Айналым капитал статистикасы

Экономикалық айналымның үрдісінің орнына байланысты айналым капиталы топтарға бөлінеді:

• 
  өндірістегі айналым құралдары
  
• 
  айналымдағы айналым құралдары
  

• 
  өндірісқорлар түріндегі еңбек құралдары (шикізат, негізгі және көмекші материалдары, отын);
  
• 
  өсіруге арналған жануарлар;
  
• 
  өңдеуге керек қосалқы бөлшектер;
  
• 
  аяқталмаған өнім (аяқталмаған өндіріс және жартылай фабрикаттар)
  
• 
  келер шақтың шығындары (берілген уақыт аралағындағы шығындар) Олар өндірістің шығындарына жатқызылып, өнімнің өзіндік құнын құрайды.
  
• 
  аз құндылықтығы және тез тозатын өнімдер;
  
• 
  арнайы құралдар;
  
• 
  арнайы киімдер мен аяқ киімдер және жылдан кем емес қызмет ету мерзімі бар басқалай құралдар;
  

Айналым капитал құру көздері бойынша: өзіндік капитал және қарызға алынған капитал болып 2 – ге бөлінеді.

Өзіндік капиталдың құрылым көздері:

Кәсіпорынның жарғылық капитал қоры бұл капитал алғашқы жылдың шығындарын және тауарлы материалдар кәсіпорынның құндылықтардың минималды қорын құру үшін арналған пайда және тұрақты пассивтер яғни мысалы өз жұмысшылардың алдында еңбекақы бойынша минималды қарыз, ол өз кезегінде жалақыны есептеу күні мен оны қолға беру арасында пайда болады.

Қарыз құралдарының құрылу көздері:

Бұл банктің қысқы мерзімді несиесі, жеткізушілер алдындағы кредиторлық қарыз және басқа да есептеулер алдындағы кредиторлық қарыз.Қарыз құралдары мерзімді шығынды қаржылар үшін және дайын өнімге деген жағдайдағы сұранысын және т.б. қаржыландыру үшін уақытша қажеттілігі үшін қолданылады. Кредиторлық қарыз мынадай қарыз түрінен тұрады. Жеткізілген материалдық құндылықтар бойынша жеткізушілер мен мердігерлердің алдындағы қарыз, орындалған жұмысшылары мен көрсетілген қызметтері алдындағы қарыз. Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыруға кететін аударымдар бойынша қарыз, ұйымның жұмысшыларына медициналық және зейнетақы аударымдары бойынша қарыз, бюджеттік және бюджеттік емес қорларға қарыз және т.б.

Ұлттық байлықты қайта өндіру инвестиция есебінен жүзеге асады. Инвестициялар – бұл табыс алу, не әлеуметтік тиімділікке жету мақсатында мемлекет ішінде және шетелде құрылыс пен қаржылық емес активтерге салынатын (жұмсалатын) ақшалай капитал.

1. 
   мәліметтер жинау, жалпы инвестиция мөлшерін анықтау;
   
2. 
   Инвестицияның динамикасын, құрылымын, құрамын статистикалық зерттеу;
   
3. 
   Инвестицияны пайдалану мен игерудің статистикалық талдауы.
   

Ақшалай капитал келесідей қаржылық емес активтерге инвестиция ретінде салынады:

1. 
   негізгі капиталға – үйлер, ғимараттар, машиналр, құрал-жабдықтар, мал, екпе ағаштары, пайдалықазбаларды барлау, компьютерлік бағдарламалармен қамту, әдеби және көркем шығармалардың түпнұсқалары, жаңа мәлімет, арнайы білімдер;
   
2. 
   материалдық айналым қарадатының қорын толтыруға өндірілген қорлар, аяқталмаған өндіріс, дайын өнім, қайта сатуға арналған тауарлар;
   
3. 
   құндылықтарға – қымбат тастар, қымбат металдар, өнер бұйымдары, коллекциялар, зергерлік бұйымдар;
   
4. 
   өндірілмеген материалдық активтерді иемденуге – жер учаскілері, жер қойнауы учаскелері, дерді пайдаланудың басқа да объектілері;
   
5. 
   өндірілмегшен материалдық емес активтерге – патенттер, лицензиялар, авторлық құқықтар, сауда маркалары, тауар белгілері және т.б.
   

Статистика инвестициясының құрылымы мен құрамын сыныптаулардың келесі белгілері бойынша зерттейді:

1. Жаңа құрылыс;

2. Техникалық қайта жарақтану және жұмыс істеп тұрған кәсіпорынды қайта құру;

3. Істеп тұрған кәсіпорынды ұлғайту;

4. Істеп тұрған қуатты ұстап тұру.

В. Негізгі капиталды құру және жетілдіру үшін жұмыс пен шығын түріне байланысты инвестицияларлдың технологиялық құрылымына қарай:

1. Құрылыс-монтаж жұмыстары;

2. Жабдықтар, құрал-саймандарды сатып алу;

3. Басқа шығындар (жобалау-іздену жұмыстары, мал сатып алу және т.б.).

1. мемлекеттік;

2. Жеке;

3. Шетелдік.

1. Кәсіпорындар мен ұйымдардың жеке қаражаттары;

2. Бюджеттік қаражаттар;

3. Шетелдік инвестициялар.

Инвестицияны пайдалану және игеру көрсеткіштері:

1. 
   инвестицияны игеру дәрежесі =негізгі капиталды іске қосу/негізгі капиталға салынған инвестиция
   
2. 
   негізгі капиталды іске қосу көрсеткішіне:
   

• 
  есепті кезеңде құрылысы аяқталған және іске қосылған кәсіпорындар, үйлер, ғимараттар құны;
  
• 
  іске қосылған жабдықтар, машиналар, көлік құрал-жабдығының барлық түрлерінің құны;
  
• 
  негізгі капитал құрал-жабдықтарының есебіне жатқызылатын аспаптардың және басқа заттардың құны;
  
• 
  жерді суару және құрғату жұмыстарының құны;
  
• 
  көп жылдық екпе ағаштар құны;
  
• 
  бұрынғылауы аяқталған және іске қосылған мұнай, газ пайдалану ұңғымаларының құны;
  
• 
  жерді жақсарту жөніндегі күрделі қаржы шығындары мен негізгі капитал құрал-жабдықтарының құнын көбейтуге байланысты басқа да шығындар қосылады.
  

3. 
   Мердігердік жұмыс көлемінің құрылысқа салынған инвестицияға ара қатынасы.
   

Тақырып: Шығындар және аралық тұтыну статистикасы.

Дәрістің мазмұны: Шығындар және аралық тұтынудың құрамы, түсінігі.

Шығындарды статистикалық зерттеудің теориялық негізі ретінде өндіріс және айналыс шығындары туралы экономикалық ілім қызмет етеді. Кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің практикалық іс-әрекетінде өндіріс және айналыс шығындары өзіндік құн және шығын формаларына ие болады. Өнімді өндіруге және өткізуге кеткен шығындарды анықтауға арналған ақпарат көздері: ұйымның, мекеменің бухгалтерлік және статистикалық есеп берулері.

Шығын және аралық тұтыну статистикасының міндеттері:

1. 
   Кәсіпорындарда, экономика салаларында және тұтас экономикада өнімді өндіру мен өткізуге кеткен шығындар сомасын анықтау;
   
2. 
   Кәсіпорындарда, ұйымдарда өнімнің өзіндік құнын есептеу;
   
3. 
   Шығынның элементтері, кәсіпорынның меншік формасы, экономика салалары, экономика секторы бойынша шығынның құрамы мен құрылымын зерттеу;
   
4. 
   Өнімді өндіру мен өткізуге кеткен шығындар динамикасын талдау;
   
5. 
   Топтастыру, индекстер, корреляция теориясының көмегімен өнімнің өзіндік құнына әсер етуші факторларды статистикалық зерттеу.
   

Статистика өнімді өндіру мен өткізуге кеткен шығындардың көлемін (сомасын) келесі элементтермен анықтайды:

1. 
   Материалдық шығындар, барлығы.
   

• 
  шикізаттар және негізгі материалдар;
  
• 
  жартылай фабрикаттар, сатып алу бұйымдары;
  
• 
  көмекші материалдар (отын, энергия, табиғи шикізаттарды пайдалану үшін төлемақы);
  
• 
  басқа ұйымдар орындаған өндірістік сипатта көрсетілген жұмыстар мен қызметтер үшін төлемақы (құрылымдық сипаттағы жүктерді тасымалдау, күрделі және ағымдағы жөндеу);
  
• 
  материалдық құндылықтардың жетіспеушілігінен және бұзылуынан болған шығындар;
  
• 
  басқа да шығындар;
  

2. 
   Негізгі капиталдың тозуы;
   
3. 
   Материалдық емес активтердің амортизациясы;
   
4. 
   Басқа да шығындар, барлығы.
   

