Білім беру стратегиялары: ТҰЛҒаны қалыптастыру парадигмасы

42
4. «Əдебиет  танытқыш»  оқушыны  қисынды  ойлай  білуге  үйретеді.  Біз  көбіне  көркем  сөз,  көркем 
шығарма,  көркем  туынды  дегенді  жиі  айтамыз.  Алайда,  оқушыларға  сол  көркемдік  қайдан  келгенін 
айтпаймыз. Оны түсінбеген оқушы əдебиеттің түрлі теориялық анықтамаларымен басы қатып жатады. 
Байтұрсынұлы оқулығы анықтаманы оқушының өзіне шығартуға үйретеді. Бірінші өнердің қасиетін 
түсіндіреді. Осыдан оқушы сұлулық, көркемдік дегендердің өнерге қатысты дүние екенін түсінеді. Со-
дан  соң  барып,  тілдің  міндеті  қандай,  сөздің  қасиеті  қандай,  сөз  өнері  деген  не?  деген  мəселелерді 
қозғайды. Осы тақырыптардан соң барып əдебиетке келеді : «Сөз өнерінен жасалып шығатын нəрсенің 
жалпы аты шығарма сөз, ол аты қысқартылып көбінесе шығарма деп айтылады. Ауыз шығарған сөз 
болсын, жазып шығарған сөз болсын, бəрі шығарма болады. Шығарманың түрлері толып жатыр. Оның 
бəрін шумақтап бір-ақ атағанда арабша əдебиет, қазақша асыл сөз дейміз». Адамға рухани қажеттілік – 
сөздің асылы ғана дегенге саяды.
5. Бұл  оқулықтағы  келесі  бір  ерекшелік – бір  тақырып  аясындағы  түрлі  мəселелердің  ішкі  бірлі-
гі. Əдетте, біз оқушыларға сюжетті бір тақырып, композицияны бір тақырып, олардың ішіндегі түр-
лі бөліктерін жеке-жеке тақырып етіп түсіндіреміз. Мұнда керісінше, барлығын бір ойдың желісімен 
түсіндіріледі. Мəселен кітапта: «Шығарманы жазбас бұрын, қандай мəселені оқушыларының алдына 
тартпақшы,  сол  туралы  аз  ба,  көп  пе  ойлайды.  Сан  ой,  сан  алуан  пікірлердің  ішінен  біреуін  негізгі 
ойының қазығы етеді. Сол шығарманың тақырыбы болып саналады» дейді де, ал шығармадағы негіз-
гі пікірдің (идеяның) үстемдігі жөнінде: «Қандай шығарма болсын, белгілі бір идеяны үндейді дедік. 
Тақырып, оқиға, жəне оның құрылысы, шығармада қатысушылардың араларындағы тартыс, оларды 
суреттеу əдістері, түптеп келгенде – жазушының сол шығармадағы айтайын деген идеясына бағы-
ныңқы» деп көркем шығарманың тақырыбы ауқымды əрі қарапайым түрде түсіндіріледі. Онан соң сөй-
леудің түрлері «жай сөйлеу», «аралас сөйлеу» деп қарапайым мысалдармен беріледі.
6. Оқулықтың жəне бір ерекшелігі кез-келген ұғым түсінікті қазақы дүниетаныммен, образдап, са-
лыстыра отырып беруі. Бұл оқушылар үшін өте тиімді тəсіл. Əсіресе, тақырыпты есте сақтау тұрғы-
сынан. Мəселен көркем туынды қалай жазылады. Бұл өте күрделі мəселе. Кітапта мұны түсіндірудің ең 
төте жолы оқушы түсінігіне лайықтап берілген. 
A) «Дыбыстың, сөздің, сөйлемнің сыр-сыйпатын тану, заңдарын білу – бұл үйге керек заттардың 
сыр-сыйпатын білу сияқты нəрсе. Керек заттарын сайлап алып, үй салуға кірісу – дыбыстың, сөздің, 
сөйлемнің жайын біліп алып, солардың əрқайсысын дұрыстап орнына жұмсап, пікірлі əңгіме шыға-
руға кіріскен сияқты болады».
