Бүгінгі таңда тіл білімінде әр түрлі тілдердің грамматикалық құрылымының салыстырмалы-типологиялық зерттеулеріне көп көңіл бөл



жүктеу 1,08 Mb.
бет7/14
Дата21.11.2018
өлшемі1,08 Mb.
#23152
түріДиссертация
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   14

Will модаль етістігі.

Ол да тек қана модаль етістігінің қызметін атқарып қана қоймай, сонымен бірге көмекші етістіктің қызметін атқарады. Ол көбінесе сөйлеушінің ниет-пиғылын, қалауын, мақсатын немесе сөйлеушінің табынды тілігін білдіреді.



        1. Қалау, мақсат. I won’t go with you any more [131,96].

Will сонымен бірге сыпайы сұраулы сөйлемдерде қолданылады.

Will you have a cup of tea?

        1. Болашақта орындалатын іске қатысты табандылық.

I will prove you that you were not right.

Well, You mustn’t worry. If you knew as much about life as I do, and about your neighbors, you would not cry. Your girl will be all right [101,97].



Would.

Would модаль етістігі will етістігінің өткен шақ формасы болып саналған. Ол да тілек және табандылық мағынасында қолданылыды, да істің орындалатындығын не орыналмайтындығын білдіреді.



She was going away and would not say where she was going.

I asked him not to bang the door, but he would do it [131,97].

Dare.

Модаль етістігі бір істі істеуге батылдығы бар немес жоқ екендігін білдіреді.



He didn’t dare to meet her [132].

Need модаль етістігі

Need модаль етістігі қажеттілікті білдіріп, қазақ тіліне керек, қажет деп аударылады.



We need talk of this no more.-Бізге осы туралы сөйлесу керек емес.

I shan’t go upstairs. I shall go hom. I must go home.” [153].

Күмәндану мағынасындағы модальділіктің берілу тәсілдерін бірнеше топқа бөлуге болады. Осы етістіктермен қолдаылған модальді конструкциялар:

А) seem

It seems (to me/him) + that-clause, there seems (to be), It seems as if / as though…

It seems to her as if the world was her [101,52].

Маған ... деп/сияқты көрінеді

б) appear көрінеді

It appears (to me / him) + that-clause – Маған ... сияқты көрінеді.

2. Модаль сөздер және демеулік шылаулар:



hardly, scarcely - Әрең дегенде, сияқты, күмәнді.

3. Модальді фразалар: I doubt if…



I am not certain + that-clause, It is doubtful + that-clause

It looks (to me / him) as if / as though…

Күмәнданамын

It was doubtful that it could happen [101,58].

Ағылшын тілінде сенімділік certainly, surely, perhaps, probably, maybe күшейткіш сөздері, яғни лексикалық тәсіл арқылы беріледі сонымен бірге it seems, it is sure, unlikely to be сияқты лексика-синтактикалық формалары және конструкциялары арқылы беріледі және I suppose, I think, I guess, I'm sure, I have no doubt сияқты модальді фразалар арқылы беріледі.



Ағылшын тіліндегі демеулік шылау

Демеулік шылау деп ағылшын тілінде сөздердің немесе сөйлем ішіндегі сөз тіркестерінің мағынаны күшейту, дәлдеп айту, болымсыдықтықты білдіру үшін қолданылатын көмекші сөз табы. М.А. Беляева демеулік шылаулардың екі негізгі тобын атап көрсетеді.

Болымсыз демеулік шылау not (n’t):

Ол етістіктердің болымсыз формаларын жсау үшін қолданылады.



I don’t smoke. – Мен темекі шекпеймін.

My elder brother is a student, not a teacher. – Мен үлкен ағам мұғалім емес, ал студент. Ол әр түрлі сөз таптары арқылы берілетін сөздермен болымсыз мағынаны жасайды [129].

We are going to the river, not to the lake. Біз өзенге емес, көлге бара жатырмыз. I asked him not to do that again. – Мен одан бұны істемеуді сұрадым.

Кейде ол адыңғы айтылымда білдірілген болымсыз сөйлемдердегі жауап ретінде де қолданылады. Мысалы, I believe, I hope, I suppose, I expect, сонымен қатар of course, certainly, sure, perhaps және т.б. модаль сөздермен қолданылады.



Can you lend me this book? – I’m afraid, not, I’m still reading it. – Сен маған осы кітапті бере алмайсың ба?-Жоқ, мен оны әлі оқып жатырмын.

Do you smoke? – Of course not! - Сіз темекі шегесіз бе? Әрине, жоқ!

2. Күшейткіш және шектеуші демеулік шылаулар. Only – тек; even - тіпті; just – дәл, жай; simply - жай; merely - жай; still - әлі; almost – таман, жақын; hardly – әзер деп, екіталай; exactly – дәл.



We could hardly understand him. – Біз оны әзер дегенде түсінеміз.

I merely asked his name. – Мен одан жай ғана атын сұрадым.

Even a child can understand it. Осыны тіпті бала да түсіне алады.

3. Жалғаулықты шылаулар:



Also - да; too - бірге; as well – солайша; either - солай. Осы шылаулар сөйлемдердің алдыңғы айтылымдармен байланыстыру үшін қолданылады. Either шылауы болымсыз сөйлемдерде қолданылады [130].

We are planning an outing tomorrow. Jack is coming too. – Біз ертең пикникке баруды жоспарладық. Джек те бізбен бірге барады.

Демеулік шылаулар көмекші сөз табы болғандықтан сөйлем мүшелері бола алмайды. Олар үстеулерден біршама ерекшеленеді.



I have just come. –Мен жаңа ғана келдім. Үстеу

I just come to see you. – Мен тек сені көріп кетуге келдім. Шектеулі демеулік шылауы

Осы аталған демеулік шылаулардың арасында модальді мағынаны күшейтіп, сөйлеушінің айтылымғадеген қатынасын айқындайтын сөздер жиі кездеседі. Осылайша біз шылаулар тобынан келісу, сенімділік, анықтылық сияқты субьективті мағынаны білдіретін сздерді атап көрсетуді жөн көрдік. Оларға: actually, exactly, indeed, easily, positive(ly), precisely, right жатады.



Actually шылауы нағыз шынымен болған іс-әректті білдіру үшін қолданылады. Қазақ тілінде шынымен, шынында деген сөздер сәйкес келеді.
2.2.2 Қазақ тіліндегі модаль сөздер мен демеулік шылаулар
Өмірдегі кез келген болмыс түрлері, белгілі бір заттың қимылы, іс-әрекеті сөйлемде тек жалаң түрде хабарланып қоймай, сөйлеушінің осы хабар туралы пікірі, яғни сөйлем мазмұнының бұл ақиқат шындықпен сәйкес жөніндегі көзқарасын бірге білдіреді. Сөйлем мазмұнының бұл ақаиқат шындыққа қатынасы лингвистикада предикаттылық аясында түсіндірілсе, сөйлеушінің осы қатынас жағдайындағы өзінің бағасы, яғни қатынасқа қатынасы лингвистикада млдальділік деп анықталады [38,408].

Жоғарыда айтқандай тіл білімінде субьективті және обьективті модальділік бар. Егер субьективті модальділік жеке сөздер арқылы берілсе, обьективті модальділік рай категориясы арқылы беріледі.

Сөйлемнің модальділігі сонымен қатар басқа да экспрессивті және эмоционалды мағыналарымен ұқсас және өзара байланысты. Таза модальды мағынадан өзге, бұған қоса экспрессивті және эмоционалды мағына бар. Осы күнге дейін жалпы модаль сөздердің саны және құрылымы туралы пікірлер сан алуан болуы осы модальділіктің екі түрі және таза модальді мағына мен эмоционалдық мағыналардан ажырата алмауымен тығыз байланысты [136,58].

Сөйлем модальділігі әр түрлі жолдармен беріле алады. Олар рай категориясымен қатар, шақ категориясы арқылы да беріле алады. Осындайда әсіресе қалау райдың, -ар, -ер, -р, -с формалары келер шақтың және -ып, -іп, -п қосымшасы арқылы келетін бұрыңғы өткен шақтың қызметі ерекше. Рай мен шақ жалпы етістік категориялары, ал модальділік етістіксіз де сөйлемде бала алады. Модальдік реңк сөйлемнің типтік түрлері де арқылы білдіріле алады. Бұл-сөйлем модальділігін білдірудің синтаксистік тәсілі. Сөйлеуші адамның сөйлемнің мазмұны жөнінде көзқарасын, пікірін білдіретін жеке сөздер мен демеуліктер де (-ғой, -ау т.б.) шылаулар бар. Модальділік реңк сонымен бірге одағай,қыстырма сөздерден және сұраулық шылаулардан да аңғарылады. Бірақ осы шылаулар, одағай сөздер және сұраулық шылаулардың бәрі модаль сөздерге жатпайды. Өйткені сөйлем мазмұнының ақиқат шындыққа қатынасы жөніндегі айтушының арнайы пікірін білдіретін арнайы сөздердің модальділік сипаты бөлек болып келеді. Сондықтан да олар бөлек болғандықтан модаль сөздер деп аталады [109,508].

