Балаларға мейірімді қалалар Балалар өмірінің сапасын бағалау мәселелері мазмұНЫ

Құқықтық жағынан алғанда өмір сапасы адамның лайықты өмір мен еркін дамуы құқықтарын іске асыру болып табылады. Қазақстанда өмір сапасына қол жеткізуді мақсат ету конституция арқылы қорғалады.

Өмір сапасы үш элементтен тұратын формула десе болады:

- «болуы керек» - экономикалық жағдай, жұмыс, денсаулық, білім.

- «сүю керек» - қарым-қатынас, араласу, достық қатынастар;

- «болу керек» - қоғамға интеграция, табиғатпен үндестік, саяси белсенділік, демалыс.

«Өмір сапасы» «өмір деңгейі» емес, оның ішінде «өмірлік стандарттар» деген анықтамамен де сәйкес келмейді, себебі табыстың әртүрлі экономикалық көрсеткіштері өмір сапасы өлшемдерінің бірі ғана (әдетте 5-тен кем емес). Өмір деңгейі адамдардың түпкілікті қажеттіліктерін қанағаттандыру деңгейінің сандық бағалануына бағытталған әлеуметтік-экономикалық категорияға жатады. Бұл категория көрсеткіштерді ақшалай немесе табиғи бірлікте бағалаумен шектеледі. Мысалы, Әлемдік денсаулық сақтау ұйымының анықтамасы бойынша, өмір сапасы – адамның қоғамдағы өз орнын қабылдауы, сезінуі, түйсінуі. Осы көзқарас тұрғысынан алсақ, КСРО -дағы 60-70 жылдардағы қалыптасқан жағдайда кеңес халқының өмір сапасы алдыңғы қатарлы батыс елдерінен төмен болған жоқ деген тұжырым жасауға болады. Ал іс жүзінде КСРО-дағы өмір сүру деңгейі батыс елдерінен екі есе төмен болды. Мысалы, шығыс Германияда (ГДР) батыс Германияға (ФРГ) қосылғаннан кейін материалдық жағдай 3-5 есе жақсарды, бірақ өзін-өзі өлтіру, қылмыс, өлім-жітім саны күрт өсіп кетті.⁸.

Сонымен, өмір сапасының объективті және субъективті қырлары бар екен, сондықтан ол екі әдіспен бағаланады:

1.Қажеттіліктер мен мүдделердің ғылыми негізделген нормативтерін қанағаттандыру дәрежесі ретінде;

2.Индивидтердің өздерінің өмір сапасына қанағаттану ретінде.

Кейбір қажеттіліктердің ресми көрсеткіштері, кіріс, шығыс бойынша көрсеткіштері төмен болуы сияқты таң қаларлық жағдай жиі қалыптасуы мүмкін. Ал егер бір нақты қалада тұратын кісіден «бақыттысыз ба?» деп сұрасақ, ол «бақыттымын» деуі ғажап емес. Мысалы, дамыған елдерде дамушы елдерге қарағанда, өз өміріне көңілі толмайтындар көп. Әртүрлі құндылықтар жүйесінде өмір сүретін адамдар әлемді әртүрлі қабылдайды.


8. ӨМІР САПАСЫНЫҢ ИНДИКАТОРЛАРЫ
Өмір сапасының индикаторлары адамның өзі өмір сүретін кеңістіктегі қолайлылықты бағалауы, өмір сүрудің экономикалық және әлеуметтік жағдайларына адамның субъективті қарым-қатынасын бекіту құралы.

Әлеуметтік индикаторлар жасау үшін статистикалық мәліметтер, эмпириялық зерттеулердің нәтижелері, мәліметтердің ұлттық архивтері және әлеуметтанулық сұрау салу қолданылады. Индикаторлар өмір сапасы стандарттарына біріктіріледі.

Әдетте өмір сапасының стандарттары мен индекстері кешенді индикаторлардың үш блогын құрайды.

