Балашт ҥ с І п қ алие в б а л а л а р а у р у л а р ы о қ у л ы қ Ақтӛбе 1 4

жҧмыс жасаған Қылышпай Чанан туралы орыс оқымыстысы И. С. Колбасенко 1889 жылы: 
«Ол бақсы емес – қырғыз дҽрігері», – деп жазған болатын. 
Қазақ емшілеріне аурулар белгілі болған. Ем ретінде жануарлық заттар қолданылады: 
жылқының жаңа сауған сҥті іш жҥргізу ҥшін, жҿтеліп ентігіп ауырған адамдарды сҥтте 
пісірілген қойдың қҧйрығымен сипау, кҿзі ауырғандарға жылы сҥтті пияз шырынына 
араластырып тамызу. Малдың жылы қаны тыныс жҥйесінің жедел ауруларында, жедел 
уыттануда қолданылды. Сол мезгілде белгілі болған қымыз бен шҧбаттың емдік қасиеті 
кҥні бҥгінге дейін қолданылып келе жатқаны баршаға аян. 
Баршаға белгілі қазақ елінде алғашқы дҽрігерлер (ҿкінішке орай басқаша мҽліметтерді 
біз кездестіре алмадық) Россияның отаршылдық саясатына байланысты келе бастаған. 
Мысалы, қазақ жеріне орыс ҽскерлерінің қҧрамында алғашқы дҽрігер (ҽскери дҽрігер 
Жуков) 1824 жылы, Атырау ҿлкесінде 1983 жылы (ҽскери дҽрігер А. М. Красовский) 
келген. Бҧл дҽрігерлердің кҿбінің жҧмысы орыс ҽскерлері мен қазақтарды бақылап, емдеу 
болды. Ал, қазақ халқына олардың медициналық кҿмегі болған жоқ. Сонымен қатар, қазақ 
жерінде біразырақ қҧралған ҽскери госпитальдардан да жергілікті халыққа пайда болмады. 
Ҽскерлер қҧрамында істеген дҽрігердің алдыңғы қатарлылары қазақ даласындағы 
халықтың жағдайын кҿріп, ауруханалар ашу қажеттігін, маман фельдшерлер мен 
дҽрігерлерді жергілікті халықтар арасынан дайындаудың қажеттігі туралы жазды. Бҧндай 
ҿтінішті 1851 жылы Шекаралық басқармасының штабтық емшісі С.Т. Чукин Аненковқа 
жазды. Ол кісі бҧндай ҧсынысты орындаудың мерзімі жеткен жоқ деген жауап берді. 1864 
жылы С.Т. Чукиннің ҧсынысымен ҽйелдерді босандыратын «ҽйел» («кемпірлер») 
лауазымы кіргізіледі. Бірақ, кҿптеген уездерден оқығысы келетін адам жоқ деген 
сылтаумен бҧл мамандық бойынша мамандар дайындалмады. 
1868 жылдан бастап уездік дҽрігер жҽне ҽйел босандыратын «кемпір» лауазымы 
бекітілді. 
Халел Досмҧхамедҧлы ДОСМҦХАМЕДОВ-МАШАҚОВ, 1883 жылы 24 сҽуірде 
Атырау облысы, Қызылқоға ауданының Тайсойған қҧмындағы Жарыпшыққан ҿзеннің 
бойында дҥниеге келді. Ауыл молдасынан сауат ашқан Халел Ойыл (Кҿкжар) қаласындағы 
бір класстық орыс-қырғыз училищесінде бастапқы білім алып, содан кейін Орал 
қаласындағы реалды училищені 1903 жылы ҥздік бітірді. Сол жылы Санкт-Петербургтегі 
Императорлық Ҽскери Медицина академиясына тҥсіп, оны 1909 жылы 17 қарашада ҥздік 
белгілі емші дҽрежесімен бітіріп шықты. 1913 жылға дейін ҽскери қызметте болды. 
1913-1919 жылдар аралығында ресми тҥрде Темір уезінде бҿлімшелік дҽрігер болып 
қызмет атқарды. 1920 жылдан бастап Ташкенттегі халық ағарту институтында оқытушы 
болып жҽне Орта Азия Университеті медицина факультетінің ауруханасында ординатор 
қызметтерін қатар атқарды. 