Ə) «Топырақтан иленіп кірпіш жасалған сияқты, дыбыстан құралып сөз жасалған. Үйдің түрлі 
болып шығуы балшығынан, кірпішінен, əсіресе қалауынан болатыны сияқты, əңгіменің түрлі болып 
шығатыны тілдің дыбысынан, сөзінен, əсіресе сөздің тізілуінен» 
Б) «Өлеңнің ұнасымы неден болады? Өлең ғана емес, нəрсенің көбі-ақ жарастығымен ұнамды көрі-
неді. Нəрсенің көбі-ақ, негізінде, бірдейлігімен, реттілігімен жарасып, ұнамды болады. Екі құлақ, екі 
көз – сол сияқты дененің қос мүшелері – екеуі бірдей болса, жарасып, ұнамды көрінеді. Қоралы қойдай 
шоғырланып, бет-бетімен жүрген солдаттан, сап түзеп, қатар тұрған жарасып, көзге ұнамдырақ 
көрінеді».
7. Ахмет Байтұрсынұлы бір мəселені ұғындырғанда оны түсіндірудің барлық тəсілдерін қолданады. 
Оқулық сонысымен ерекшеленеді. Оқушы есінде жаңа дəріс ұмытылмастай сақталады. Бір тақырып-
тың негізімен бірге іс-тəжірбиелік жағын өмірмен байланыстыра баяндап береді. Мəселен, көркем сөзді 
түсіндіре отырып, оны кімдер қолданатынын да жан-жақты айтып өтеді: «Ақындар ғалымдар сияқты 
болған уақиғаны, яки нəрсені болған күйінде, тұрған қалпында бұлжытпастан айтып, дұрыс мағлұ-
мат беріп, қақиқаттануға тырыспайды, тұрған нəрсе тұрған күйінде, болған уақиға болған күйінде 
ақынға  өте  үйреншікті,  жай  қалыпты,  жабайы  көрінеді.  Оның  бəрін  ақындар  өз  көңілінше  түйіп, 
өз ойынша жорып, өз ұйғаруынша сүгіреттеп көрсетеді. Сол өзі ұйғарған түріндегі ғаламды сөзбен 
көрсетуге бар өнерін, шеберлігін жұмсайды, сүйтіп шығарған сөзі көркем сөзді шығарма болады». 
8.  Термин  мəселесінде  бірде-бір  грек,  латын  не  болмаса  орыс  сөзін  қолданбайды.  Барлығын  қа-
зақы дүниетанымнан, əрбір сөздің өз түбірінен, өз төркінен алып, соны термин етіп түсіндіреді. Бұл да 
оқушының өзіндік туа бітті жаратылысына лайық, ақылына қонымды тəсіл. «Мінездері ұқсас біріңғай, 
бір кейіпті адамдарды кейіптес дейміз. Мінездің белгілі бір түріне кейіп беретін адамдарды кейіпкер 
дейміз. Жомарттық, сараңдық, батырлық, қорқақтық, түзіктік, бұзықтық – бұлар қай жұртта да 
болатын мінездердің жалпы кейіптері. Сондықтан мұндай мінезді адамдар жалпы кейіпкерлер болады». 
«Ұлы əңгіменің өресі қысқа, өрісі тарлау түрі ұзақ əңгіме деп аталады. Онан да шағындау түрі 
ұсақ əңгіме деп аталады». 
ə) Толғау шын сырлы болуы тиіс. Өтірік жай сөзге де жараспайды. Толғау сияқты сырлы шығар-

43
маға өтірік жараспақ түгіл, бүлдіреді. Сондықтан күйлі толғау көңілде шын күй болған күйден шығуы 
керек. 
б) Толғау таза болуы тиіс – нас, былғаныш, нəжіс əдемі нəрседен шықса, көңілге қандай əсер етеді? 
Толғау сөзге былғаныш сөз, былғаныш пікір қатысса, о да сондай əсер етеді.
в) Толғау көңілдің тереңдегі күйінен хабар беруі тиіс. Көңілдің бер жағынан шыққан толғаудың 
əсері  оқушының  көңілінде  терең  із  қалдыра  алмайды» [16, 347 б].  Бұл  жерде  ғалымның  лирикалық 
тектің табиғатын «жалпы сырлы», «шын сырлы», «таза болуы» жəне «көңіл тереңдігі» деп жіктеп оты-
рғандары жай емес. 
а) Толғау сөзі көңіл күйінің бейне билеуі сияқты болу тиіс. Күй де, би де біріне-бірі үйлесіп келгенде, 
сұлу болып шығады. Күй мен бидің үйлесуі.