Сөйлеушінің сөйлемде айтылған хабардың ақиқаттығына әбден көзі жеткендігін білдіретін модальділік мағына бар. Қазақ тілінде бұл модальділік мағына көбінесе көрінеді етістігі және екен формасы білдіреді.

Мысалы, Ол Ақбілекті бұрыннан білетін көрінеді [124,85].

Біреудің сөзіне сүйену не бір нақты дерек негізінде білдіретін модальдік мағына. Бұл модальдік мағынаны қазақ тілінде «де» формасы атқарады. Көбінесе «дейді» немесе «деп атайды» болып келеді.

Мысалы, Халық арасында оны ең ақылды дейді [124,99].

Қазақ тілінде модаль сөздердің тағы бір семантикалық сөйлеушінің өз тарапынан қостау немесе растау пікірін білдіру болып табылады. Осы модальдік мағынаға рас, расында, шынында, шындығында, анығында сөздері жатады. Мысалы, Шынында, айтылғандардың бәрі рас екен [124,96].

Келесі бір модальдік мағына ол сөйлеушінің сенімін білдіруі болып табылады. Қазақ тілінде осы модальді мағына әлбетте, әрине сөздері арқылы беріледі. Бірақ бұл екі лексеманың еркшелігі: олар ауыз әдебиет үлгілерінде де, ақын-жырау шығармаларында ад кездеспейді екен.

Тілек, қалау, ниет-пиғыл мәнді модальдік мағына. Қазақ тілінде бұл модальді мағына са, -се екен, са,-се дейм деймін аналитикалық формалары арқылы беріледі. Мысалы, Олар сені түсінсе деймін [124,97].

Қазақ тілінде модальдік мағына күдік -күмән мәнін білдіретін сөздер бар. Осындай модальділік мағына -ар ма екен, -са неғылсын, кім біледі сияқты аналитикалық конструкциялар білдіреді. Қазақ тілінде кейде екі модаль сөз қатар қолданылады, мысалы: абылай мүмкін білем осы болар. Осындай модальділік қатарлар көркем әдебиет стиліне тән.

Әдеби тілімізде -ды білем, -а-тын (е-тін) шығар модальділік конструкциялары формасында қолданылады.

Сен білмейтін шығарсың [124,139].

Қазақ тілінде модаль сөздер хабарға деген қатынасын білдіретін тұрақты тілдік бірлік ретінде де, сонымен қатар өзінің негізгі мағынасында да қолданыла береді.

Сондай сияқты мүмкін, зайыры, әлпетті, сиқы, шығар және тағы басқа модаль сөздерге де тән болып келеді.

Модаль баяндауыштар

Көп жағдайда біз грамматикалық мағынаға байланысты, субьектінің айтылған пікірге қатынасын, пікірін, бағасын білдіретін формаларды ғана модальділік категория қатарына жатқызамыз.

1. Болжалдылық мағынасын білдіретін: алды-алған сияқты, кіші-кіші болу сияқты.

2. Істің предикативті сапасын субьектіге танылу сипатын білдіретін формалар: алды-алған екен.

3. Іс-әрекетті жасанды сипатта атайтын формалар.

4. Іс-әрекетті нұсқа ретінде сипаттайтын: алыпты-мыс.

Модальділік категория тілімізде тек баяндауыштық формалары арқылы ғана көрінінбейді. Сонымен қоса ол сөйлемде түрлі қыстырма сөздерді енгізу арқылы да жасала алады.Іс-әректті жасанды түрде етіп көрсетуге арналған баяндауыштар-модальдік топтың бір тобына жатады. Олардың өздерінің формалары, еркшеліктері және жасалу жолдары бар [109,645].


    1. Жедел өткен шақ етістік+болды, алды болды -ған, -ген формалары есімше+болды ретінде құралған баяндауыштар.

Мысалы, Біз оны естіген болдық [124,56].

    1. Жедел өткен шақ етістік+қылды -ған, -ген формалы есімше+қылды.

Мысалы, Ақбілекті есіктен көрді қылды [124,65].

