғатта фотосинтез лроцесі кезінде түзіледі. Оттек — нағыз активті газ. Биосфера шегінде оттектің тірі организмдермен немесе олар шірігеннен кейінгі қалдықтарымен алмасуы жүреді. Өсімдіктер бөліп шыгаратын оттек атмосфера кұрамында азоттан кейінгі екінші орынды алады. Биосферадағы оттек айналымы — күрделі процесс, өйткені ол минералды және органикалық қосылыстардың көбісінің құрамына кіреді

Табнғаттағы оттек айналымы Атмосфера- 21% О₂

Фотосинтез О₂ Гидросфера-89% О₂

Тыныс алу

Жану,тотығу Литосфера— 49% О₂

Тірі организмдер — 68°/о О

жылына шамамен 155 109 т бос оттек түзілсе, жылына 2 161 010 т оттек жұмсалады (сініріледі), яғни шығындалу түзілуге Караганда артык. Мұндай тепе-тендіктің бүзылуын реттеу — адам-заттьщ борышы.

Азот, күкірт және фосфор айналымы. Азот тірі организмдер денесіне өсімдік аркқылы келеді.

ІV. Үйге .§ 61 оқу. Биосферадағы зат ж\е энергия айналымдары

9-сынып

Сабақтың тақырыбы: Табиғи ортаның сапасы

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды табиғаттағы ластаушы заттармен тангыстыру. таныстыру.

2. Оқу матералдарын түсіне отырып,ойлау қабілетін дамыту.

3.қоршаған биосфераны қорғауға және еңбекке баулу.

Сабақтың әдісі: көрнекі талдау,сұрақ-жауап.

Сабақтың пән аралық байланысы: география,өсімдіктану.

Сабақтың көрнекілігі: альбом,суреттер.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

. ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.