1921 жылы Тҥркістан республикасы Ғылыми комиссиясының тҿрағасы, 1922 жылдан 
бастап Денсаулық сақтау Халық комиссариатының коллегия мҥшесі, 1924 жылдың 
қарашасынан бастап Денсаулық сақтау Халық Комиссариатының Емдеу-Санитарлық 
бҿлімінің меңгерушісі, осы жылдың 18 сҽуірінен бастап оба індетіне қарсы кҥресу Орталық 
Комиссиясының тҿрағасы жҧмыстарын атқарды. 1927 жылы доцент, 1929 жылы профессор 
қҧрметті атақтары берілді. 
«Қызыл террордың» салдарынан 1930 жылы 14 қыркҥйекте Воронеж қаласына жер 
аударылды. 1935 жылы 15 қыркҥйекте, жазасын ҿтеп болғасын, осы қалада дҽрігерлердің 
білімін жетілдіру институтында сабақ беріп, қалалық емхананың лабораториясын 
басқарды. 
1937 жылдың зҧлматы Халелді 1938 жылы 28 шілдеде тҧтқындап, 1939 жылы 23 
кҿкекте Алматы қаласында ату жазасына ҥкім шығарды. 
Халел Досмҧхамедҧлы 20-ғасырдың жиырмасыншы жылдары Қазақстанның батысын 
жайлаған оба ауруына қарсы жан аямай кҥрес жҥргізді. Ол Ілбішін, Темір, Тайсойған 
аймағының, халқын оба індетінен тҥгел қырылып қалу қаупінен аман алып қалуға зор ҥлес 
қосты. «Қазақ» газетінің беттерінде тҥрлі аурулардан сақтанудың шаралары, ҽр дерттің 

ҿзіне тҽн белгілері, емделу жолдары мен қолданылатын дҽрі-дҽрмектердің тҥрлері жҿнінде 
егжей-тегжейлі мағлҧматтарды берген ондаған мақалалары жарық кҿрді. 
Қазақстанда ең алғаш балалар мекемесі 1879 жылы Верный қаласында ашылған жетім 
жҽне ҿмір сҥруге қаражаты жоқ ата-аналардың балалары ҥшін ашылған баспана (ҥй) 
болды. Ол 1888 жылы император Марияның мекемелерінің қарамағына берілді. 1890 
жылдың 1 ақпан айында онда 7 ер бала, 26 қыз бала тҽрбиеленетін еді. 
Қазан тҿңкерісінен кейін 1920 жылы Денсаулық комиссариаты қҧрылды. Оның 
орталық қҧрамында екі-ақ адам: Халық комиссары – дҽрігер жҽне бір ана мен баланы 
қорғау бойынша нҧсқаушы фельдшер, жҧмыс істеді. 1921 жылы республиканың Денсаулық 
сақтау комиссариатының санитарлық-профилактикалық бҿлімінде аналар мен сҽбилерді 
қорғау бҿлімшесі қҧрылды. Осы мезгілде балалар, ҽсіресе бір жасқа дейінгі сҽбилер, ҿлімі 
ҿте кҿп болды. 1920 жылы бір жасқа дейінгі сҽбилер ҿлімі 60–70%, 1921 жылы 80–90% 
болды (А. Бисенова, 1965). 1922 жылдан бастап Қазақстанда ана мен сҽбилерді қорғау 
мекемелері (емшек жасындағы сҽбилер ҥйі, балалар ҥйі, бҿбектер бақшалары) пайда бола 
бастады. 1921 жылдың желтоқсанында екі дҽрігер жҽне акушері бар ҽйелдер жҽне балалар 
консультациясы ашылды. 
Ана мен сҽбилерді қорғау жҧмысына Алма Оразбаева, Сара Есова, Нағима Арықова, 
Мадина Бегалиева, Мубина Ниязова сияқты қазақ ҽйелдері ат салысты. 
Қазақ даласындағы халықтық медициналық кҿмекті ҧйымдастыру ҥшін кҿшпелі ҽй-
елдер жҽне балалар консультациялары қҧрылды. Олардың қҧрамында терапевт, педиатр, 
акушер-гинеколог, санитарлық жҽне партия-кеңестік мекемелердің қызметкерлері болды. 
1925 жылы (Қазан тҿңкерісінен 8 жылдан кейін) Қазақстанда 240 дҽрігер қызмет 
қылса, оның ішінде 11 педиатр, 12 акушер-гинеколог ғана болды. Қазақстандағы алғаш 
медициналық оқу орны ретінде 1928 жылы Ақмешітте жҽне Семейде акушерлік 
техникумдар ашылды. Оларда алғаш оқыған 62 адамның 50-і қазақ қыздары болды. 1933 
жылы Ақмешіт медициналық техникумы балалар дҽрігерлерінің кҿмекшілерін дайындай 
бастады. 