Өмір сапасының бірінші блогы туу, өмір сүру ұзақтығы, табиғи өсім деңгейі арқылы анықталатын халықтың денсаулығы мен демографиялық хал-ахуалын сипаттайды. Екінші блок халықтың өмірдің жеке жағдайларына (молшылық, баспана, тамақ, жұмыс және т.б.) қанағаттануын, сондай-ақ мемлекеттегі жағдайға әлеуметтік қанағаттануды (биліктің әділеттілігі, білім алу мен денсаулық сақтаудың қол жетімдігі, өмір сүру қауіпсіздігі, экологиялық жағдайдың жақсы болуы) білдіреді. Оларды бағалау үшін тұрғындардың іріктелген өкілдері арасында жүргізілген әлеуметтанулық сұрау салу нәтижелері қолданылады.

Қанағаттанбау дәрежесінің объективті индикаторы өзін-өзі өлтіру деңгейі болып табылады.

Индикаторлардың үшінші блогы қоғамның рухани хал-ахуалын бағалайды. Руханилық деңгейі шығармашылық бастамалардың, инновациялық жобалардың сипатына, олардың саналуандығына және санына байланысты анықталады. Сондай-ақ, жалпы адамзаттық адамгершілік қағидаларының бұзылуы жиілігіне де байланысты. Өлшем бірлігі ретінде кісі өлтіру, тонау, ауыр дене жарақаты, тастанды кәрі ата-аналар мен балалар, маскүнемдік психоздар сияқты әлеуметтік ауытқушылықтар туралы ресми статистиканың мәліметтері пайдаланылады. Осы сияқты құбылыстар көп кездессе, онда адамгершілік жағдайдың деңгейі төмен болғаны.

Блоктарға енгізілген индикаторлар мынадай талаптарға сәйкес болуы тиіс:

- қоғам үшін интегралды мәні бар және оның табысты немесе табысты емеспін деп өзін-өзі сезінуін айқындайтын аса маңызды әлеуметтік параметрлерді көрсетуі тиіс;

- ел аумағында кез келген азамат сөзсіз қабылдайтын, ортақ түсінікпен бәрін біріктіретін, өмір сүру жағдайын өзгертетін факторларды жеткілікті дәрежеде сезінетін және оларға жылдам әрекет ететін қажеттілігі;

- салыстырмалы бағалау мен динамиканы қадағалау мүмкіндігін қамтамасыз ететін стандартты өлшеуге икемді сандық сипаттамалардың болуы.

Мысал ретінде ресей зерттеушілері ұсынған салыстырмалы түрде толық әдістемелердің бірін қарастырып көрелік .¹⁰

ӘЖБ интегралды бағасы халықтың кірістері мен шығыстары; орташа айлық еңбекақы; баға және инфляция; еңбек жағдайлары; баспана, көлік қызметі, бірінші кезекте қажетті тауарларды сатып алу мүмкіндіктері, жұмыссыздық деңгейі, ақша салымдары, жинақталған мүлік, өмір сүру құнының индексі сияқты статистикалық мәліметтердің негізінде айқындалады.

ӘЖБ интегралды бағасы медициналық–экологиялық көрсеткіштер мен рухани хал-ахуал индикаторларын қамтитын статистикалық мәліметтерді негізге алады.

ӘЖБ интегралды бағасын мына формула арқылы көрсетуге болады:

Бұл жерде МСӨС – муниципалитеттегі тұрғындар өмірінің сапасы, ӘСИ – әлеуметтік сала жағдайының индикаторы, ҚСИ – қаржы саласы жағдайының индикаторы, ЭСР – экономикалық сала жағдайының индикаторы .

Әлеуметтік сала индикаторының (ӘСИ) шамасы мынадай формула арқылы есептеледі :
ӘСИ = И дем. + И білім + И мәд. + И денсаулық + И тұрғын үй

Демографиялық индикаторды халықтың еңбекке жарамды бөлігінің 1 000 шаққандағы демографиялық жағдайы, 1 000 тұрғынға (адамға) шаққандағы бала туу, 1 000 тұрғынға (адамға) шаққандағы өлім–жітім, тұрғындардың құрылымы, оның динамикасы, қалалар мен ауылдар бойынша қоныстау мен көші-қон құрайды.

