Ббк 3. (5 Қаз) с 94 Қазақстан Республикасы

61

ру, піштіру» деген сөзімен қатысты болуы да мүмкін. Қазіргі қазақ 

тілі  сөздіктерінде  ақта-  етістігінің  бұл  көне  түркілік  мағынасы 

көрсетілмеген. 

«Азбан, яғни ақтатылған, піштірілген жылқы малы» деген мағы- 

надағы  ақта  атауы  қазақ  тілінде  жұмсалмағанын  ертедегі  өлең-

жырлар тілінде, ХV-ХVІ ғасыр ақын-жырауларының тілінде кездес- 

пейтіндігі  дәлелдейді.  Бірақ  жорыққа,  ұзақ  сапарға  мінетін  мықты 

атты  қазақтар  да  жақсы  білген,  ол  бедеу  ат  деп  аталған.  Демек, 

бедеу  ат  сөзі  де,  ақта  ат  сөзі  де  құлындамайтын  бие  мен  үйірге 

түспейтін айғырды, яғни ұрпақ бермейтін ұрғашы да, еркек те малды 

(бұл жерде жылқы малын) атаған болып шығады. Ақта ат пен бе-

деу ат – бір-біріне синоним тіркестер. Қазақ тілінде соңғы варианты 

қалыптасқан. Ақта ат жазба тілде, оның өзінде де парсы тіліндегі 

әдебиеттің ықпалы болған үлгілерде, мысалы, Қадырғали бидің жаз-

басында қолданылған деп топшылауға болады. 

БЕРЕН. Қазақ тілінің түсіндірме сөздіктері бұл сөздің көп мағы- 

налы екенін дұрыс танытып келеді. Бірақ мағыналарының көпшілігі 

бұл  күнде  ұмыт  бола  бастаған.  Мысалы,  көп  томдық  түсіндірме 

сөздік берен сөзінің бір мәні «қымбат, асыл мата» десе, екі томдық 

түсіндірме сөздік «гүл салып тоқылған масаты, жібек мата» дейді. Ал 

өткен ғасырда сөздік құрастырған Н.И.Ильминский берен сөзінің екі 

мағынасын көрсетеді: бірі – «ең жақсы барқыт», екіншісі − «ең мықты 

болат»  (Ильминский,  88).  Біздіңше,  Ильминскийдің  түсіндірмесі 

нақты.  Қазақтар  берен  деп  жалпы  жақсы  матаны  емес,  ең  жақсы 

(құлпырған)  барқытты  атаған.  Мақта  матаны  көбінесе  мата  деп, 

барқытты барқыт, мақпал деп, жібекті шұға, шәйі, атлас, масаты 

деп  атағаны  белгілі.  Сондықтан  өлең-жырларда  кездесетін  берен 

сөзінің бір мағынасын «ең жақсы барқыт» деп түсінген жөн сияқты. 

Мысалы, «Қобыландыда»:

Байдың қызы жамылар

Масаты мен беренді.

Бұл сөздің Ильминский көрсеткен екінші мағынасынан ауысып, 

берік металл шығыршықтардан жасалған сауытты да (көбе, сауыт, 

кіреуке  сөздерін  қараңыз),  асыл  болаттан  жасалған  семсер  немесе 

қылышты да (кейде тіпті кездік, пышақтарды да) берен деп атағаны 

көбінесе ескі өлең-жырларда жиі ұшырасады:

Қынабынан суырып,

Қолына алды беренді...

Керегеде ақ берен

Мұны да белге шалады.

62

Берен  сөзінің  «болаттай  мықты,  күшті  адам,  асыл  адам»  деген 

үшінші ауыспалы мағынасы өткенде де, қазірде де жиі қолданылады. 

Мысалы:

Бөкенбайдай жас берен 

Жылқыны іздеп барғасын... 

Сансызбай атты жас берен 

Толғана мойнын бұрады... 

Тал бойына бір берен 

Таба алмайды жарасар.

Соңғы мысалдағы берен сөзін осы жырды бастырушылар «ақыл- 

ды» деп түсіндіреді, дұрысында бұл да – жоғарғы мысалдардағыдай 

«батыр, мықты адам» деген мағынада жұмсалған сөз. Бұл сияқты әр 

кітапта әртүрлі (бір-біріне жуық болғанмен) түсіндірілуі берен сөзінің 

өткендегі қолданысының (мағынасының) көмескілене түскендігінен. 

Сондықтан батырлар жырлары мен лиро-эпостарда Махамбет, Дулат 

сияқты  ақындарда  жиі  кездесетін  берен  сөзін  контекске  қарай  бес 

түрлі мағынада түсіну керек: «1) ең мықты болат, берік металл, 2) сол 

болаттан, металдан жасалған қылыш, семсер, кездік, қанжар, пышақ 

т.б.  3)  сауыт,  көбе,  4)  батыр,  күшті,  мықты  адам,  асыл  адам,  5)  ең 

жақсы барқыт».

БҮЛУ.  Батырлар  жырларында  да,  қазақ  ақын-жырауларының 

тілінде де бүлу етістігі кездеседі:

Он сан ноғай бүлгенде, 

Ормамбет хан өлгенде... 

Осы айтқаным болмаса

Ноғайлы елің бүледі... 

Кіші қара қалмақ бүлерде... 

Еңсесі биік кең сарай

Мортық болар бүлген соң. 

«XVIII-XIX  ғасырлардағы  қазақ  ақындарының  шығармалары» 

атты кітапта (Алматы, 1962) соңғы жолдағы соңғы сөздер бөлген соң 

болып жазылған, алдыңғы жолдағы бүлерде деген сөзге «бүлінерде» 

деп түсінік берілген. Әрине, екеуі де қате және бұлар – бүлу сөзінің 

бұл күнде мағынасы көмескі тартқандығынан туған қателер.

Бұл сөзді Махамбет ақын да қолданады:

Біздің Ер Исатай өлген күн, 

Он сан байтақ бүлген күн.

Бұл  мысалдардың  барлығында  да  бүлу  етістігі  «белгілі  бір 

халықтық  ойрандалуы,  ыдырауы,  тозуы»  мағыналарын  білдіреді. 

Бүлу етістігінен жасалған бүлік сөзін өткен ғасырдағы қазақ тілінің 

63

сөздігін жасаушылар «тозу, ойрандалу» деп көрсетеді (Кирг.-русск. 

сл. 1897), ал қазіргі күнде бүлік сөзі – «шырық бұзатын дау-жанжал, 

өкімет билігіне қарсы құралды дүмпу» деген мағынаға ие сөз ((ҚТТС, 

1976, II, 568).

Бүлу етістігінен жасалған бүлгін деген есім сөз де қолданылған, 

мағынасы  «ойран  болған  кезең,  тозған  шақ»  (ел  туралы).  Мысалы, 

Шернияз ақынның (ХІХ ғ. І жартысы) өлеңінде:

Төре кетіп, төбеде төбет қалып,

Туып тұр ел басына бүлгін деген, – 

деген  жолдар  бар.  «ХVІІІ-ХІХ  ғасырлардағы  қазақ  ақындарының 

шығармалары»  (Алматы,  1962)  деген  кітапта  көрсетілген  сөз  бұл 

күн деп мүлде қате басылған (128-бет) дұрысы – бүлгін болуы керек. 

Бүлгін дегеннен туған бүлгіншілік, бүлгіндік деген мәндес қатарлары 

да  бар,  бірақ  «Түсіндірме  сөздікте»  берілген  түсінік  дәл  емес. 

Бүлгіншілік дегенді бүліншілік дегеннің ауызекі тілдегі варианты деп 

көрсетеді де, бүліншілік «1) ел тыныштығын кетірген дау-жанжал, лаң;  

2) өкімет билігіне қарсы астыртын ұйымдасқан қарулы дүмпу» деп 

түсіндірілген. Бүлгіншілік пен бүліншілік екеуі – екі басқа мағынадағы 

сөздер. Бүліншіліктің анықтамасы біршама дұрыс, бірақ бүлгіншілік 

– бүліншілік сөзінің варианты емес. Бүлгіншілік – «ойрандалу, тозып 

ыдыраушылық» (ел-жұрт, халық туралы) дегеннің дерексіз (абстракт) 

есімі.  Бүлу  етістігінің  өлең-жырларда,  мақал-мәтелдерде  сақталған 

мағынасын дұрыс түсініп, оны бүліну сөзімен шатастырмау керек. 

Бұл күнде актив қолданылмайтын, мағынасы күңгірттене бастаған 

сөз болғандықтан, бүлу дегеннің орнына бүліну, бөлу деп жазушылық 

жиі кездеседі. Тіпті бүлу сөзін бүліну сөзінің өзгеше грамматикалық 

тұлғада  тұрған  варианты  деп  ұғушылық  та  бар.  Мысалы,  «Бүлген 

елден бүлдірге алма» деп айтылуға тиісті мәтелді кейбір кітаптарда 

«Бүлінген елден бүлдірге алма» деп жазып жүр. Шындығында, бүліну 

сөзі  «тозу,  ыдырау,  ойрандалу»  мәнінде  келсе,  оның  бүлу  сөзімен 

түбірлес болуы даусыз болар еді. Ал бірақ ертеректегі қазақ тілінде 

жоғарыдағы мағынада бүліну емес, бүлу сөзі қолданылған және оның 

көбінесе он сан ноғай бүлгенде, он сан байтақ бүледі, ноғайлы елің 

бүледі деген түрде келуі бұл тіркестің ноғайлы одағының ыдырауы, 

тозуы тұсында туған немесе сол тұста активтенген образды (бейнелі) 

сөзтіркес екенін аңғартады.

Бүлу сөзі қазақтың мақал-мәтелдерінде де сақталған: бүлген елден 

бүлдірге алма. Озбыр олжа үшін өледі, күншіл күндеумен бүледі.

Бүліну  етістігі  «белгілі  бір  жүрттың  (хандықтың,  патшалықтың, 

тайпалар одағының, үлкенді-кішілі ел ішінің) жаудан жеңіліп ойран-

далуы, ыдырауы» мағынасында қолданылуынан гөрі, «бір нәрсенің