1928 жылы қараша айында шешім қабылданып, 1932 жылдың қазан айында, Алматы 
қаласында бірінші консультация негізінде, Қазақ аналар мен балаларды қорғау институты 
ашылды. Бҧндай типтес мекеменің Орта Азия мен Қазақстанда алғашқы ашылуы еді. Бҧл 
институт ашылғаннан кейін, балалар организмінің физиологиясы мен патологиясын 
зерттеу жҧмыстары кеңінен жҥргізіле бастады. Институттың қызметкерлерінің кҥшімен 
экспедициялар 
ҧйымдастырылып, 
кадрлар 
мҽселелерімен 
айналысты. 
Балалар 
полимиелиттерін зерттеуге араласып, оны жою шараларына ат салысты. Институт 
ғалымдары жаңа туылған кезеңнің физиологиясы жҽне патологиясы, тыныс мҥшелерінің 
жедел жҽне созылмалы бейспецификалық аурулары, жҥрек-тамыр аурулары бойынша 
зерттеулер жҥргізді. Жҥрек ауруларын зерттеуде, ҽсіресе ревматизмнің профилактикасына 
жҽне диагностикасына арналған бҿлімдерде, ҽжептҽуір жемісті еңбек істелді (Т. Н. 
Никонова, Н. А. Барлыбаева, Б. X. Хабижанов жҽне т. б.). Ғылымға алғашқы қадамдарын 
осы институтта бастаған ғалымдар, тҽуелсіздік жолына тҥскен Республиканың, педиатрия 
ғылымының одан ҽрі дамытуға барлық кҥш жігерін жҧмсауда. Осылардың ішінде 
Республикаға еңбегі сіңген дҽрігер, ҚазҦМУ балалар кафедрасының меңгерушісі, 
профессор Б. X. Хабижановты ерекше атап ҿткен дҧрыс деп есептеймін. Болат 
Хабижанҧлы елімізде қазақ тілінде алғашқы жарық кҿрген «Балалар аурулары» 
оқулығының қаламгері. 
Бҧл институттың ҥлкен ғылыми зерттеу орнына, кадрлар мектебіне айналуына ҿшпес 
еңбек еткен, осы институттың кҿп жылдар бойына басшысы болып қызмет істеген, 
қазақтың бір туар қыздарының бірі, профессор Ақлима Бисенқызы Бисенова, қазақтың 
дарынды ҧлдарының бірі Республикалық Мемлекеттік сыйлықтың иегері, академик Қамал 
Саруарҧлы Ормантаев (1980-1985 ж.ж. жҽне 1992-2001 ж.ж.) жҽне тағы басқалар басшылық 
етті. 

1931 жылы Алматыда Қазақ мемлекеттік медицина институты ҧйымдастырылып, 3 
жылдан кейін акушерлік жҽне гинекология кафедрасы ашылды. Бҧл институттың бірінші 
ректоры, ҥлкен ғалым, ҧстаз, профессор С. Ж. Асфендияров осы институттың аяғына 
тҧрып, дамып жетілуіне кҿп еңбек сіңірді. Қазір бҧл мамандар дайындау орталығы осы 
кісінің атымен аталауы жҽне оған ҧлттық университет атауы берілуі бҧл қарашаңырақтың 
мамандар дайындаудағы сіңірген еңбегін мойындау деп білу керек. 
1938 жылы Қазақ Медицина институтында педиатрия факультеті ашылып, 
Қазақстанның ҿзі педиатр-дҽрігер дайындау мҥмкіндігіне ие болды. Содан Қарағанды, 
Семей, Ақтҿбе, Ақмола медицина институтында педиатрия факультеттері ашылып, 
Республикада педиатр-дҽрігерлерді, педиатрия ғылымының ҿкілдерін дайындау бҥкіл 
Қазақстанда жҥргізілетін болды. 
Қазақстан Республикасының педиатрия ғылымының даму жолдары туралы сҿз 
болғанда профессорлар Анна Ивановна Авенирова, Нина Ахметовна Барлыбаева, Татьяна 
Николаевна Никонова, Болат Хабижанҧлы Хабижанов, Зита Хамитқызы Мажитова, Асия 
Бакешевна Қанатбаева, Ҽукен Қиясҧлы Машкеевтің жҽне тағы басқа кҿптеген 
ғалымдардың аты аталады. Қазіргі Қазақстан педиатриясы осы алыптардың жҽне 
қҧлпырып ҿсіп келе жатқан олардың ізбасарларының иығында тҧрғанын ҥлкен қҧанышпен 
айтқан жҿн. 

жүктеу 10,77 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: