Баймаханбет ахмет аяулы соқПАҚ Тараз, 2008 жыл. Менің президентім

Жалпы, біз жыл сайын бұқаралық ақпарат құралдары арқылы мемлекеттік ақпараттық саясатты жүргізу ісін сатып алуға тендер жариялап отырамыз. Бұған ірі мөлшерде қаражат та бөлінеді. Мысалы, 2005 жылы бұл тұрғыдағы мемлекеттік тапсырыс сомасы 78 миллион теңгені, ал өткен жылы 99 миллион 100 мың теңгені құрады. Биыл бұл мақсатқа былтырғыға қарағанда 100 мың теңге көптеу бөлініп отыр. Ретіне қарай тағы да 15 миллион теңге мемлекеттік ақпараттық саясатты республикалық БАҚ-ы арқылы жүзеге асыруға байланысты қарастырылуда. Біздегі әлеуетті тасымалдаушылар үшін әзірленген қызмет көрсету тізбесінде тақырыптық тұтас беттер, тақырыптық айдарлар, «Қазақ тілін үйренеміз», «Қазақшаңыз қалай?» атты тіл үйрету бұрыштары, тағы басқалары қарастырылған. Телевидение саласында да осылай. Тіл дамытуға арналған материалдар (тендерге қатысқан басылымдар үшін) әрбір газеттен 50 шаршы сантиметрлік көлемде орын алуы ықтимал. Міне, бұл іске «Знамя труда», «Магнолия» ғана болмаса, орыс тілді, оның ішінде, әсіресе, тәуелсіз басылымдардың, басқа да қалалық, аудандық газеттердің жанашырлықпен атсалысып жатқандары кемде кем.

(Осы орайда кейбір ресми тілде шығатын БАҚ жетекшілері бұл жөнінде бұрын-соңды естімегендіктерін айтып қалды. Біздің білгеніміздей, мемлекеттік ақпараттық саясатты жүзеге асыру жөніндегі тендер шартына сәйкес, оған қатысушы басылымдар жыл бойы 25 бет (оның әрқайсысының көлемі кем дегенде 250 мың шаршы сантиметрді қамтиды) әзірлеп, жарыққа шығарып отыруы тиіс. Бұл деген-тек осының өзінен редакция қоржынына бір жылда шамамен 3- 4 миллион теңгедей қосымша қаржы түсіру ғой. Бұдан ешқандай басылымның ұтпаса, ұтылмасы анық.Бұл жөнінде журналистердің осы жолы ғана егжей-тегжейлі біліп, құлағдар болуы «дөңгелек үстел» отырысының өз мақсаттарының бір парасына қол жеткізгендігі деу ләзім.)

С. Майбалаева: Мұндай қаражатқа біз де бірде-бір рет қол жеткізіп көрмеппіз. Өйтпеген күнде біз жылма-жыл газетіміз бетінен «Қазақ тілін үйренеміз» тақырыбы аясында 40-тан астам сабақ мәтініне орын береміз. Бұған жоғары оқу орындарының, мектептердің көптеген танымал қазақ тілі оқытушылары атсалысты. Мұндай сабақтардың тақырып ауқымы да үлкен болды. Әр жылда әралуан мазмұнда өрбітіліп, жаңаша әдістер енгізіліп, қазақтың салт-дәстүрлері, ырымдары, ұлттық киімдері, ас мәзірлері, саятшылық өнері, тағы басқалары қоса түсіндіріліп отырды. Қазақ тілін үйренем деушілердің осылай таным көкжиегі де едәуір кеңейтілді.

