52
жақсы білмей, аш қуллаһ (аш құлақ) деп айта бергеннен гөрі тыныш
жүргенім артық деген өз философиясын ұсынса керек.
Сірә, жалғыз бұл мәтел емес, қазақтардың тілінде «Алладан ой-
байым тыныш», «Ұра берсе, Құдай да өледі» деген сияқты мәтелдер
де бар, бұларда да дінге деген фанатизм жоқ, керісінше, таза праг-
матизм байқалады. «Аш құлақтан тыныш құлақ» та, мүмкін, осы
қатардан табылар. Әрине, бұл – әзірге жорамалымыз, әлі де «аш
құлақтың» сырын іздестіре түсу керек.
АШУ (ҚАРНЫ АШТЫ. АРЫП-АШТЫ). Қарны ашты, арып-
ашты дегендердегі ашу етістігі қазіргі қазақ тіліндегі ашығу сөзінің
мағынасын береді. Көне түркі тілдерінде «ашығу» ұғымын аш-
тұлғасы білдірген. Орта ғасырлардағы түркі жазба үлгілерінде қазіргі
ашығу (ашық-) етістігі ач- түрінде келген (Наджип, 123). Аш- пен
ашық- сөздерінің түбірі бір: аш-. Бұл тұлға қазақ тілінде жоғарыда
көрсетілген тіркестер құрамында ғана сақталған. О бастағы түбір
тұлғаға қазақ тіліне келгенде белгілі бір жұрнақтар жалғанып,
қолданылуы аз кездеспейді. Мысалы, қазіргі қазақ тілінде аяңдау
(айаңда-) етістігінің түбірі ай-, бұл түбір «адымдау» мағынасын
білдірген, оған қосылған -а қимылдың күшеюін немесе бәсеңдеуін
білдіретін жұрнақ болса, мұның үстіне -ң жұрнағы жалғанып, қимыл
есімін жасаған, ал қазақ тілінде етістік түбірлі есімнен қайтадан
етістік пайда болған (айаң + да). Мұндай мысалдар едәуір кездеседі.
ӘЙКЕЛ. «Қыз Жібек» жырының 1887 жылы жазылған қолжазба
бойынша берілген бір нұсқасында Алашабайдың қызы – Жібектің
портретін берген ақын оны:
Қостан әйкел тағынған,
Жүз теңгелік опа, ендік,
Екі бетке жағынған, –
деп суреттейді. Мұндағы әйкел сөзі контекске қарағанда сәндік үшін
әйелдер тағынатын зат екені түсінікті болып тұр. Жыр нұсқасының
орысшаға аудармасында әйкел сөзін «қамзолға қадайтын әшекей»
деп түсіндіреді («Қыз Жібек, 1963, 128). Әйкел сөзінің «барқытқа зер
қадап, оған күміс ақша тағып, сол иықтың үстінен әкеліп, оң қолтық-
тың астынан түймелейтін, қыздардың сәндікке киетін әшекейінің
бірі» деген де түсіндірмесі бар.
БАЙҒҰС «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі» байғұс сөзін «сорлы,
бейшара, мүсәпір» деп, бір ғана мағыналы сөз ретінде көрсеткен. Бұл
53
түбірден туындаған байғұстық, байғұстау сөздерінің мағынасын
да осыдан шығарады («мүсәпірлік, сорлылық»). Ал байғұс сөзі күні
кешеге дейін, тіпті Абай заманында, Абайдың өзінде екі-үш іргелес
мағыналардың бірі – жоғарыда көрсетілген «мүсәпір, бейшара» де-
ген, екіншісі – «жалпы кедей адам», бай дегеннің антонимі, үшіншісі
– «жалшы, бақташы» мағыналарда қолданылған. Мысалы, Абайдың:
Бай байғұсым десіп деп,
Шақырып қымыз берсін деп, –
деген өлең жолдарындағы байғұс – малшы, жылқышылардың біреуі.
Байғұс сөзінің ілгергі ғасырларда «кедей, жоқ адам», мағынасында
жұмсалғандығын мына мысалдар да дәлелдейді. Сәкен Сейфуллин
жинаған ауыз әдебиеті үлгілерінде:
Бай кісі мен байғұсты
Бәрін бірдей тең көрген, –
деген жолдар бар. Мұнда байғұс сөзі – бай сөзінің антонимі, яғни
қарама-қарсы мағынаны білдіреді. Бұхар жырауда да байғұс – жарлы
сөзінің синонимі:
Өтермеден кетер ме
Жарлы менен байғұстар.
ХІХ ғасырда түзілген екі тілдік сөздіктерде де байғұсты «бедняк,
бедный, бедняжка (с оттенком сожаления и участия)» деп аударғанда,
бұл сөздің түпкі мағынасы бір болғанмен, бірде әлеуметтік топ ата-
уы – жарлы, кедей деген сөздердің синонимі болса, бірде аяу реңкі
бар бедняжка сөзімен аударылған. Бұл жерде мағына реңктері жақын
болғанмен, екі сөзді қосып жіберген. Сірә, ертеде байғұс сөзі – жалпы
белгілі бір әміршінің қол астындағы бағынышты адам, яғни қарашы
сөзінің синонимі болып та қолданылғанға ұқсайды. Ал қарашы –
ілгергі орта ғасырларда (ХVІ ғасыр жазбасы – Жалайыр Қыдырғали
бидің шежіресінде) ханның қасындағы кеңесші (осы кітаптың
сөзтізбесінен қарашы сөзін қараңыз), ал кейінгі кезеңдерде ХVІІ-ХІХ
ғасырларда қазақ қоғамындағы әлеуметтік топтар айқындалып, бай-
лар экономикалық жағынан хан үйлерінен кем түспейтін дәрежеде
күшейген кезде, олардың айналасында да қарашы тәрізді әлеуметтік
топ пайда болады. Бір кездерде байғұс сөзі осындай топты да атаса
керек. Мысалы, Катанов жинаған мақал-мәтелдердің ішінде «ханның
ісі қарашыға түсер, байдың ісі байғұсқа түсер» деген мәтел бар. Абайда
да жоғарыда келтірілген мысалда байғұс сөзі осы мағынада көрінеді.
Ал ХVІІІ ғасырларда байғұс сөзінің бұл мағынасы көмескіленіп,
енді «жарлы, кедей» деген әлеуметтік топ атауына айналғаны бай-
қалады. Бұл сөз бай атауының қарама-қарсысында тұратын антонимі
54
болып қолданылады. Оның бұл тұста беретін мағынасы «жалшы, жал-
дама еңбек адамы, малай, қызметші, күндікші» (Букин сөздігінде).
Демек, байғұс сияқты кірме сөздің мағыналық қозғалысы (өзгерісі)
соңғы бірер ғасырдың өзінде құбылып отырғаны байқалады. Оның
«жалшы, қызметші» мағынасы ескіріп, «бейшара, мүсәпір» сияқты
мүсіркеу реңкі бар мағыналары тұрақтала түскен.
БАЙСАЛДЫ. БАЙСАЛ ТАБУ. Байсал сөзі қазіргі әдеби тілімізде
жеке тұрып көп қолданылмайды. Ол не байсалды деген туынды сөз
түрінде, не байсал табу, бойы байсал тарту деген тіркес түрінде
келеді. Байсалды сөзі «сабырлы, ұстамды, байыпты» деген сын есім
мағынасында көбінесе адамға байланысты айтылады. Ал бұл сөздің
қазақ тіліндегі ертеректегі мағынасы адамға қатысты «сабыр» де-
геннен гөрі, жалпы мәндегі «тыным-тыныштық» деген екендігі
байқалады. Байсал табу деген тіркестің «тынышталу, тыным табу,
тыну» деген мағынасы осыған саяды. Қазақ тілінде «Көш байсалды
болсын!» деген тілек сөз бар. Мұнда байсалды сөзі осы күнгідей «са-
бырлы, ұстамды» деген мәнде емес, «тыныш, тыныштықты» деген
мағынада келген.
Байтөбеті маңқылдап,
Байсал тауып үрген жер...
Көштің байсал тапқаны –
Көкорайға қонғаны.
Даудың байсал тапқаны –
Төрешіге барғаны (С. Сейфуллин VI, 53), –
деген ескі нақыл сөздерде байсал табу фразасы «тыным табу,
орналасу, шешілу» дегенді аңғартады. Бұхар жыраудың: Байсалды
үйге түсіңіз дегеніндегі байсал сөзі де – «тыныш, ұрыс-керіссіз» деген
мәнде. Демек, байсалды, байсал табу сөздері бұрынырақ қазіргіден
өзгешелеу мәнде де жұмсалған.
БАЙТАҚ. Өткен дәуірлердегі қазақ тілінде байтақ сөзі актив
қолданылған. Шалкиіздің бір толғауында:
Алаштан байтақ озбаса,
Сыпайшылық сүрмен-ді, –
деп келеді. Байтақ сөзі батырлар жырында тіпті жиі кездеседі.
Бұларда:
Байтағымның ішінде
Он сан елім ноғайлы...
Менен қалған байтақ ел, –
деген жолдарды, «Едіге» жырында:
Достарыңызбен бөлісу: | 