ə) Толғау қысқа болуы тиіс. Көңіл күйінің көбі-ақ бір қалыпта ұзақ тұрмайды. Көңіл күйінен шыға-
тын толғау көңіл табиғатына қарай ұзын болмасқа тиіс, ұзын болмайды да. Нағыз толғаулардың 
көбі-ақ 4-5 ауыз өлеңнен аспайды.
б)  Толғау  əуезді  сөзбен  айтылуы  тиіс.  Адамның  көңілінің  күйін  жақсы  білдіретін – күй  мен  əн. 
Əннен соңғы көңілге көбірек əсер беретін – əуезді сөз, əуезді сөздің əдемісі – өлең. Толғау көңіл сөзі 
болғандықтан, əсер күшін көбейтетін өлең түрде айтылуы тиіс. Көбінесе солай айтылады да» 
Иə, сөзді тану, əсіресе, əдебиетті тану – ғаламның өзегіндегі аса нəзік үйлесімділік пен əсемдікті та-
нудан бастау алып, тіршіліктің қарапайым заңдылықтарын ұғынуға дейін жалғасады. Мұны жаратылы-
стың өзіндік қарапайым тілімен сөйлете білу де - өнер. Сондықтан, кез-келген көркем дүниенің туу, 
жазылу, өмір сүру тарихы, ең бастысы оның өнер ретіндегі құндылығы – аса ауқымды мəселе. Көркем 
туындының пайда болуы мен оның өнер ретінде өмір сүруі өзара бірлікті қажет етеді. Өнердің шартты 
заңдылықтары жоқ десек те, оны танудың өзіндік ерекшеліктері бар. Бұл оқырман талғамымен, оның 
құндылықтар жүйесімен, көркемдік құпиясына қояр талаптармен тікелей байланысты. 
Осы  тұрғыда  «Əдебиет  танытқыш» - əдебиетті  танытудың  шынайы  тəсілдерін  қолданған.  Сон-
дықтан оқырман жүрегінің төрінен орын алып отыр. Кез келген көркем шығарма жаратылыстың сы-
рлы сыпаттарын көркем тілмен баян етеді. Біз əдебиетті тануда, талдауда көркем туындылардан сол 
сырлы сыпаттарды іздейміз. Ал материалдан тыс теориялар мен анықтамалар ойлап тауып, соларды 
материалға теліп талдау – барып тұрған сауатсыздық. Өкініштісі, біздің мектептерде сол сауатсыздық 
салтанат құрып тұр. Əсіресе əдебиетті оқытуда...
БƏСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІ МАМАН ДАЙЫНДАУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
Ерментаева Ардах Ризабековна 
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің профессоры,
психология ғылымдарының докторы 
Аюпова Гулбаршын Турагуловна
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің 
PhD докторанты
Бiлiм  беру  жүйесi  қоғамның  əлеуметтiк – экономикалық  дамуында  жетекшi  роль  атқарады,  сон-
дай-ақ оны əрi қарай айқындай түседi. Ал бiлiмнiң қалыптасып, дамуының жалпы шарттары филосо-
фияның негiзгi мəселесi – рухтың материяға, сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан зерттелетiн iлiм 
таным теориясы деп аталады. 
Таным теориясының басқа ғылыми теориялардан түбiрлi айырмашылығы – ол бiлiмнiң қалыптасуы 
мен негiзделуiнiң жалпы ұстанымдарын, объективтiк қатынастарды қалыптастырады [1].
Қазіргі білім беру жүйесінің мақсаты – бəсекеге қабілетті маман дайындау. Нарық жағдайындағы 
педагогтерге қойылатын талаптар: 
- бəсекеге қабілеттілігі;
- білім беру сапасының жоғары болуы;
- кəсіби шеберлігі;
- əдістемелік жұмыстағы шеберлігі.
Нəтижеге бағытталған білім моделі мен басқарудың жаңа парадигмасы аясында жекелеген ұғымдар 
мен нормаларды жəне тиімді педагогикалық технологияларды меңгеру үшін педагогтердің кəсіби мə-
дениетін дамытуға бағытталған оқу қажеттіліктері туындылап отыр.
Біліктілік арттыру жүйесінде педагогтердің оқу қажеттіліктері нақты білімнің мəнін түсінуге, соның