Мемлекеттік тілдің қолданыс ауқымын кеңейту ісі бұрын тек құрғақ жарнамалау, декларация секілді көрінетін.Енді бұған шындап көңіл бөліне де бастады.Қазақстан 15 жыл ішінде қыруар жетістікке қол жеткізді. Алдағы уақытта барынша бәсекеге қабілетті дамушы 50 елдің қатарынан көрінуден де үмітті. Қоғамымыз құрметпен қарайтын Ту, Елтаңба, Әнұран секілді басты мемлекеттік рәміздеріміздің қатарында Мемлекеттік тіліміз де тұруы тиіс. Кім кім де орыс тілін ғана емес, қазақ тілін де жете меңгерәп алса, оның аржағында үшінші (мейлі, ағылшын, мейлі қытай тілін болсын) тілді де үйрену қиын емес.Мен өзім ұл-қыздарын қазақ мектептеріне жетелеп келіп, оқытып жатқан көптеген ата-аналарды білемін. Басым дені бай, бақуаттылар, «шенеуніктер» де емсе, қарапайым отбасы иелері. Базбіреулердей «маған қазақ тілі не үшін керек» деп мемлекеттік тілге мұрнын шүйіре қарап жатқан жоқ. Бұл-олардың қазақ тілін өзіміз білмесек те, балаларымыз білсін, олар осы мемлекеттің келешек тұтқасы да ғой деген ықылас-ниетінен туған мемлекеттік тілге құрметі. Қазақстан , міне, қақ-соқсыз, бейбіт тұрақтылықта өмір сүріп келеді. Әлі де ұзақ уақыт салтанат құратынына, іргенегізі мықты, әлеуетті мемлекет болатынына көз жетіп, көңіл сенді десе де болады. Кейінге қайта оралуға жол жоқ. Осы мемлекетте өмір сүріп отырсың ба, ендеше оның тілін де біл.

Бір кездері газетке жазу үшін қазақшаға жетік өзге ұлт өкілдерін (әсіресе, орыстарды) облыс едлді мекегндерінен қолыңа шам алып іздесең де табуың қиын еді. Ілуде бірді-екілі ғана болатын. Қазір қазақ тіліне судай ағып тұрған басқа ұлт өкілдерін -өндір жастарымызды әр мектептен-ақ кезіктіре аласың. Жуықта орыс тілді егде әйелдердің көшеде немерелерінің қазақша жақсы білетінін мақтана әңгіме етісіп тұрғанының куәсі болдым. Бұл менің көңіліме біртүрлі жылылық ұялатты.Мемлекеттік тіл мәртебесінің өсуі дегеніміз осы.

Біз кезінде орыс тілін не үшін үйрендік? Әрине, КСРО-ның мемлекеттік тілі болғаны үшін. Сосынғы жерде Елен аға айтқандай,сол тіл арқылы үлкен әлемді көріп, танығымыз келді. Түкітанушылар Л.Гумиловтың, М. Аджидің не айтпақ болғанын ол кезде ешкімнің де білгісі келмеді. Тұтастай түркі әлемі, Шығыс тақырыбы жабық болды. Ал шын мәнінде барлық мәдениеттің түп қазығы Шығыста болды ғой. Қазақ тілі арқылы алдыңнан күллі Шығыс, ислам әлемінің алтын қақпасы ашылары анық.

Ресми тілдден айырылғысы келмей отырған шенеунік қандастарымызға тікелей өзіміз баруды ұйымдастырсақ. «Келіңіз, ашық сөйлесейік!» акциясы аясында. Сондай-ақ, облыста, аудан, ауылдарда намысты жану онкүндіктерін, мүшайра, айтыстар, шығармалар байқауларын өткізсек...

Мені Тараздың мен өзім бұрын қызмет еткен Қостанайға қарағанда қазақы қала екені қуантады. Тілдері де ондағыдай тым шұбарала емес. Бұған дейін қазақ тілі қағажу қалып келді. Оның мәртебесі енді көтерілуде. Бұған қарап орыс тілі керексіз болып босағада қалып қояды деп қауіптенуге әлі ерте. Әр нәрсенің өз сәті бар.Облыстық деңгейде орысша шығатын бірден-бір мемлекеттік басылым-«Знамя труданың» хат қоржынына соңғы кездері мемлекеттік тілде жазылған материалдар көптеп түсетін болды. Бұл бір жағынан жақсы. Мемлекеттік тілге құрметтің күшейгені. Ал екінші жағынан... аударма материалдың аты- аударма материал. Сөз құрылымдары аздап өзгереді. Сондықтан газетімізге ресми материалдар мүмкіндігіне қарай орысша мәтінде жазылып жолданса дұрыс болар еді.

