332
7. Қос сөз құрамында келетін ескі сөз, яғни қос сөздің бір сыңары
не бөгде тілдік сөз не көне түркі сөзі болады (некен-саяқ, бала-шаға,
шал-шауқын, қыз-қырқын). Қос сөз құрамының бір сыңарының не
көне, не бөгде тілдік тұлға екенін бүгінгі қазақтар сезе де бермейді,
ол сөздің жеке тұрғандағы мағынасы қандай деп іздеп те жатпайды,
өйткені айтушы ол сөзді бір мағынадағы бір сөз деп қабылдайды,
сондықтан әрбіреуінің жеке-жеке мағынасын іздемейді, өйткені қос
сөздің жалпы мағынасы түсінікті.
8. Ескіліктердің бір алуаны өзге тілдік болып келеді, бірақ оның
жырлардағы, мақал-мәтелдердегі мағынасы бүгінгісінен өзгеше бо-
лады. Мысалы, парсы тілінен ертеректе енген майдан сөзінің осы
тілдегі «көкмайса», «көк орай шалғын» деген бір мағынасы жырлар-
да жиі қолданылған (қонар болсаң, жануар, міне – майдан, міне – саз;
бұндағы майдан парсыша «көкмайса алаң», саз да – осы мағынадағы
түркі сөзі); сұм, сұмырай сөздері қазақ жырларында «бақытсыз, сор-
лы» деген мағынада келеді.
9. Ескілік деген танымда сыртқы тұрпаты өзгеше келген тұлға-
ның айтылып-жазылуы бүгінгіше келгенмен, мағынасы өзгеше
семантикалық ескіліктер болатынын білу керек.
10. Көне, ескі сөздерден басқа бүгінгі қолданыста ара-тұра
кездесетін, бірақ дәл мағынасы ұмытыла бастаған бірліктер типі де
бар, олар – «күні кеше»: өткен ғасырда, не бұдан 20-30, 30-40, 40-
50, 80-90 жыл бұрынғы реалийлердің (заттардың, ұғымдардың)
атаулары (мәліш сауда, ақшомшы, шар салу; майыр, қағаздату,
қарақағаз, социалистік жарыс, екпінді бригада, мыңшылар, станов-
шы т.б.). Мұндай сөздер – көне сөздерге қарағанда, әлдеқайда жиірек
ұшырасады және мағыналары да біршама түсінікті не тез табуға бола-
тын тұлғалар. Сірә, оларды бөлек атағаннан гөрі ескірген (историзм)
сөздердің бертінгі тобы деп те айтуға болар. Келесі 40-50 жылда бұл
сөздер де таза историзмге, кейбірі тіпті архаизмге де айналып кетуі
сөзсіз.
11. Бұл жұмыста лексика-фразеологиялық ескіліктер түгел жи-
налып, талданып отыр деуге мүлде болмайды. Бұл – сірә, керек
материалдардың және жүргізілетін талдаудың, олардан шығаратын
тұжырым-түйіндердің бестен бірі, тіпті оннан бірі (одан да аз
бөлігі) болар. Жоғарыда дәлелдеп айтылды, бұл жұмыс – бірнеше
зерттеушінің, аса көп жарық көріп келген, жарық көріп жатқан
жазба дүниелерден мұқият материал жиналатын, оларды әр қыры-
нан, көптеген түркі тілдерінің және көне түркі тілдерінің, орта
ғасырлардағы түркі ескерткіштерінің материалдарын салысты-
ра, салғастыра, іздестіре, жұптастыра отырып орындайтын жұмыс.
Бұл жұмысты әрі қарай шәкірттеріміз, шәкірттеріміздің шәкірттері
жалғастырады деп назарларына салып отырған талап-тілегіміз.
333
Екінші бөлім
_____________________________
ЛЕКСИКАЛЫҚ ЖАҢА БІРЛІКТЕР
Тілдегі жаңалықтар туралы түсінік пен таным
«Тілдегі жаңалықтар» деген тақырыпты біршама ұзақ не бір ауық
қысқа мерзімді қамтитын кезеңдерге қарай ғана сөз ету керек бола-
ды. Тілдік жаңалық дегеніміз – белгілі бір тілдің даму барысындағы
белгілі кезеңдерде пайда болған (қолданысқа түскен) жаңа зат,
жаңа ұғым атаулары, жаңа сөз тіркестері, мағынасы жаңарған, яғни
мағынасы ауысқан немесе қосымша мағыналық реңкке ие болған
бұрынғы сөздер, сондай-ақ тілде жиі еркін қолданыла бастаған бөгде
тілдік сөздер болып танылады. Бұларды лингвистикалық жаңа
бірліктер деп те атайды. Сірә, тілдегі «жаңалық» деген ұғымды
білдіретін құбылыстарды екіге бөліп қарастыру жөн болар: бірі –
лексикалық бірліктер: жаңа сөздер, тіркестер, морфологиялық жаңа
түзілімдер, екіншісі – грамматикалық жаңа тәсілдер.
Тілдегі жаңалықтар тек лексика саласында емес, тілдің өзге қат-
тауларында: фонетика жүйесінде, грамматикалық, әсіресе синтак-
систік құрылымда да болуы мүмкін.
Лексикалық жаңалықтардың «сүйегі» сол тілдің өзінен де және
бөгде тілден де болады. Бөгде тілдік неологизмдер кірме сөз деп
аталуға тиіс.
Тілдегі жаңалықтарды зерттейтін сала «неология» деп аталатыны
түсінікті. Тіл білімінің бұл тармағының зерттеу нысандары, көптеген
тілдерге ортақ универсал заңдылықтары, типтері, пайда болу фактор-
лары т.т. «қасиет- белгілерін» тәптіштеп түсіндіріп жатудың қажеті
болмас. Дегенмен әр тілдің өзіне тән ішкі заңдылықтарына, сол тілді
пайдаланатын халықтың тарихи, әлеуметтік, мәдени, саяси тұрмыс-
тіршіліктерінің әр кезеңіндегі болмысына орай ерекше тоқталатын
тұстары болады. Мысалы, қазақ тілінде неологизмдердің бір тобы
бөгде тілдік элементтердің (сөздер, тіркестер, амалдардың т.б.) кірме
деп аталатын тобы туралы баса көңіл аударуға тура келеді.
Сол сияқты жеке ақын-жазушылардың шығармаларында кезде-
сетін «окказионализмдер» деп аталатын тілдік нормаға бағынбаған,
тосын, «кездейсоқ», «біржұмсар» сөздерді лингвистикалық неоло-
гизмдер қатарына қосуға бола ма, болмай ма? дегенге де айрықша
қарау керек (орыс тіл білімінде окказионализмдерді де неологиялық
құбылыс деп санаушылар бар).
334
Жаңа қолданыстарды денотативтік (жаңа заттарды, жаңа ұғым-
дарды тікелей атайтын) белгісіне қарай және сөздің не тіркестің
стильдік мақсатта жұмсалатын жаңа мағынасына карай пайда бола-
тын неологиялық бірліктер деп ажыратып қарауға болады.
Неологиялық зерттеулер тіл білімінде белгілі жүйесі, принциптері
бар номинация, терминология, сөзжасам, аударма және сөз мәде-
ниеті деген сияқты блоктармен тікелей байланысты болып келеді.
Бұл орайда да әр тілдің «өзіндік келбетіне» орай ерекшеліктер,
иерархиялық орындар болады. Тілдік жаңалықтарды талдап-таныту-
да бұл іліктестіктің қазіргі кезеңдегі мәні айрықша.
Жаңа сөздерді қолданысына қарай бөліп-бөліп тану керек:
а) қалың көпшілік қолданатын, яғни бұқаралық ақпарат құралдары
– күнделікті баспасөз, радио-телехабарлар, көпшілікқолды білім-
ғылым әдебиеттері, оның ішінде мектеп оқулықтары мен оқу
құралдары жиі пайдаланатын сөздер және ә) қоғам өмірінің әртүрлі
тұстарында: ғылымда, шаруашылық пен өнеркәсіп салаларында,
өнерде және тағы басқаларында арнаулы мамандар мен кәсіпкерлер
пайдаланатын және қолданыс шеңбері тар (шағын) сөздер. Олар әр
алуан құрал-жабдықтар аттары, конструкторлық- инженерлік атаулар
мен осы салалардағы іс-әрекеттерді атайтын сөздер болып келеді.
Алдыңғы топтағы жаңа сөздерді орыс және Еуропа халықтары
тілдерін зерттеушілер бірнеше салаға бөліп қарастырады. Оларды:
1) күнделікті тұрмыста қолданылатын жаңа құрал-жабдықтарға,
бейне-дыбыс техникасына қатысты атаулар;
2) автокөліктерге қатысты сөздер;
3) экономика, қаржы-финанс саласына қатысты терминдер;
4) айналадағы табиғатты қорғау – экологияға қатысты сөздер;
5) информатикаға қатысты;
6) спорт, ойын-сауыққа, туризмге қатысты;
7) медицина мен фармакологияға қатысты;
8) ядролық энергияға қатысты;
9) саясат, ел басқару істеріне қатысты;
10) әлеумет өміріне қатысты;
11) әдебиет, өнерге қатысты жаңа атаулар, іс-қимыл атаулары деп
топтайды.
Қазақ тіліне келгенде де осындай тақырыптық принципті ұстануға
әбден болады.
Осы айтылғандар өз кезегінде жеке-жеке сөз болады. Ал алды-
мен тілдегі (оның белгілі бір кезеңіндегі) жаңалықтар деген
ұғым нені білдіреді және бұл тақырыптың (зерттеу жұмысының)
Достарыңызбен бөлісу: | 