Баяндауыштың болжауды білдіретін модальдік формасы мағынасы жоқ форманы негізге алып, түрлі көмекші компаненттері (шылау, көмекші етістік) үстеп жасалады: алған-алған сияқты, алған көрінеді [109,642].



Модальдік демеуліктер. Cөздің мағынасын түрлендіретін, оған әр түрлі мағына үстейтін, бүкіл сөйлем мәніне әсер етіп оған түрлі эмоциональді өң берітін шылыаулар демеулік шылаулар деп аталады.

Демеулік шылауларға мыналар атады.



      1. Сұрау мағыналы демеуліктер: ма, ме, ба, бе, па, пе, ше. Мысалы:

      2. Тежеу мағыналы демеулік: ғана, қана.

      3. Жаланыш, тілек мағыналы демеулік: ғой.

      4. Күшейту мағыналы демеуліктер: ақ, да, де, ды, ді, ты, ті, ғой.

      5. Көңіл-күйді білдіретін демеуліктер: -ай, -ау.

      6. Сенімділік, кекесін мағыналы демеуліктер: мыс, міс (мыш).

Демеулік ғой, қой, көбінесе, сөйлеуші өзінің субьективті ойын айтқанда растай, құптай сөйлегенде пайдаланады. Мұндай жағдайда ол баяндауыштан кейін тұрады да, түгелдей сөйлемнің мағынасына қатысты болады.

Ғой айтылатын іс-оқиға тыңдаушыға бұрыннан белгілі екендігін ескерту үшін де жұмсалады [133].



О жолы біздің әкей тәлімнен құр қалған шығар, арыздығының басы осы ғой. [124,143].

Ал Жанболат ағаң болса, ол енді аузы жеңіл кісі ғой.

Менен тумады дейтін шығарсың... [124,223].

Әлде рас та шығар деген күдік бірте-бірте пайда болды [124,225].

-Менің күйеуім секілді бір топас екен ғой! [124,250].

Аталған демеулік жеке сөз не сөз тіркесінен соң тұрып оған ой екпінін түсіру үшін қызмет етеді. Ғой интонацияның көмегімен сұраулық мағына да туғызады. Басқа сұраулық демеуліктерден ерекше бұл демеулік, көбінесе, сөйлеуші өзіне аян, белгілі хабарды, жайды көзін жеткізе түсу үшін, не сұрақтың өзіне алдын-ала белгіліб сондықтан өзі оған күтінулі екндігін білдіру үшін жұмсалады.



Және біздің Мамекең секілді ел адамы төбенің басын, қораның бұрышын, қидың түбін босатпайтын әдеті ғой [124,224].

Қазақ тілінде көбінесе ғой модаль демеулігі кездеседі.

Қазақ және ағылшын тіліндегі лексика-синтактикалық жолмен модальділік түрлері:


Білдіретін мәндері мен реңктері

Қазақ тіліндегі модаль сөздер, аналитикалық форманттар мен демеуліктер.

Ағылшын тіліндегі модаль сөздер мен етістіктер.

Міндеттілік

Керек, тиіс, қажет, лазым, -у керек, -у қажет, -у лазым, -мақ керек, -маққа керек, -уға тиіс, -уы, -уі тиіс.

Must, have to, to be, ought to, need модаль етістіктері

Болжалдылық

Сияқты, сыңайлы, сынды, әлпетті, мүмкін, шамасы, аңғары, әлпеті, жобасы, қисыны, тәрізі, сықы, нәті, бәки, бәлкім, бәлкі, ықтимал, кәдік, болар, шығар, білем, -ды білем, -қан, кен білем, -са, -се керек, -у керек, -ға,-ге ұқсайды, -уы мүмкін, тәрізі, -түбі

Perhaps, may be, possibly, probably, evidently модаль сөздері мен may, can, would модаль етістіктері

Қостау

Рас, анығында, шынында. –ғой, -қой модаль демеуліктері

Indeed, naturally, obviously модаль сөздері

Сенімділік

Әрине, әлбетте

Certainly, of course, no doubt, surely, assuredly, undoubtedly, apparently, certainly, most likely модаль сөздері