«Ақ жол», шаңырағында отырған соң бүйрегім бұрғандығы емес, нені жавзса да үстіртін, бетінен қалқымай, тереңдеп жазатын газет. Басқа өңірлерде мақалаларын қазақтың таза құнарлы, нәрлі тілінде төгілте жазатын осы тақылеттес облыстық газеттер некен-саяқ. Тіпті жоқ десе де болады. Болған күнде де тілдері тұтқыр олардың. Биыл өзінің 85 жылдық мерейтойын тойлағалы отырған «Ақ жолдың» 1-2 беттері әр кезде де облыстық, республикалық, халыаралық жаңалықтарсыз шықпайды. Ана тілін де тұрақты түрде насихаттап келеді. Бұл мәселеге төселген маман журналистері де бар.

Қалған газеттер ,міне, осы аға газеттің деңгейіне жетуі тиіс деп ойлаймын.Бізде облыста әлеуетті тілдік орта, жақсы жағдай да бар. Соны жеткілікті пайдалана алмай, белгілі арнаға қарай бұра алмай, дұрыс бағыттай алмай жүрміз. Мысалы мекемелердегі қазақ тілін оқытып үйретуші мұғалімдерді алайық. Дені қазақ тілін біледі, бірақ оқулығын білмейді. Бұрынғы қасаң әдістерден арылдың, бүгінгі өмір талабына сай ізденістеністердің қажеттігін ескермейді. Қалай болғанда да тіл үйренушілер үшін неғұрлым жеңіл, ұғынықты, тиімді оқу әдіснамасын жасап әзірлеудің мезгілі жетті деп ойлаймын.

Жалпы, облыстық “Ақ жол” газетінде былтырғы 1 маусымнан бастап жыл аяғына дейін облыстағы мемлекеттік тілдің жағдайы, оның қолданылу аясын кеңейтуге, дамытуға байланысты ой толғаған оқырмандарымыздың, зиялы қауым өкілдерінің ой, пікір, ұсыныстары әлденеше мәрте топтап берілді. Атап айтқанда, “Тілге құрмет-елге құрмет”, “Жағымды жаңалық”, “Ойласайық, ағайын”, “Редактор мінбері”,” Әкімияттарда, әкімияттар...”, “Тіл тағдыры –ел тағдыры”, “Айтарым бар”, “Тілі басқа-тілегі бір”, “Жиындар.Конференциялар. Дөңгелек үстелдер” айдарлары аясында мекеме, ұйым, кәсіпорындарда ұйымдастырылған іс-шаралар жөнінде 40-қа жуық ақпараттар, репортаждар, үлкенді-кішілі танымдық материалдар жарияланыпты.

Бұдан басқа “Қазақстанның болашағы- қазақ тілінде”, “Тіл”, “Тарих”, “Тілім-ділім” айдарларымен туған тілдің толғақты мәселелеріне арналған арнайы беттер (барлығы 5) ұйымдастырылса, Елбасымыз Н. Назарбаевтың Қазақстан халықтары Ассамблеясының ХІІ сессиясында сөйлеген сөзі тұтас күйінде оқырмандар назарына ұсынылып, міне, осымен байланысты оқырмандарымыздың үнқосулары да қоса берілді...

( «Дөңгелек үстел» отырысын Облыстық тілдерді дамыту басқармасыфның қызметкері П. А. Ким қорытып, бұл журналистер басқосуының басы да, соңы да еместігіне, БАҚ өкілдерінің осы бағытта иін тірестіре отырып жұмыс істейтініне,мұндай іс-шаралардың алдағы уақытта да жалғасатынына сенемін деп, өзінің ризашылығын да білдірді.)

Біз неге наризамыз?