Білім беру саласының индикаторын (И білім) жалпы білім беретін мектептер мен мектепке дейінгі мекемелерде 1 000 тұрғынға шаққанда орындармен қамтамасыз етілу, мұғалімдердің саны және т.б. анықтайды.

Мәдениеттің ахуалын анықтайтын индикаторды (И мәд.) 1 000 тұрғынға шаққандағы тіркелген қылмыстың саны, балалардың өнер мектептері, саз және көркемсурет училищелерінің жалпы саны, кітапханалардағы кітап қоры (млн. дана), спорт ғимараттарының саны, балалар демалатын лагерлер саны құрайды.

Денсаулық сақтау саласы индикаторына (И денсаулық) халықтың 1 000 тұрғынға шаққандағы амбулаториялық-емханалық мекемелермен және ауруханалық төсекпен қамтамасыз етілуі, 10 000 тұрғынға шаққандағы дәрігерлер мен медбикелер саны, 1 жасқа дейінгі балалар саны кіреді.

Тұрғын үй индикаторын (И. тұрғын үй) тұрғын үй қоры (мың шаршы метр); халықтың тұрғын үймен орташа қамтамасыз етілуі; бір тұрғынға тиесілі жалпы аудан (шаршы метр) сияқты көрсеткіштер құрайды.

ҚСИ – бюджет индикаторы, кірістер мен шығыстар арақатынасы, қаржылық көмек пайызы, тұрғын үй емес қозғалмайтын муниципалитеттік мүлік пен жерді пайдалану .

ЭСИ – халықтың еңбекке жарамды бөлігі, халық санының өсімі, туу және өлім-жітім, жан басына шаққандағы өндірілген өнім, муниципалитеттік бюджеттен өндірістік және өндірістік емес салаларға жұмсалған шығындар, жұмыссыздар пайызы, шағын кәсіпкерлік, инвестициялық қызмет, орташа айлық жалақы мен күнкөрістің ең төменгі деңгейі арасындағы ара қатынас индикаторы.

Бұл әдістеме де статистикалық мәліметтерге негізделеді, ал есептеу ағымдағы жылдың көрсеткіштерін өткен жыл көрсеткіштерімен салыстыру арқылы жүзеге асады.

Өмір сапасын бағалаудың сипатталған әдістемелерінің негізінде статистика арқылы алынған объективті көрсеткіштер жатыр. Бірақ статистикалық мәліметтер барлық кезде әлеуметтік нақтылықтың шынайы жағдайын көрсетпейді, сондықтан объективті көрсеткіштер мен адамдардың өздерінің өмір сүру жағдайлары туралы пікірлері, тұжырымдарын үйлестіру өзекті мәселеге айналып отыр.

Ол үшін үшінші әдістемені қолдану керек.
9.3 ӘДІСТЕМЕ 2. ӘЛЕУМЕТТІК СУБЪЕКТІНІҢ ҚАЖЕТТІЛІКТЕРІН БАҒАЛАУ. ¹¹

Балалар өмірінің сапасына қатысты пікірлерді өлшеуді арнайы бағалау құралын немесе тест принципіне құрылған сауалнаманы пайдаланып жүргізген абзал. Тұлғаның қасиеттерін, сапасын немесе жағдайын өлшеуге бағытталған кез келген вербалды тесттік әдістеме тапсырмалар (сұрақтар, тұжырымдар және т.б.) тізбегінен - өлшенетін сапаның индикаторлары мен әрбір пунктке жауаптардың нұсқаларынан тұрады.

Балалар өмірінің сапасы туралы пікір айтуға мүмкіндік беретін эмпириялық индикаторлардың тізбегін дайындау барысында зерттеуде жоспарланған шамаларды көрсету үшін эмоциялық - бағалау объектісі болып табылатын әлеуметтік өмірдің негізгі салалары анықталды. Әрине әлеуметтік өмірді салалар бойынша топтау немесе классификациялау шартты, бірақ біздің ойымызша осы әдіс неғұрлым кең ауқымда факторларды қамти отырып, индикаторларды бақылауға мүмкіндік туғызады.

Біз баланың әлеуметтік өмірінің 10 шартты саласын анықтадық. Әр саланың сипаттамасы сапа индикаторларының белгілі бір санымен шектелді.