Бастауыш мектепте еңбекке баулуды оқытудың теориясы мен технологиясы

• 
  мүсіндеу жұмыстарына құралдар мен материалдар;
  
• 
  бұйымды жасау технологиясы;
  
• 
  саз бұйымын жасау тәсілдері.
  

1. Цейтлин Е.Н.Справочник по тру-довому обучению. - Москва «Просвещение», 1983г.

2. Кузнецов Н.П. Методика трудового обучения с практикумом в учебных мастерских» Москва 1981г.

3. Давлетова К.Ш.Бастауыш сыныптардағы еңбекке баулудың әдістемесі мен практикумы» РИО ЗКГУ, 2005ж.

Мақсаты: қолөнер бұйымдарын жасаудың тәсілдері туралы мәліметтер беру.

Лекция мазмұны.

СҚӨ - өзінің тегінде – халық өнері болып табылады. Халық қарапайым материалдардан бұйымдар жасауда шынайы заттың формасына ұқсас форма және мәнер беріп, оның мазұнында әсемділік келбетін әсемдігін сақтай дамта келіп болашақ ұрпаққа таратып келеді. Бұл өнер туындыларды халықтың өмір салтын, мәдениетін, даму дәрежесін бейнелейді. СҚӨ танымдық мәні үлкен. Бұйымның сапалы орындалуы, оның конструкциясы, формасы, материалы, пропорциясы, және бақа да қасиетттері белгілі бір практикалық функция атқаруға бейімделген.

Сәндік өнердегі бейнелер: көріністі бейне, символдық бейне және ою-өрнекті бейнеде болып бөлінеді. Көріністі бейне – бұйым бетінде белгілі бір оқиғаның, өмірдің, тұрмыстың құбылысын кескіндейді. Символдық бейнеде – белегілі бір идея немесе құбылыстардың шартты бейнесі болып табылады. Символдық бейнелерге эмблема, герб, таңбалар ақшаның бейнесі, медаль, орден сияқты заттардың бейнесі. Өю – элементтерден құралып қайталанатын өрнектерді айтады. Оюда заттардың бейнесі нақты кескінделуі мүмкін, кейде абстаракты бейнелерді де белгілі бір фигуралармен орындайды – дөңгелек, тіктөрт бұрыш, ромб және т.б. формаларда.

Ою бір немесе бірнеше декоративті және фигуралардан құралады. Декоративті элементтер қоршаған ортаның материалды дүниесінің элементтері болып табылса, сол элементердің адам өміріндегі мәнінде сипатауға ықпалын кескіндейді. Әрбір аймақта өмір сүретін халықтың өзіне тән ою түрлері жергілікті жерде жиі кездесетін материалды өмірді элементтерінен ою болып бұйымдарында кескіндейді. Мысалы, ресейдің солтүстік өңірінде балықты, шыршаны, бұғыны, түстер, жеңіл, нәзік, көгілдір, жасыл, алтын түсті өңдер қолданады. Орталық ресейлерде қызыл, жасыл, сары, қара түстермен бұйымдарды бояйды. Қазақ оюында қызыл мен көк түстер жиі қолданады. Сол сияқты жылы аймақтарда сары және қызыл түс жиі қолданса, батыс бөліктерде көк, жасыл, қоңыр түстер кездеседі. СҚӨ өнер салаларының бұйымдарындағы бейнелер халықтың арман, идеяларыда мәнерленген. Оларды ерекше символдардан байқауға болады. Египет оюында лотос гулі, ассиро-вавилондықта ананас жемісі, гректерде акант жапырағы, римдерде емен және жүзім, иранда гвоздика, раушан, ирис, нарцисс гулдерімен, сонымен бірге, жануарлар бейнелері де кездеседі, мысалы, жолбарыс, арыстан, піл, құстар сияқты.

Оюлар мазмұны жағынан геометриялық, өсімдік тектес, жануар тектес, космагониялық болып бөлінеді. Әрбір ою заттың қолдану қызметіне сәйкес бейнеленеді. Безендірілетін бұйымдар өзінің флормалары да әр түрлі болып келеді. Осыған байланысты оюларды жіктеуге болады: тұйық, жолақты, торлы. Тұйық ою - өрнектер топтастырылып тұйық қозғалыстар кескінделеген түрі. Тұйық ою симметрия осіне байланысты әралуан болып бірнеше жазықтық бетінде қайталанып келуі де мүмкін. Жолақты ою өрнектердің қайталанып жазық жолақ беттерде екі жақты қайталанып отыратын өрнектер. Яғни, бұйым бетінде жолақ бойынша бір жаққа немесе екі бағытта өрнектеліну. Торлы ою бұйым бетте өрнектердің барлық бағытында орналасқан декоративті элементер. Беттің кеңістігінде бұл өю тұйықталынады. Мысалы, кілемнің бетіндегі ою композициясы үлгі бола алады. Торла оюда параллелограм жүйесімен декоративті элементтер орналасады. Ол жүйенің бес түрі бар: квадратты, тік төрт бұрышты, көлбеу параллелограмды, ромбы тектес, үш бұрышты.