Бізді налытып отырған жай- тұтастай елімізде іс жүргізу тілі алдағы 4 жыл ішінде қазақ тіліне көшірілетініне қарамастан, ұлтымыздың шамамен 60 пайызы, жоғарғы билік басындағы өз қандастарымыздың шамамен 80-90 пайызы өз отбасында, көшеде, қызмет орындарында, шетелге шыққан ресми сапарларында бір-бірімен тек орыс тілінде сөйлесетіні, ресми тілге бүйректері бұрып-ақ тұратындығы. Оқта-текте олардың қолтықтарына «Лад» қоғамдық бірлестігінің төрағасы Ю. Бунаков секілділердің «перевод делопроизводства только на казахский язык- это самоуправство. И мы не должны позволять этого делать» деп олардың қолтықтарына су бүркіп қоятындығы.

15 жыл ішінде де тіл мәселесін шешу үшін ешқандай да батыл шараларға бара алмадық. Әркімнің өзіне салдық. Намысына салдық.Бізді налытатыны да осы- мемлекет, Үкімет тарапынан тәп-тәуір жоспар-жобалар туындағанымен, жалпы жұрт болып қолға алып жатқан жұмыстың әлі де пәрменсіздігі. Қазақстанды мекендейтін әрбір азамат осынау орасан зор маңызы бар мәртебелі міндетті Ата Заңымызда шегелеп көрсетілгендей, парызым деп мойындамайынша, сол жеткен жерінен қозғалмайтыны да анық.

Жасыратыны жоқ, қазір іс қағаздарын тікелей орыс тілінен аудару басым. Тіпті орыс тілі іс-қағазының стилін де көшіріп алып жатырмыз десе де болады. Бір сөзін, бір тіркесін, бір терминін мүлт жібермей түгендеп отырамыз. Түпнұсқадан ауытқуға еш құқымыз жоқ. Қит етсек, төбемізге қиқу үйірілері хақ. Құдды бір төбемізден әлдекім қарауыл қарап отырған секілді. «КСРО шалдың» аруағы ма, әлде... Кеңестік кезеңде іс-қағаздары қай ұлттың тілінен орысшаға аударылып еді? Қандай құжатты болсын бірден орыс тілінде жазу талап етілді. Қазір де мемлекеттік тіл ресми тілдің көлеңкесінде қалып қойды.Орыс тіліндегі түпнұсқаға құлдық ұру қазіргі таңда мұрындарына қазақшаңның иісі де бармас басшысы, қызметкерлері тарапынан мекеме атаулыны «мемлекеттік тілде сөйлетіп» отырған аудармашыларды «ақ тер, көк тер» азапқа салып, оған көнбесе «аудармадан ауытқыдың» деп дөңайбат көрсетілуіне әкеліп соқтырып отыр. Аударманың дұрыс-бұрыстығын бастықтарының пәрменімен «тексеріп отыратын» мекемедегі ат төбеліндей қазақтың бір-бірімен қырқысып жататынының несі жақсы. Қалай болғанда да «кәсіби адалдық, ресми аударманың әліпбиін түп-түгел сақтау» басты талап болмауы тиіс. Кейде осыны қатаң ұстанамыз деп шарттылыққа да, ұғынықсыздыққа да ұрынып жатамыз. Байырғы әрі мәңгі жас ана тілінің дауға салса, алмастай қиған, сезімге салса, қырандай қалқыған, ойға салса қорғасындай балқыған, өмірдің кез келген орайында әрі қару, әрі қалқан болған отты да ойнақы тіл екенін білмейтіндердің, білгісі де келмейтіндердің кесірінен. Олар тіл- жанды процесс екенін, тұтынған сайын жетілетінін, тұқыртқан сайын кетілетінін ойлап та жатқан жоқ.