Күмән

Мүмкін бе сұраулы сөйлемедерде

I doubt, Can it be that, can/could жалпы сұрақтарда,

Қосымша модальді мағыналар мен реңктер

Кеңес

-ған, -кен жөн


should


Кінәләу

-са, -се етті аналитикалық форманты


Might


Уәде беру, қауып білдіру

Ашық райдағы хабарлы сөйлем


shall


Бұйрық, тыйым салу

-ма, -ме, -ба, -бе, па,- пе немесе бұйрық райдағы етістік формасы

Must, must not, ought to, don’t/doesn’t have to, have to

Таңғалу

Мүмкін бе сұраулы сөйлемдерде

Can/could сұраулы сөйлемдерде

Рұқсат беру

-а, -й ғой, -ыңа, -ыма, -ыңызға болады

May, allowed to, let

Физикалық немесе ақыл-ой қабілеті

алу аналитикалық форманты

Can, to be able to, could

Жұмыста көрсетілген мысалдарға және сараптамаға сүйене отырып ағылшын және қазақ тілдеріндегі модальділік категориясының беруде лексика-синтактикалық тәсілдердің орны ерекше деген қорытынды шығара аламыз. Модальді мағыналардың екі тілде берілуінің өзіндік ерекшеліктері мен ұқсастықтары бар. Егер ағылшын тілінде модальділік мағыналардың басым бөлігі модаль етістіктері арқылы беріліп отырса, қазақ тілінде модаль етістігі деген тілдік лексикалық құбылыс болмағандығымен байланысты, дәл сондай модальді мағыналар мен модальді реңктерқазақ тілінде модаль сөздері, модаль демеуліктері, модаль етістіктері және модаль сөздерімен тіркесе қолданған аналитикалық форманттары арқылы беріледі. Ағылшын тілінің модаль етістіктерінің мағыналары осы модаль сөздерінің аналитикалық форманттарымен қолданысындағы формаларына сәйкес келеді.

Сонымен бірге екі тілдің типологиялық ерекшелігіне байланысты, яғни қазақ тілі аглюнативті, ал ағылшын тілі флективті тілдерге жататындықтан, қазақ тілінде модальді мағыналарды білдіруде модаль сөздер көп жағдайларда қолданылады. Ағылышын тілінде модаль етістіктері модальділікті білдіруде өте маңызды рөл атқарады. Қазақ тілінде модаль мағыналы аналитикалық форманттар, демеуліктер мен модаль баяндауыштардың орны ерекше.

Көптеген теориялар мен тұжырымдамаларға сүйене отырып, біз модаль сөздердің екі тілде де көмекші сөз таптарына жатады деген қорытындыға келе аламыз.




    1. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі модальділіктің лексикалық жолмен берілу тәсілдері

Ағылшын және қазақ тілдерінде модальділіктің лексикалық жолмен берілетін тәсілдеріне модаль сөздері сияқты тілдік құралдар жатады. Әр модаль сөзінінің сөйлем ішінде дербес модальді мағынаға ие болғандықтан оларды лексикалық тәсілдерге жатқызуға болады.

Қазіргі кездегі ағылшын тіліінің лингвистикасында модаль сөздері жайлы сұрақ біршама талқылынған. Осыған байланысты Э.У.Илебаев (1997), О.В. Романова (1997), М.В. Пляскина (2001) сынды ғалымдардың жұмыстары, ал қазақ тілінде модаль сөздерге байланысты Е.Жанпейісовтың арнайы еңбегі бар. О.Төлегенов, Б.Шалабаев, Г.Темірбекова, А.Шойбекова сынды зерттеушілер модаль сөздерді синтаксистық қызметі жағынан зерттеген. О.Төлегенов, Б.Шалабаев сынды зерттеушілердің еңбектері бар, жоқ сөздерінің синтаксистік қызметін сипаттауға арналса, Г.Темірбекова, А.Шойбекова олардың үстіне басқа модаль сөздерді де қамтыған. Дегенмен, модаль сөздер жете зерттелмегендіктен, оның толық қызметі толық сараланбаған. Модаль сөздердің мүшеленетін сөйлемдерге негізгі баяндауыштың қызметінде немесе күрделі баяндауыштың компаненті ретінде келетіні белгілі [24,32].

Зерттеушілердің көбі модаль сөздерінің қызметі сөйлеушінің айтылымға қатынасын білдіру екендігі жайлы көзқарсы сәйкес келеді. Алайда модаль сөзддердің семантикасы жайлы пікірлер өзгеше болып табылады.

Ағылшын лингвистикасындағы Кеңес Одағының зерттеушілері Л.С. Бархударов, Д.А.Штеллинг, Е.М.Гордон, И.М. Крылова модаль сздеді ерекше, өзгермейтін сөз табы ретінде қарастырады.