• 
  іс-сапарға кеткен шығындар;
  
• 
  жалгерлік төлемдер;
  
• 
  кен өндіруші салалардың дайындық жұмыстарына жұмсалған шығындар;
  
• 
  өкілдік шығындар;
  
• 
  банктік несиелер бойынша проценттер;
  
• 
  міндетті сақтандыру төлемдері;
  
• 
  салықтық төлемдер;
  
• 
  бюджеттен тыс қорларға аудармалар (зейнетақы, жұмысбастылық, медициналық сақтандырудан басқа сақтандырулар);
  
• 
  коммуналдық шаруашылық, банк, консультациялық, ақпараттық, аудиторлық ұйымдар, өрт сөндіру бөлімі, тұрмыстық қызмет көрсету, соттық, нотариалдық мекемелер, жолаушылар көлігі, байланыс және т.б. қызметтерге төлемдер, сондай-ақ маркетинг және жарнама бойынша төлемдер;
  

5. 
   Еңбек төлеміне төленген шығындар, барлығы.
   

• 
  тізімдік және тізімдік емес құрамның жалақысы;
  
• 
  әлеуметтік сақтандыруға аударымдар;
  
• 
  кәсіпорын қаражатының есебінен жұмысшыларға әлеуметтік жәрдемақы.
  

Агрегирлеу дәрежесіне байланысты өнімнің өзіндік құнының көрсеткіштері келесі түргерге бөлінеді:

1. 
   Барлық өнімнің өзіндік құны – бұл өнімнің белгілі көлемі мен құрамын дайындауға және өткізуге кеткен шығындардың жалпы сомасы.
   
2. 
   Өнімнің бірлігінің жеке (дара) өзіндік құны – бұл тек бір бұйым өндірісіне кеткен шығын. Мысалы, бір ерлер костюмін тігуге кеткен шығын.
   

3. 
   Өнім бірлігінің орташа өзіндік құны – бұл өнімнің белгілі бір көлемін өндіруге кеткен шығындардың жалпы сомасының осы өндірілген өнімнің санына қатынасы. Мысалы, шаруашылықтағы 1 центнер сүттің орташа өзіндік құны. Өнім бірлігінің орташа өзіндік құны өлшенген орташа арифметикалық шаманың формуласымен анықталады:
   

1. 
   Өнеркәсіпте өнімнің өзіндік құны әрбір сағатта, күнде, аптада, айда, тоқсанда, жылда анықталады.
   
2. 
   Ауыл шаруашылығында ұдайы өндірістің табиғи жағдайы ауыл шаруашылық егістіктің түсіміне және мал мен құстың өнімділігіне байланысты:
   

ә)өсімдік шаруашылығындағы, мал шаруашылығындағы және тұтас ауыл шаруашылығындағы өнім бірлігінің өзіндік құны, сондай-ақ жұмыстың жеке түрлерінің-1га ауыл шаруашылық егіндіктің жкрін жырту және егудің, 1 бас мал ұстаудың шығындары сияқты жанама көрсеткіштер арқылы анықталады.

3. Құрылыстағы өнім бірлігін бағалауда конструкторлық элементтер немесе жеке жұмыс түрлері қызмет атқарады. Олар: жер, монтаждық, жобалық, үй іргесін қалау, еден төсеу және т.б. Сондықтан құрылыста да өзіндік құн анықталады:

а) смета және нақтылық бойынша құрылыстың монтаждық жұмыстарының жеке түрлері. Бұдан басқа, Құрылыстың ұзақтығы әр түрлі капитал сыйымдылықтары статистикалық қызмет құрылысының аяқталған объектісі бойынша және құрылыс өндірісінің аяқталмаған объектісі бойынша өзіндік құн ретінде есептеледі;

ә) дайын құрылыс өнімінің бірлігі (мысалы, бір метр тұрғын үй алаңы, кәсіпорынның 1 метр корпусы кәсіпорынның өндірістік қуатының бірлігі).

Ұлттық Шоттар Жүйесі шығындардың екі түрін бөліп көрсетеді;

1. 
   бастапқы шығындар;
   
2. 
   аралық тұтыну (АТ).
   

Бастапқы шығындар өндірістің бастапқы факторларының шығындарын (еңбекке төлемақы, өндіріске салықтар, негізгі капиталды тұтыну) қамтиды.

Аралық тұтыну (АТ) – жаңа басқа тауарлар мен қызметтерді өндіруге кеткен тауарлар мен қызметтердің ақшалай шығыны. Бұл тауарлар мен қызметтер ағымдағы өндірісте өндірілген және толықтай жұтылған.

Аралық тұтыну (АТ) – Ұлттық Шоттар Жүйесінде макроэкономикалық көрсеткіштер тобына жатады және берілген кезеңде өндірістік қызмет процесінде отандық өндірушілердің (негізгі капитал және еңбек төлемінен басқа) жұмсаған өнімдерінің құны. Аралық тұтыну макродеңгейдегі өнімді өндіру мен өткізуге кеткен шығындар туралы мәліметтер негізінде есептеледі.

Шығын баптары көптеген шығын элементтері түрлерінен құралады және олардың бір бөлігі өндірістік циклге толығымен қолданылмайды, сондықтан олар аралық тұтынуға кірмейді. Мысал үшін, мамандар даярлауда келесі шығындарға шектку қойылады:

а) оқып жатқандардың сақтаулы жалақысы еңбекақыға жатқызылады;

ә) стипендия, оқу демалысына төлемдер, жол ақысы трансферттер болып саналады;

б) басқа ұйымдардың қызметіне төлем: жұмысшылардың курста оқығанына төлемі оқу ғимараттарын ұстауға кеткен шығындар аралық тұтынуды құрайды.

Мамандар даярлаудағы барлық шығындардың ішінен аралық тұтынуға келесі түрлер кіреді: басқа мекемелерде мамандарды оқытуға және кадр даярлауға әрі еңбек жағдайын жақсартуға байланысты шығындар.

Аралық тұтынуға қандай шығындардың әлементтері жатады?

Аралық тұтынуға келесі тауарлар мен қызметтердің түрлері кіреді: шикізаттар, жартылай фабрикаттар, негізгі және көмекші материалдар, отын, энергияны пайдалану, қызметтерге төлемдер, өндірістік ғимараттар жалдау, телефонға төлем, өкілдік шығындар, кеңесшілер мен адвокаттардың шығындары, басқа ұйымдардың жұмыстары мен қызметтеріне төлем, көлік қызметтеріне, қаржылық қызметтерге, жұмысшыларды жұмысқа алуға кеткен шығындар, іс-сапар шығындары (іс-сапар кезіндегі тәуліктік шығындарды қоспағанда), тауарлық материалдық қорлардың жетіспеушілігі мен жетілуінен болған шығындар. Осылайша, аралық тұтынуға тауарлар мен қызметтерді тұтыну (бірақ тауарды сатып алу кірмейді) және тек қана өндірілген тауарлар мен қызметтер жатады. Сондықтан, жер учаскелеріне жалгерлік төлемдер, лицензиялық төлемдер, патенттер және де басқа авторлық құқықтарға төлемдер аралық тұтынуға кірмейді. Аралық тұтыну республика экономикасы бойынша экономиканың барлық салаларындағы АТ саласы және қаржылық қызмет мекемелерінің қызметі ретінде есептеледі. Себебі, Ұлттық Шоттар Жүйесіндегі қаржылық делдалдардың өнімі тартылған қаражаттарды несиеге алумен байланысты төленген және алынған проценттер арасындағы айырмашылық мөлшерінде шартты түрде бағаланады. Қаржылық мекемелердің мұндай өнімін қандай да бөлек немесе салалы шығын ретінде есептеуге болады, бұл жағдай қайта есептеу және жалпы ішкі өнімнің көлемін өсірмеу үшін жасалады. Сондықтан, Ұлттық Шоттар Жүйесінде практикада қаржылық мекемелердің мұндай өнімдерін аралық тұтынуға шартты түрде кіргізу ұсынылған. Сонымен, макродеңгейде өнімді өндіру мен өткізу шығындары ( ) аралық тұтыну сомасына (АТ), негізгі капиталды тұтыну сомасына (НКТ), жалдамалы жұмыскерлер еңбегінің төлемақысына (ЕТ) және өндірісте басқа да таза салықтар (өндіріске басқа салықтар (ӨБС), алынған өндіріске басқа да субсидиялар) сомасына тең:

Тақырып: Өндіріс нәтижелерінің статистикасы

Дәрістің мазмұны: 1.ҰШЖ бойынша экономикалық өндіріс ұғымы.

2.Өндіріс нәтижелерінің микро-мезо-экономикалық көрсеткіштері.

3.Өндіріс нәтижелерінің макроэкономикалық көрсеткіштері.
Макроэкономикалық көрсеткіштер жүйесі нарықтық экономиканы тиімді реттеу үшін қажет.Ұлттық шотты қалыптастыру көздеріне келесілер жатады:өндіріс, бюджет, әлеуметік қамту, еңбек, ішкі және сыртқы сауда, күрделі құрылыс, салық және кеден статистикасының берілгендері.