«Ақиқатына келсек, қазақ тілі мемлекеттік тіл деңгейінде тұтынуға жарамай отырған жоқ, жарата алмай, ұқсата алмай отырмыз. Былайша айтқанда, жібекті түте алмай жүн еткеннің кері. Осыдан мың жарым жыл бұрын қалыптасқан жазба дәстүрдің шыңдауынан өткен қазақ тілінің, орта ғасырдағы Алтын Орда империясының мемлекеттік тіліне негіз болған қазақ тілінің, Қазақ хандығы кезінде қоғамдық өмірді жыраулардың қанатты поэзиясымен, би-шешендердің қисынды уәжімен реттеп отырған қазақ тілінің, ХХ ғасырда ғылымның барлық саласынан оқулықтар түзген қазақ тілінің, тіптен Маркс пен Ленин шығармаларының толық жинағын дүние жүзінде орыстардан кейін бірінші болып сөйлеткен қазақ тілінің, енді келіп, тәуелсіздік алып, Республикадағы қазақтардың саны 30 пайыздан 60 пайызға жетіп, түркі тілдес халықтардың саны 70 пайызды құрап отырғанда, қазақ тілінің қағажу көруін немен түсіндіруге болады?!» (А. Сейдімбек. «Қазақ әдебиеті», 15. 08. 2003 жыл).

Бүгінде жаһандану құбылысының қоғамымызға дендеп енуімен байланысты халқымыздың төлтума мәдениетінің дәстүрлі құндылықтары мен идеалдары күшті қысымға ұшырай бастады. Жаһанданудың екпіні тым қатты. Әлемдегі ұсақ халықтардың бірінен соң бірін жұтып қоюда. ХХ ғасырдың басында дүниежүзінде 6 мыңдай тіл болған екен. Бүгінде оның тек 3 мыңдайы ғана қалған. Ғалымдардың айтуынша, орыстандыру саясатының кесірінен КСРО-да 70 жыл ішінде 26 ұсақ халық жойылып кетіпті.Тілін, дәстүрін, ұлтын жойған. Бұлардың бәрі де қазір орысша сөйлейді, орысша өмір сүреді... Таяуда ғана «онги» деген ұсақ халық Тынық мұхитында болған жойқын цунамидің әсерінен жер бетінен мүлде жойылып кетті. Бірде-біреуі қалмай! Әлемде енді елу жылдан соң бары-жоғы 50 шақты ғана тіл қалады деген де болжам бар. Қазақ тілі мен қазақ деген ұлт сол елуліктің қатарында бола ма, жоқ па?.. Ол үшін не істеу керек? Бұл тұрғыда ендігі жерде халықтар өзінің рухани мұрасын сақтай отырып, батыс мәдениетімен бәсекеге түсе алатындай ХХІ ғасырдың ұлттық мәдениетін қалыптастыра алуы қажеттігі туындайды.Рухы мен мәдениеті биік деңгейдегі халық пен мемлекеттің болашағы жарқын. Бізге... тарихи жадымызды, бірегей ұлттық болмыс пен ойлау машығымызды, өзіндік дүниетанымымыз, ана тілі мен ерекше ділімізді, дәстүрлі төл мәдениетімізді дамыту, аман алып қалу жолында жанталасу қажет—ақ.Ұлттық намыс пен азаттық рух сенімді қорғанымыз болуы тиіс. Тек имандылығы жоғары, рухани әлемі бай, білімі мен білігі күшті адамғана жаһанданудың жағымсыз әсерлеріне қасқайып қарсы тұра алады. Бізге, қазақтарға жетпейтіні де, міне, осы!

Бүгінгі күні тіл мәселесінде бізге ұран болуға тиіс сөз де осы. Ал біз... Моцартты қазақ тілінде сөйлету былай тұрсын, 60 пайыз қандастарымыздың өзінің қазақшаға тілін сындыра алмай жүрміз. Мүйізі қарағайдай бір-бір мекеменің білдей бастығы болып қызмет ететін қаракөздеріміздің кейбір алқалы жиындарда мінбеге құлағын түре емінгендердің төрт көзі түгел қазақ болғанына қарамастан, көлдей-көлдей баяндамаларды ә дегенде шатты-бұтты қазақша «сөйлеп» бастап, одан әрі қарай «үйреніп қалған тіл ғой, шеттеп қалмасын» деп ресми тілде көсіліп жөнелетіні қазақ қоғамын, қазақы діліміздің тамырын кеулей енген бір бой бермес дертке айналып барады. Кімге мұң шаққандаймыз? Өзімізге өзіміз «ұлы халықтың тілінде» лұғат оқимыз. Осылай жасап отырған басқа емес, «қарғайын десек – жалғызымыз...», өз қандастарымыз. Ұлттық діл, намыс дегеннен жұрдай. Осыны шымбайына батыра жазып көрсетейін десең, есігіңе де тыным жоқ, шылбырыңа жармасып «әке, көкелеп» әлгілердің «көзтаныстары» шұбырып береді... «Қол сынса - жең ішінденің» кері баяғы. Шала қазақ басшыларының мемлекеттік тілді оқыту курстарына жүйелі түрде барып жүрген, жүрмегеніне қатаң бақылаудың жоқтығы да осы тұста қылаң беріп қалады. Осындай «көңілшектігімізден» көркем тіліміздің күні еңкейіп бара жатқан жоқ па?.. Елбасының өзі «қазақ қазақпен қазақша сөйлессін» деп қадап айтқалы бері де курстық қана емес, академиялық білім алатын уақыт өтті емес пе?! Ал арамыздағы «шұбар тілділеріміздің» әлі күнге ресми тілдің жалына жармасқан уыстарын жазар түрі көрінбейді. Бейне бір ұшпаққа шығаратын да, ұжмаққа апаратын да сол тіл («дүниенің кілті»- ресми тіл ме) секілді көреді. Өйтетіні, орыс тілділердің мемлекеттік тілде бір ауыз сөзді түсінбей-ақ, түсіну былай тұрсын-ау, түсінгісі келмей-ақ, миығынан күліп жүріп-ақ қазақ елінде бай әрі бақуатты , уайым-қайғысыз өмір сүруіне жағдай бар! Ал бізге керегі- азаматтарымыздың ұлтына, нәсіліне, діни наным-сеніміне қарамай кез келгені болсын сол өзі өмір сүретін мемлекеттің тілінде мүлтіксіз жатық сөйлей алуы.

Мұның мекемелер тілінің түзелуінде азды-көпті ықпалы да болуы керек қой. Мемлекеттік тілді оқыту курстарына сабақ беріп жүрген мұғалімдердің құрамына азды-көпті сараптама жасар болсақ, олардың еңбек (оның ішінде педагогтік)өтілі мен тәжірибесі көптерінің мекемені қара нардай алға сүйреп, дымбілместердің тілін сындыруда да едәуір жетістіктерге қол жеткізіп жүргенін байқау қиын емес. Педагогтік өтілі де, санаттары да жоғары дәріскерлер тау қопармаса да, соған шамалас ақ тер, көк тер еңбек етіп те жүр.

Өткен жылы облыстық ақпараттандыру және байланыс жөніндегі басқармасы (бастығы Б. Ключанцев) мекемеден сыртқа жолданған 339 құжаттың тек 7 – уі ғана мемлекеттік тілде дайындалуын місе тұтып, мемлекеттік тілге мұрын шүйіре қараушылардың «көшін» бастағаны естен шыға қойған жоқ. Ол «көштен» өзіміздің қаракөздеріміз басқаратын біраз мекемелер де қара көрсеткен-ді. Облыстық аумақтық қоршаған ортаны қорғау басқармасындағы 44 қызметкердің тек 4-уі ғана өзге ұлт өкілі екеніне қарамастан, олар 4192 шығыс құжатының тек 21-ін ғана (0,5 пайыз) мемлекеттік тілде дайындап ұсынды. Экологтардан облыстық кедендік бақылау департаментіндегілер де қалыса қоймады. Яғни олардың «әл-дірмәні» сыртқа жолданған 8004 құжаттың 2715 ғана (33 пайыз) мемлекеттік тілде орындалуына жетті де тұрды. Әлгі Ключанцевтің «үлгісі» облыстық кәсіпкерлік және өнеркәсіп департаментіне жұғысты болып, бұл мекеме биылғы жылдың алғашқы тоқсанында сыртқа жолданған шығыс құжаттарының (барлығы 626) тек 10 пайызы ғана мемлекеттік тілде әзірленуіне қол жеткізіп отыр.