Ал шетел M.Halliday және F.Palmer сынды зерттеушілері модаль сөздерді арнайы сөз табы ретінде атамайды, олар модаль сөздерін үстеулердің ерекше бір түрлеріне жатқызады [24,35].




      1. Ағылшын тіліндегі модаль сөздер

Беляева М.А. шығарған «Ағылшын тілінің грамматикасында» келесідей анықтама беріледі: «Mодаль сөздер-сөйлеушінің сөйлемде айтылған ойға субьективті қатынасын білдіретін сөздер» [69].

Модаль сөздер-ағылшын тілінде сөйлеушінің айтылған хабардың мазмұнына деген қатынасын білдіру үшін қолданылатынөзгермейтін сөздер қатары болып табылады. Модаль сөздер сөйлем мүшесі бола алмайды және олар көбінесе интонациялық түрде ерекшеленген компаненттер түрінде ғана қолданылады [69,55].

I shall come, of course.

Диалогтарда кейбір модаль сөздері (мысалы, of course, certainly, no doubt, perhaps және т.б.) сөз-сөйлем қызметін атқара алады.



Shall I come?-Of course.

Модаль сөздер өздерінің лексикалық құрамы және семантикалық мазмұны және сөйлемде қызмет ету тәсілі бойынша өздерінің ешқандай сөз табына қатысы жоқ арнайы сөздер тобын құрайды. Формасына қатысты модаль сөздердің арнайы біртұтас сипаты жоқ. Алайда семантикалық және синтаксистік сипаттары әлденеше айқын көрсетілген және де осы жайт көптеген лингвист зетттеушілерге модаль сөздерді жеке сөз табына жатқызуға жәйек береді. Модаль сөздердің семантикалық сипаты ретінде модаль сөздердің субьективті тұрғыдан айтылған хабарға деген шындығы, болжамдығы, жорамалдығы және тілек білдіруі болып табылады. Қатынас мағынасында модаль сөздер номинативті мағынанаы білдіретін сөз таптарынан біршама өзгеше болып келеді, алайда мазмұнының дербестігіне келсек олар көмекші сөз таптары емес жеке сөз таптарына жатады [92].

Өздерінің айқын лексикалық мағынасына байланысты модаль сөздер модаль етістіктердің мағынасынан гөрі мағынаны және модальдік реңктерді дәлірек білдіреді. Егер ағылшын тілінде модальді етістіктер іс-әрекеттің орындалуының болақта орындалу жорамалдығын білдіре алмаса, модаль сөздер осындай функцияға ие.

Модаль сөздер кейде Yes/No хабарлы немесе болымсыз сөйлемдермен ұқсас сөз-сөйлем ретінде қызмет атқара алады. Алайда Yes/No сөз-сөйлемдері ешқашан өз күйін өзгертпейді, ал модаль сөздер сөз-сөйлем функциясын атқара алады немесе диалогта қыстырма сөздер функциясын атқара алды.

Профессор Л.С.Бархударов модаль сөздердің сөйлемде әрқашан қыстырма сөздердің қызметін атқаратындығын айтады. Ол модаль сөздер деп айтылған хабардың басқа фактілермен мүмкіндік, шындық қатысындағы мазмұн сипаттамасына ие сөздер дейді [89].

Сонымен қатар Л.С.Бархударов кез келген қыстырма сөз функциясын орындайтын сөз модаль сөздер тобына жата бермейді дейді. Модаль сөздер-сөйлеудің (речь) маңызды бөлігі, ал қыстырма сөз ретінде басқа сөз таптары, сөз тіркестері, үстеулер, айналымдар немесе инфинитивті конструкцияр бола қызметін атқара алады. Сөз табы ретінде модаль сөздереге әрқашан қыстырма сөз функциясын орындайтын сөздер ғана жатады. Бұл сөздер басқа сөздермен қолданыла алу шектелуімен және тұрақтылығымен сипатталады және ерекшеленеді [89,63].

Модаль сөздердің көпшілігі үстеулерден пйда болған және формасы жағынан - ly суффиксі бар образа действия үстеулерімен сәйкес келеді. Модаль сөздер үстеулерден мағынасымен және ситаксистік қызметімен айрықшыланады. Үстеудің мағынасы және синтаксистік функциясы оның іс-әрекеттің обьективті сипаттамасын беруінде немесе іс-әрекет орындалатын кездегі жағдайға сілтейді және бір сөйлем мүшесіе жатады. Модаль сөздер әдетте тұтас жалпы сөйлемге қатысты және сөйлеушінің айтылған ойға субьективті қатынасын білдіреді.

Certainly, you cannot interfere.

Әрине, сіз араласа алмайсыз. (Certainly-модаль сөзі, айтылған ойға сөйлеушінің субьективті ойын қамтығандықтан, жалпы сөйлемге қатысты және қыстырма сөздің функциясын орындап тұр) [30,45].

Of course I don’t know what your relations with her have been” returned Robert [101,198].

The second boy was exactly like the first.

Екінші бала дәл біріншіден аумады. (exactly-үстеу және баяндауышқа қатысты және сын-қимыл пысықтауыштың функциясын атқарады).

Әрбір топ шеңберінде модаль сөздер мағынасы жағынан туыстас, алайда сонымен қатар әр біреуі өзінің реңктерін білдіреді немесе сол семантикалық таптағы басқа модаль сөздерден сөйлеу барысында қолданылуымен ерекшеленеді [88].

Surely there is something radically wrong in this attitude [101,94].

Демек, модаль сөздер ағылшын тілінде сөз таптарында өте маңызды рөл атқарады. Осылайша олар көмекші сөз таптары емес, сонымен қатар сөйлем мүшелері де емес. Сөйлемде модаль сөздер басында келсе, соңынан үтір қойылады, ал модаль сөз сөйлем ортасында кездессе, екі жақтан үтір қойылады. Тар мағынада модаль сөздер деп сөйлеушінің айтылған хабардың шындық тарапынан шындық деңгейіннің бағасын анықтайтын сөздер немесе сөз тіркестері болып саналады (undoubtedly, probably) және т.б. Ал кең мағынада алып қарасақ, модаль сөздер қатарына басқа да қыстырма сөздер тобын жатқызады, мысалы, эмоционалды бағаны білдіру (fortunately, unfortunately) [95].

To live with her?” inquired Robert coolly.

Certainly not to turn her out baggage if she has been accustomed to live with me,” replied Lester.

I’m not causing you any real trouble, am I?” he asked.

Surely not.” [101,126].

Surely for that reason, if for none other, you should not have made his sister’s name a by-word.” [124,127].

The next night, of course, I arrived at the place again [101,45].

Модаль сөздер-ол айтылған ойға сөйлеушінің субьективті қатысын білдіруге қатысатын сөздер жататын сөз таптары. Форма жағынан модаль сөздерде қандай да бір бірегей белгісі жоқ. Алайда тағы басқа екі белгісі-семантикаллық және синтаксистік белгілері анық көрсетілген және бұл жайт көптеген тілші ғалымдарды модаль сөздерді жеке сөз таптары қатарына жатқызудың себебі болып табылады. Модаль сөздердің семантикалық белгісіайтылған ойға сөйлеушінің шындыққа қалау, болжау тарапынан субьективтімағынасы болып саналады. Мағынасы жағынан модаль сөздер номинативті қызмет атқаратын жеке сөз таптарынан біршама ерекшеленеді, алайда олар көмекші сөз таптарына емес, жеке сөз таптарына жатады екен.

Модаль сөздерді синтактикалық белгісі-ол сөйлемдегі қыстырма сөзінің функциясы, немесе өте жиі сөз-сөйлем ретіндегі функциясын атаймыз.

Ағылшын тілінде модальсөздер семантаксы жағынан екі топқа бөлінеді:



  1. Жеке-модальді сөздер. Олар фактілер мен жайттардың қажеттілік, мүмкінділік, болжамдылық сияқты мәндерді білдіреді. Certainly, of course, maybe, perhaps, indeed, surely және т.б.

  2. Жалғаулықты модаль сөздер. бір фактілер мен жайттардың басқа фактілер мен жайттар арасындағы байланысын білдіреді. Moreover, nevertheless, still, however, therefore, first, secondly және т.б. [97].

Қазіргі ағылшын тілінің модаль сөздеріне келесідей лексемалар жатады: certainly, possibly, surely, assuredly, apparently, no doubt, of course, undoubtedly etc.

Мағынасы жағынан модаль сөздер осындай топтарға бөлінеді:



      1. Сенімділікті білдіретін сөздер: certainly, surely, assuredly, of course, no doubt, apparently, undoubtedly.

      2. Болжалдылықты білдіретін сөздер: perhaps, maybe, possibly, probably, etc.

      3. Сөйлеушінің істін қалайтынын немесе қаламайтынын білдіретін сөздер: happily, unhappily, luckily, unluckily, fortunately, unfortunately.

Модаль сөздердің синтаксистік ерекшелігі деп олардың басқа сөздермен үйлесе алу қабілетін айттық [88].

Probably, they were right to keep him.

They were probably right to keep him.

They were right to keep him, probably.

Осы мысалдар біріншіден айтылғанның мазмұнымен тығыз байланыста екндігін көрсетіп тұр. Модаль сөз сөйлем мүшелері арасында тұрғанда, немесе керісінше сөйлем соңында тұрғанда онымен байланысы осал келеді, екіншіден, модаль сөз арқылы берілетін реңк егер модаль сөз сөйлем басында кездескенде айқын беріледі [98].

He has certainly not been paying me compliments. Perhaps that is the reason that I don’t believe anything he has told me.” [100,19].

Perhaps, after all, America never has been discovered, “ said Mr.Erskine. [100,34].



Perhaps it is that they are foreigners. [100,40]

Осындағы бірінші сөйлем сенімділікті білдіріп тұрса, қалған сөйлемдерде Perhaps күмәнді немесе мүмкінділікті білдіріп тұр.

You can’t approve of it, possibly. It is some silly infatuation.” [100,63].

Possibly сөзі арқылы да сөйлемде мүмкінділік білдіріп тұр.

Модаль сөздер үстеулермен шығу тегі және формасы жағынан ұқсас болғандықтан, осы сөз таптары арасындағы айырмашылықтар мен ерекшеліктерді анықтап, көрсету жөн. Олардың айырмашылығы ең алдымеен мағынасында және олардың басқа сөз таптарымен үйлесе алу функциясында деген пікір бар [109,577].

Модаль сөздердің көпшілігі үстеулерден шыққаны белгілі. Алайда модаль сөздер үстеулерден мағынасы және синтактикалық функциясы жағынан айырмашылығы бар. Үстеудің синтактикалық функциясы іс-қимылорындалатын іс-әрекетің немесе сипатқа обьективті сипаттама беріп және бір сөйлеммүшесіне қатысты болуында құралады, ал модаль сөздер әдетте тұтас сөйлемге қатысты болып еледі және сөйлеушінің айтылған ойға деген субьективті пікірін, көзқарасын білдіреді. Осылайша perhaps, maybe possibly, probably-мүмкін сынды сөздер модаль сөздер қатарына жатады [92,85].

В.Н.Жигадло пікірінше сөйлемдегі модаль сөздің қыстырма сөз ретінде функциясынан қарағанда ол баяндауыштағы пысықтауыш функциясын атқаратын үстеуге қарама-қарсы келеді. Қыстырма сөздің функциясын атқара отырып модаль сөз әдетте бүкіл сөйлемге, ал кейбір жағдайларда ғана оның тек бір мүшесіне ғана қатысты болады. Алайда мүмкіншілік мағынасын білдіретін perhaps, maybe possibly, probably сынды сөздер көбінесе тек бір сөйлем мүшесіне қатысты болады [93].

Модаль сөздер мен үстеулерді ерекшелендіріп тұратын жағдайлар осындай. Алайда тіл әрқашан қозғалыста және даму үстінде болады және ондағы өзгерістер ақырын және біртіндеп пайда болады. Сондықтан жаңа сөз табының пайда болуы аса көп уақытты қажет ететін прцесс болып табылады. Демек, біз модаль сөздерді қалыптасу және даму деңгейіндегі сөз табы деп атай аламыз. Онда үстеулерден дамыған көптеген жаңа сөздер пайда болып жатыр [].

Егер модаль сөздерге келетін болсақ, егер олардың негіздемесіне тек қана олардың модальді-бағалау семантикасын ғана алмай, сонымен қатар олардың сөз табы бола алмау сипатын да алсақ,онда оларды айқындаудың белгілі талаптары бар. Сөйлем мүшесі бола алмайтын perhaps, maybe possibly, probably сияқты модаль сөздерге келетін болсақ,олар сөйлем басында келсе де, қыстырма сөздері болып қала береді.

After all, his indifference was probably merely a mood that would pass away [100,94].

Perhaps he had read it and had begun to suspect something [100,105].

I shall have to pay him something, of course [48].

I shall probably have to give it another coat of varnish before that, so I must see it some day, and why not to-day?” [100,95].


жүктеу 1,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   14




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау