Ауыспалы егістердің ғылыми негіздері

Ауыл шаруашылығы дақылдары мен парлардың егіс танаптарында немесе танабында белгілі уақыт аралығында ғылыми тұрғыдан алмасып отыруын ауыспалы егіс дейді. Бұл айтқанан туындайтын ұғым ауыспалы егістің негізін дақылдардың өзара алмасып отыруы құрайды. Алмасу жылма-жыл немесе бірнеше жылда бір дақыл екінші дақылмен алмасуы мүмкін. Ауыспалы егістің дақылдары жекелеген танаптарды алып жатуы әбден мүмкін. Олар өніміді жылына беріп отырады, сөйтіп шаруашылықта бір жылда бірнеше дақылдар себіліп, жиналып жатады. Қазіргі кездегі ірі шаруашылықтарда ауспылы егіс осы тәртіппен жүргізіледі. Сонымен қатар кейбір жағдайларда аусыпалы егістің әр түрлі дақылдары тек бір танапта алмасып егіліп отыруы да мүмкін, яғни нақтылы бір танапта өз ауыспалы егісін қолданып, дақылдардың алмасуы уақытпен байланысты келіп отырады. Мұндай жағдайларда алдымен егін көлемі аз, егілетін дақылдардың түрлері шектелген шаруа қожалықтарында орын алуы мүмкін. Бұл сияқты бір танапты ауыспалы егістердің артықшылығына ауыл шаруашылығы дақылдарының құнарлығы біркелкі топыраққа егілетінін, агроландшафт микроклиматының, топырақ сапасның ала-құла болып келмеуін жатқызуға болады.

Алмаспайтын (үзіліссіз) дақыл- егістікте бір дақылды қатарынан көп жыл егу. Бұл — ауыспалы егіске кері ұғым, ауыспалы егістің жоқтығын көрсетеді.

Алмаспайтын дақыл қазіргі кезде ауыспалы егістерді ғылыми тұрғыдан зерттегенде салыстырма ретінде пайдаланылады.

Шаруашылықта бір ғана дақыл егілетін болса, оны бірдақылдық (монодақылдық) деп атайды.

Алмаспайтын дақыл, монодақылдылық деген түсініктер бір ұғымның екі түрі деуге болады, яғни ауыспалы егістің жоқтығының дәлелі.

Қайталап себілген дақыл- танапта бір дақыл 2-3 жыл, немесе одан да көп уақыт өсіріліп, одан кейін ол басқа дақылмен немесе таза пармен ауыстырылуы. Көп жылдық екпе шөптер ауыспалы егістің танаптарында екі-үш, одан да көп жыл өсіруі мүмкін. Соған қарамастан оларды қайталанған дақыл демейміз. Өйткені шөптің өсіп-өнуі үзілмейді және оның келесі жылғы құрамы, пайдалану тәсілі алдыңғы жылмен салыстырғанда едәуір өзгеше болып келеді.

Ауыспалы егіс танабында өзінің өсіп-жетілуі үшін оның вегетациялық кезеңнің көп уақытын алатын дақылды негізгі дақыл дейміз. Ал екі негізгі дақылдың арасындағы бос уакытта өсірілетін дақылды аралық дақыл дейміз.

Өткен жылы ауыспалы егістің осы танабында орналасқан дақыл немесе пар алғы дақыл деп аталынады.

Ауыспалы егіс нобайынды сәйкес егістік бөлінгенде туындайтын тең мөлшерлі үлескені ауыспалы егіс танаптары деп атаймыз.

Бірнеше ауыл шаруашылық дақылдары бөлек-бөлек өсірілетін ауыспалы егіс танабын құрама танап деп атаймыз. Құрама танапқа биологиялық ерекшеліктері жағынан жақые тұратын, оған байланысты техноглгиялары да ұқсас болып келетін дақылдарды мұндай танапқа егуге болмайды. Өйткені, келесі жылы бір танаптан екі алғы егіс пайда болуы мүмкін.

2. 
   
   
   
   жүктеу 0,79 Mb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: