Бекітілген қазақстан Республикасын индустриялық-инновациялық дамытудың 2020-2024 жылдарға арналған тұжырымдамасы

Өңдеу өнеркәсібінің әлеуеті мен бәсекеге қабілеттілігін анықтайтын маңызды факторлар кәсіпорындардың саны мен бәсекелестік деңгейі болып табылады.

Белсенді өндірістік саясатты жүргізу басында Қазақстан өңдеу өнеркәсібінің әлеуетін ілгерінді арттырады. 1000 экономикалық белсенді халыққа өңдеу өнеркәсібінде кәсіпорындар саны маңызды өсуі байқалады. 2005-2013 ж.ж. 1,47-ден 1,16-ға дейін түскеннен кейін көрсеткіш 38%-ға артып, 2017 жылы 1,61 құрады. Бірақ, бұл ретте 1000 экономикалық белсенді халыққа белсенді кәсіпорындар санының ара қатынас көрсеткіші бұрынғыдай Ресей (2016 жлы 3,9 есе) және Беларусиядан (2,5 есе) артта қалады.

Өңдеу өнеркәсібінде бәсекелестік деңгейі жеткіліксіз. 2017 жылдың қорытындысы бойынша белсенді ірі және орта кәсіпкерлер барлығы 689 (өндірістік сектордағы белсенді кәсіпорындар жалпы санынан 9,2%) саналғанына қарамастан, өңдеу өнеркәсібінің барлық салаларында экономикалық шоғырланудың жоғары деңгейі байқалады. Секторлар қатарында 2016 жылы төленген салықтардың жартысынан көбі кәсіпорындардың шектелген санына келеді: темекі өнімдері (1 кәсіпорын), электроника (1), мұнай өңдеу (2), фармацевтика (2), металлургия (2), автоөнеркәсіп (2), көлік құралдары (2), химиялық өнеркәсіп (6), электр жабдығы (7), жиһаз (8), жеңіл өнеркәсіп (9), азық-түлік өнеркәсібі (11), металл өңдеу (15), машиналар және жабдықтар (16). Жергілікті өндірушілер арасында төмен бәсекелестік олардың шетелдіктерге қатысты бәсекеге қабілеттіліктерін және иноновацияларды пайдалануға ынталандырманы төмендетеді.

Өңдеу өнеркәсібінің өсу тұрақтылығы мен келешегі оның «күрделілігіне» байланысты. «Күрделілік» бағасы елде инновациялық белсенділікті түсіну және технологияның өнеркәсіп саласына әсерін анықтау үшін қажет. Бұл ел экономикасының негативті сыртқы факторларға қарсы тұру қабілетін және экспорт өсімін көрсетеді.

ECI¹⁰ (84) экономикалық күрлелілік индексі бойынша Қазақстанның орны Дүниежүзілік Экономикалық Форумының (72) Жаһандық Бәсекеге қабілеттілік Индексі бойынша ұстанымынан әлдеқайда төмен. Қазақстан сол сияқты ЕЭК бойынша барлық серіктестеріне жол береді. Жалпы, экономикалық күрделілік индексінің нақты өсуі 2010-2012 ж.ж. кейін өзгерген жоқ. Оны өзгерту үшін экспорттық қоржынды «күрделі» тауарлардың көп санына қарай өзгерту қажет.

Қазақстан өңдеу өнеркәсібінің 182 тауарын салыстырмалы басымдылықпен экспорттайды, бұл кезде Ресей– 358, Беларусия – 690, Қытай – 1402, ЭЫДҰ елдері бойынша орташа – 1950. Қазақстан Республикасы өңдеу өнеркәсібі экспортының жартысы жаһандық саудаға айналатын 2439 ішінен барлығы 6 тауарға келеді. Соңғы тұтыну тауарының және технологиялық күрделі тауарлардың экспорты 16% құрайды.

Қазақстан ЕЭК елдері арасында өңдеу өнеркәсібінде еңбек өнімділігінің ең жоғарғы көрсеткішіне ие. Бұл ретте көрсеткіш секторлар үшін маңызды өзгешеленеді. Өнімділік шикізатты бастапқы қайта өңдеумен байланысты капиталды қажет ететін негізгі секторларда және ғылымды қажет ететін жоғарғы технологиялық секторларда жоғары.

Қазақстандағы жоғары өнімділік деңгейі өнеркәсіптік өндірісте негізгі металлдардың (2017 жылы бір адамға 63 мың АҚШ долл.) және кокс және мұнай өнімдерінің көп болуына байланысты (145 мың АҚШ долл.). Салыстыру үшін азық-түлік өнідірісінде – 27,6 мың АҚШ долл., машина жасауда – 12 мың, АҚШ долл. бейметалл минералды өнімдер өнідірісінде – 15,3 мың. АҚШ долл., химиялық өнеркәсіпте – 24,4 мың. АҚШ долл., жеңіл өнеркәсіпте – 6,2 мың. АҚШ долл.

Экономикалық белсенділіктің кеңістікті аспектісі мен географиялық бөлінуін талдау индустриялық саясат жүргізген кезде олардың маңыздылығын көрсетеді.

Инвестицияларды бөлу ірі кәсірпорындарды металлургия мен мұнай өңдеудің негізгі салаларына орналастыруға байланысты, олар шикізат немесе энергия көзіне тартылады. Нәтижесінде, үш аймаққа өңдеу өнеркәсібі негізгі капиталына барлық инвестицияның жартысы келеді: Павлодар облысы (металлургия және мұнай өңдеу қуаты), Атырау облысы (мұнай өңдеу және мұнайгазхимиялық паркі бойынша қуат), Қарағанды облысы (түсті және қара металлургия).

Металлургия және мұнай өңдеуден басқа өңдеу өнеркәсібінің өзге салаларындағы инвестиция ірі кенттенген немесе көп халқы бар аймақта шоғырланады. Мәселен, осындай инвестициялардың 40% жуығы Алматы қаласына (8%), Алматы облысына (16%) және Оңтүстік Қазақстан облысына (15%), инвестициялардың 24% Астана қаласына (7%), Ақмола (9%) және Қарағанды облыстарына (8%) келеді.

2017 жылдың қорытындысы бойынша барлық өңдеу өнеркәсіптерінің қосылған құнының 44% металлургиялық өндіріс шоғырланған Қарағанды облысына (21%), Павлодар (11%) және Шығыс-Қазақстан облысына (12%) келеді. Орта және жоғарғы технологиялық секторлар кәсіпорындарының көбі (металлургияны қоспағанда) кенттелген «өсу нүктесіне» шоғырланған. Соңғы тұтынуға байланысты секторлар (азық-түлік, сусындар, тігін бұйымдарын, жиһаз және басқа өндірістері) республикалық мағынадағы ірі қалалар мен облыс орталықтарында шоғырланады. Мәселен, тұтыну тауарларын өндіретін секторлардың жалпы қосылған құнының жартысынан көбі (56%) Алматы қ., Алматы және Оңтүстік-Қазақстан облыстарында орналасқан кәсіпорындарды түрлендіреді.

Аймақтың кенттену деңгейі; экономикалық белсенді халықтың 1000 адамына

өңдеу өнеркісібінің кәсіпорындар саны
Жоғарғы инновациялық белсенділігі бар кәсіпорындар сол сияқты жоғары кенттелген аймақтарға тартылады. Инновациялық белсенді кәсіпорындардың үшінші бөлігі Алматы және Алматы облысына келеді. Оған қоса кәсіпорындардың үшінші бөлігі Шығыс-Қазақстан (10%), Қарағанды (9%), Оңтүстік-Қазақстан (7%) және Жамбыл облыстарында орналасқан (6%). Сол уақытта, ҒЗжТҚЖ дамытуға шығындар салыстырмалы төмен болып қала береді – елдің ЖІӨ-нен 0,14% деңгейінде, бұл ЭЫДҰ елдері бойынша орташа көрсеткіштен 10 есе төмен (2,3%).