Ббк 3. (5 Қаз) с 94 Қазақстан Республикасы

29

нонимдер,  бірақ  поэзия  тілінде  жылқыға  қатысты  тұстарда  жиірек 

қолданылатыны ала варианты болғанға ұқсайды. Өйткені азбан сөзі 

тек жылқыға емес, ақтатылған қошқарға, бұқаға да қатысты айтыла-

ды.

АЛА  БАЛТА.  АЛАУЛАУ.  Ала  –  көп  мағыналы  сөз.  Оның 

бірқатар  мағынасы  бұл  күңде  өте  көмескіленіп  кеткенге  ұқсайды. 

Соның бірі – ала сөзі қатысқан жерде (тіркесте, біріккен сөзде, қос 

сөзде)  «өлтіру,  қырып-жою»  және  «бүліншілік»  ұғымының  болуы. 

Батырлар жырларында соғыс қаруының бір түрі – айбалта (орысша 

секира) атауы кездеседі. Ал XV-XVI ғасырлардан келген деп жүрген 

нұсқаларда бұл қару ала балта болып келеді. Егер айбалта сөзіндегі 

ай компоненті сол қарудың пішініне, жарты ай тәрізді иілген түріне 

байланысты  айтылса,  ала  балта  тіркесіндегі  ала  нені  білдіреді? 

Әрине, бұл балтаның түсін (бояуын) білдіріп тұрған сөз емес.

Ала сөзін мағынасы ұрыс-соғысқа, бейберекеттікке, бүліншілікке 

қатысты  біраз  сөздер  мен  тұрақты  тіркестерден  ұшыратамыз. 

Олар:  қазақ  тіліндегі  алапат,  аламан,  алай-түлей,  ала  сапыран, 

ала  топалаң,  ала  қырғын,  алау,  алаулау,  ала  топыр  бәле  түрікмен 

тіліндегі аламан, ала-говурды, қырғыз тіліндегі аламан, ала топалаң. 

Л. Будагов сөздігінде берілген алақ, алақмақ, аламан, аламанчы, ала-

ма, алай, қазіргі түрік тіліндегі алашы, алатаран, алау, қарақалпақ 

тіліндегі аласат сөздері.

Л.  Будагов  джағатай  (шағатай)  тіліндегі  алау  сөзінің  мағынасы 

«талау, талап-таражға салу, бүлдіру» деп көрсетеді, осымен түбірлес 

алақты, алақмақ, яғни алақу сөзі «таланды, тоналды, талан-таражға 

түсті,  бүлінді»  деген  мағынаны,  алақышмақ  –  «бірін-бірі  тонамақ» 

деген мәнді білдіреді дейді (Будагов, I, 79).

Қазақ  тілінің  не  бұрынғы,  не  қазіргі  сөздіктерінде  көрсетіл- 

мегенімен,  алаулау  сөзі  қазақ  тілінде  де  болған.  «Қобыланды» 

жырындағы:

Алаулаған қалмақтан 

Кегімді барып алармын, – 

деген жолдарға және Махамбеттегі:

Алты күндей алаулап, 

Он екі күндей ой ойлап, – 

деген жолдарға қарағанда, алаулау «шабуылдау, ұрысу» мағынасын 

береді.  Махамбет  өлеңдеріне  берілген  түсінікте  бұл  сөзді  «жалын-

дап,  күйіп-жанып»  деп  ұғындырыпты  (Махамбет,  35).  Әрине,  бұл 

түсіндірме – жаңсақ.

30

Қазіргі түрік тіліндегі «жаналғыш (орысша палач)» мағынасын- 

дағы  алашы  сөзі  де,  XVIII-XIX  ғасырлардағы  қарақалпақ  шайыр- 

ларының  тілінде  кездесетін  «жаугершілік,  қиыншылық»  мәніндегі 

аласат сөзі де, қазақ тілінің жергілікті сөзі ретінде келетін «аласапы-

ран, бүлік, бүлдіру» мағынасындағы аласат, аласат салу сөздері де, 

Түрікменстан қазақтары мен Сыр бойы қазақтары «алай-түлей, ала-

сапыран, дүрлігу» мағынасында қолданатын алағай-бұлағай сөздері 

де бір төркіндес. Ала қырғын, ала сапыран, ала топалаң тіркестерін- 

дегі  «бүліншілік»  ұғымын  бұлардағы  ала  компоненті  айқындай 

түседі.

Демек, ертеректегі қазақ тілінде кездесетін ала балта – жай балта 

емес, соғыс құралы, ұрыс балтасы, «кісі өлтіретін балта». Ала сөзінің 

«соғыс»  ұрыс»  мағынасына  қатысты  қолданылған  және  бір  тұсы, 

біздіңше, ала берен, ала ту тіркестерінде келгені. Берен – сауыт, ала 

берен – ұрыс киімі. Сәкен Сейфуллин Құлет ақынның Қарқаралымен 

қоштасқан бір толғауынан келтірген тексте:

Әкем күйеу болған жер, 

Шешем бір келін болған жер, 

Ақ бүркеншік салынып, 

Ала берен киген жер, – 

деген  жолдар  бар  (С.  Сейфуллин, VI,  132).  Мұндағы  ақ  бүркеншік 

салынған – шешесі, ала берен киген – әкесі. Бұл жердегі ала – сөз жоқ, 

түс атауы емес. Сол сияқты ала ту деген тіркес о баста тудың түсіне 

қатысты емес, «ұрыста ұстайтын ту» деген ұғымда туған тәрізді. Ол 

ала тудың түсі жасыл, ақ, көк т.б. болуы мүмкін.