Оюды тұрғызу процессі. Бұйымның формасы, материалдары, аспаптары декоративті әрлеу кезінде, оның шынайы бейнесін беру мүмкін бола бермейді. Осыған байланысты кейде оюды өзгерту қажет етіді. Мұндай декоративті элементтер формасының өзгеру түрін стилизация дейді. Яғни, оюдың артық элементтерінен арылу үшін ықшамдаулар орындалады.

Оюды бейнелеуде декоративті элементтердің келісімділігіне көңіл аудару керек. Ою композициясында негізі болып табылатын шамалар: өлшем, түстер, орталық бөліктер болып табылады. Оюды орындау барысында бір ізділікте жүруін сақтау қажет. Сондай –ақ, қандай аспаптармен орындалады.

Қазақ оюы бұйымды әшекейледе негізгі мотив болып табылады. Бұйымның бетіндегі оюларды қарастырғанда, қазақ шеберлері шеберлікпен декоративті мотивтерді бұйым бетіне дұрыс орналастырғанын, барлық копмозициялық заңдылықтарды нақты, соларды сақтай отырып жасағаны байқалады. Көне дәуірден бері сақталған бұйым бетіндегі декоративті мотивтер реалды өмірдің бейнесін кескіндеуге ұмтылған. Кілем сияқты бұйымдар бетіндегі көріністі бейнелер түріндегі орындалған техника қазіргі кездегі палас бұйымдарында орындалып жатқаны белгілі. Қазақ оюларында таңбалар, символдар, өрнек мотивтері, өмірдің , табиғаттың реалды құбылыстарын сипаттауға бағытталған. Қазақ оюларында нақты төрт түрі жиі кездесетіні байқалады: геометриялық, өсімдік тектес, жануар тектес, космогониялық. Жануар тектес оюларда қойдың мүйізі, екі мүйізі, қисық мүйізі, сынық мүйізі, және жануарлар мен құстардың жеке бөліктері де стилизацияланып бейнеленген. Бұл оюлар бұйымның бетінде жеке түрінде немесе бір-бірімен ұштасып орындалған. Ағаш, тас, металлдан жасалған бұйымдарда доғалданып орыдалған сызықты бейнелер, олардың қайталанып отыруы өсімдік тектес оюларды сипаттайды. Спираль тәрізді ою бітпес, қозғалыс өмірді сипаттайтын символ болса, қалған декоративті элементтердің де өздеріне тән мәндері бар. Гілді өсімдіктердің өзара араласып кескінделуі мәңгі өмір мен бірлікті көрсетеді. өсімдік тектес мотивтерде жапырақ, гүлдер кездеседі. Олар кілем, палас бұйымдарында әр түрлі стилде бейнеленген. Халық шеберлерінің айтуы бойынша аспан мен күнді дөңгелек формада, дүниенің төрт жағын төрт құлақпен, күн сәулесін – шұғыла тәріздес бейнемен. Геометриялық фигуралар ромб, зигзаг, көпжақты бұрышты, меанда және торлы сызықтар да бар. Барлық декоративті мотивтер қазақ оюында өзара үйлесімді ұштаса береді. Қазақ оюының мазмұнын анықтауға, оларды бірінен бір түрге өзгертуге қолайлы. Қазақ оюындағы түстерге келетін болсақ, олардың да мәндері белгілі. Қара түс – ұлылықты, қызыл – күнді, жасыл – жастықты, қоңыр түс жерді, көк аспанды, ақ түс бақыт және байлықты білдіреді. Қазақ оюының ерекшелігі тұйықтылығы, дөрекілігі, үлкен өлшемде, түстер контрасты жағдайда орындалуымен айқындалады.

Оқушылар төрт жыл ішінде архитектура (сөулет өнері), мүсін, графика, техника, сөндік қолданбалы қолөнер шығармаларымен танысады. Бастауш класта оқушылар дизайн туралы білім алады. Сабақта мынадай тақырыптармен танысады: дизайн – іс әрекетінің түрі; табиғат – құрастырушы және сүретші; қолданбалы өнердегі дизайнның орыны.

• 
  қолөнер деген не?
  
• 
  Қолөнер түрлері;
  
• 
  Безендіру техникалары.
  

1. Цейтлин Е.Н.Справочник по тру-довому обучению. - Москва «Просвещение», 1983г.

2. Кузнецов Н.П. Методика трудового обучения с практикумом в учебных мастерских» Москва 1981г.

3. Давлетова К.Ш.Бастауыш сыныптардағы еңбекке баулудың әдістемесі мен практикумы» РИО ЗКГУ, 2005ж.