АЛАМАН. Бұл сөздің түбірі де «талау, тонау» мәніндегі ала сөзі 

деп тануға әбден болады. Өйткені көптеген түркі тілдерінде аламан 

сөзінің  екі  мағынасы  бар:  бірі  және  негізгісі  –  «талау,  тонау,  шабу 

мақсатымен  жиналған  топ,  отряд».  Л.  Будагов  аламан,  аламанчы 

сөздері  түрікмен,  әзірбайжан,  шағатай  тілдерінде  «тонау,  талау,  то-

наушы, талаушы отряд» деген мәнде деп көрсетеді (Будагов, I, 79). 

Ұйғыр тілінде аламан «1) топ, көпшілік, 2) талау, тонау (Уйг.- русск. 

сл.,  51).  Қазіргі  түрікмен  тілінің  түсіндірме  сөздігі  аламан  сөзінің, 

біріншіден,  көне  сөз  екендігін,  екіншіден,  мағынасы  «шабуыл 

мақсатымен  жиналған  топ»  екендігін  көрсетеді  (Түркмен  дилиниң 

сөзлүги, 37).

Бұл  сөз  сонау  XI  ғасырдың  өзінде  түркі  тілдерінде  бар  екен, 

мағынасын  Махмұт  Қашқари  «тонау  үшін  жасалған  шапқын»  деп 

көрсетеді (ДС, 229). Қырғыз тілінде «аламан сөзінің бір мәні «бей-

31

берекет жасалған шабуыл» және бір мағынасы «соғыста түскен олжа 

(орысша трофей)» (Юдахин, 45). Мұны қазақ тіліндегі «ұрыс-соғыста 

түскен  олжа»  мағынасындағы  (кейін  жалпы  «олжа,  пайда,  табыс») 

алапа сөзімен салыстыруға болады.

Қазақтың батырлар жырларында: Аламанға дем берген... Ноғай- 

лының аламан, Махамбетте: Аламанға жел беріп... деп келеді. Бұн- 

дағы  аламан  –  «көпшілік  қауым».  Бірақ,  сірә,  жай  көпшілік  емес, 

атқа мінген (демек, шабуылшы болу мүмкіндігі бар) көпшілік болар. 

Қазіргі  Атырау,  Маңғыстау  тұрғындары  тілінде  аламан  –  «сарбаз, 

шапқыншы қол» (Омарбеков, 99). Осыған қарағанда, аламан сөзінің 

о бастағы мағынасы «шапқышпылар» болған болу керек, одан «сар-

баздар, қол, әскер» мағынасына ауысуы оңай.

Және  бір  қызық  жайт,  аламан  сөзі  –  жинақтау  ұғымы  бар  сөз. 

Аламан – жеке сарбаз, жеке шапқыншы емес, олардың жинақы атауы 

(сондықтан да өткен ғасырдағы сөздіктерде аламан «шапқыншылар 

тобы, тонаушы, талаушылар, тобыр» деп көрсетілген (Ильминский, 

51).

Аламан  сөзінің  төркінін  біраз  зерттеушілер  түркінің  ал-  (алу, 

алмақ)  етістігінен  шығарады:  ал+а+ман.  Бұл  сөздің  этимологиясы 

жайында арнайы пікір айтқан А. Махмұтов ал ~ ала тұлғалары чуваш 

тілінде «қол» дегенді білдіреді, ал қол сөзінің «әскер» ұғымы қоса 

бар, сондықтан аламан сөзі ал ~ ала қол, әскер/+ман (адам) деген екі 

түбірден құралған күрделі сөз деп топшылайды (Этимол. сөздік, 29).

Біздіңше,  аламан,  алаш,  алақу  (алаулау)  сөздерінің  төркіні  –  ал 

етістігі де емес, «қол» мағынасындағы ал сөзі де емес, монғол, қалмақ 

тілдеріндегі  «1)  өлтіру,  жанын  алу,  малды  сою,  2)  өлім  әкелетін, 

өлтіретін» деген мағыналардағы ала/х/

2

 сөзі (Монгольс-русск. сл., 28). 

Тегі, бұл – түркі тілдеріне монғол тілдерінен енген кірме сөз емес, 

түркі-монғол  тілдеріне  о  бастан  ортақ  сөз  болар.  Түркі  тілдерінде 

оның жеке тұрып «өлтіру» мағынасында қолданылуы жойылған да 

туынды, тізбекті сөз түбірінде сақталған болу керек.

АЛА  КӨЗ.  АЛАБҰРТУ.  АЛА  АУЫЗ.  Ала  сөзінің  үшінші  бір 

мағынасы бірқатар түркі тілдерінде «келіспеушілік, араздасу, бөліну» 

екені  көрсетіледі.  Қырғыз  тілінде  ала  «келіспеушілік,  араздық, 

бөлінушілік» (Юдахин, 45). Көне түркі тілдерінде де ала сөзінің бір 

мағынасы «келіспеушілік, қастандық» екенін М.Қашқари көрсетеді: 

Qarγa qarisin kim bilir, kici alasin kim tapar – «Қарғаның қарасын кім 

2

  Жақша  ішінде  жазылған  х  әрпі  –  монғол  тілінің  тұйық  етістікті  көрсететін 

жұрнағы (қазақша -у жұрнағына сай: алах – алау).