Ау, сонда елімізде, оның ішінде біздің облыста бүгінгі таңда барлық ресми нормативтік құжаттар: қаулылар, шешімдер, өкімдер, бұйрықтар т.б. міндетті түрде мемлекеттік тілде орындалуы керектігі жөнінде қойылып отырған талап қайда қалды? Біздіңше, Елбасымыздың «Мемлекеттік тілді білмейінше, мемлекеттік органдарда, қызмет көрсету саласында, құқық қорғау органдарында немесе, сот саласында жұмыс істеу мүмкін болмайды» деген сөзінен қорытынды шығару ісі әбден пісіп жетілді...
Аймақтағы тілдік ахуал
Аймақтағы іс-қағаздарының қазақшалануы бел ортадан ауды деңізші, мейлі, сонымен облыс тұрғындары түгел қазақша сайрап кетпейді ғой!

Жалпы, аймақта қала, аудандардағы іс-қағаздары айналымын сараптан өткізер болсақ, кіріс құжаттарының ресми тілдегісінің үлес салмағы әлі де төмендемей тұрғандығына көз жеткізу аса қиынға да түспейді. Мұның «салқыны» шығыс құжаттарын мемлекеттік тілде жазып жолдау үрдісін қалыптастырған (бұл көрсеткіш Жамбыл, Талас аудандарында – 100, Меркіде – 98, Байзақта -97,7, Т. Рысқұловта – 96,3) аудандарға да тиіп жатқан секілді. «Балақтан кіріп, төске өрлеген» әлдебіреулер қазақы ортаны орыстандыру әрекетіне жыныға кірісіп жатқандай (әрине, мұнда жоғары тұрған инстанциялардың өздері ресми тілде хат-хабар алмасуды қатаң талап етіп, мәжбүрлеуінің де кері ықпалы бар). Яғни, «Жау жағадан алғанда, бөрі етектен тартуда». Дәл мұндай «себеп-салдары» болмаса да, таза қазақы ортада ресми тілде көсіле сөйлеуден айылын жимай, қосақ арасына қыстырылумен жүрген қандастарымыз да жыртылып айырылады. Қай-қайсымыздың да әлдебір мемлекеттік шенеуніктер талап етті екен деп, мемлекеттік тілдің мойыномыртқасын опыруға құқымыз жоқ.

Республикалық басылымдарда еліміздегі 9 миллион қазақтың 4 миллионы қазақша сөйлеп, жаза алмайтыны екі күннің бірінде жазылып жатады. Осы орайда облыста ұйысып отырған «орыс тілді» яғни, іс-қағаздарын мемлекеттік тілде жүргізуге қауқарсыз қазақтардың қанша екендігін білгіміз келген. Ең әуелгі істі «қазақтың қазақпен қазақша сөйлесуін» жолға қойып алудан бастасақ дедік. Әрқайсысымен тікелей ауызба-ауыз сөйлесіп, мәселенің басын ашып алу үшін де олардың қарамы қанша екенін білу жөн емес пе? Бірақ бұл «цифрдың» жуық арада құйрығынан ұстатар түрі көрінбейді. Дұрысы, мұнымен нақтылы айналысып отырған бірде-бір мекеме жоқ. Облыс бойынша мемлекеттік тілде сөйлей алмайтын қандастарымыздың тіл үйрету курстарында жаппай машықтан өтуі міндетті саналған болса, «шала қазақтарды» басқа ұрып санамалап шығу түк те қиынға түспес еді. Бірақ, олай емес. Оларға көшеде, қоғамдық орында, үйде мемлекеттік тілде сөйлеу, ұл-қыздарын қазақ бала бақшаларына, мектептеріне беру қатаң міндеттеліп те жатқан жоқ. Қоғамның осындай «жылымығынан» да болар, олардың қалтасынан ақшасын төлеп оқитын ағылшын тілі секілді емес, жер-жерде мемлекет қаржысына (яғни су тегінге) ұйымдастырылып жатқан тіл үйрету курстарында ана тілінің «қаймағын қалқып» ішуіне де мойыны жар бермей жүр. Қаласа барады, қаламаса-ол да жоқ. Мемлекеттік тілді оқыту курстары сабақтарына «шала» тілді қандастарымыздың үздік-создық барып, немқұрайдылау қатысатыны соның айғағындай. Мысалы, былтырғы жылдың алғашқы жартыжылдығында облыстағы мемлекеттік мекеме, ұйымдарда, кәсіпорындарда, банктерде, департаменттерде, комитеттерде қызмет ететін 2315 мың үйренуші (дені қазақ) тіл үйрету курстарының сабақтарына қатысқан. Аздап та болса, мемлекеттік тілде сөйлеп, жаза білу машығынан өткен сол «түлектер» орнын биыл 2216 тыңдаушы алмастырып отыр. Келер жылы олардың орнына басқа «толқын» келеді. Мемлекеттік тілді олардың бір мезгілде жаппай үйренуіне мүмкіндік жоқ па, сонда? Әлбетте, мүмкіндік бар, тек үйренушілер тарапынан ықылас жоқ. Олар «қазақ тілі біржола мемлекеттік тіл болып қала берер ме екен» деп аңысын аңлып, ақырын күтетін де секілді. «Қазақстан егемен ел болғалы он алты жылдан асып барады, іргесі де бекемделе түсті, сірә бұл елдің мемлекеттік тілін үйренбей болмас» десіп, осы мүдде жолында қоғадай жапырыла құлап, қозғалыс танытып жатқандары да бар. Мемлекеттік тілді оқыту орталығында бүгінгі таңда «тіл сындырып» жүрген облыстық денсаулық сақтау департаментінің 29 қызметкерінің 25-і , облыстық экономика және бюджетті жоспарлау басқармасының 14 қызметкерінің 11-і, қаржы басқармасының 19 қызметкерінің 16-ы өз қандастарымыз болуының өзі «облыста мемлекеттік қызметте істейтін қандастарымыздың шамамен 60-70 пайызы өз ана тілінде жатық сөйлеп, жаза алмайтыны» жөніндегі болжамды дәйектей де түсетін секілді.

Тілдік идеология да қажет

Міне, сондықтан да «Қазақстанда көшбасшы ұлт-біреу ғана, ол -қазақ ұлты, қалғандары- этностар» деген ұғымды қалыптастыру жөн секілді. Өз қандастарымызды өзіміз «оралман» деп бөлекше атап кеткеніміз секілді. Сонан соңғы жерде елімізде ұлттың -біреу, қалғандары -оған тіреу екені көбірек насихатталып жатса, оның еш артықтығы жоқ-ау.

Ал бізде... күнбе-күнгі өмірімізде керісінше «Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық ұйымы (ЕҚЫҰ) қабылдаған, Гаагадағы этносаралық қатынастар жөніндегі қор жариялаған саны аз ұлттардың білім алу құқықтарына қатысты ұсыныстардың І-тармағында айтылғандай, «саны аз ұлттарға жататын азаматтарға мемлекеттік тілді жеткілікті дәрежеде үйрену арқылы ұлттық қоғамға кірігу жауапкершілігі жүктелетіні» ескеріле бермейді. Негізгі ұлт өкілдерінен саны аз өзге ұлт өкілдерінің мемлекеттік тілді оқып-үйренуі, базбіреулер айтып жүргендей, адам құқығына тіпті де қайшы келмейді, керісінше, ол ынтымақтастық пен тұрақтылық факторына жатады... Сондықтан да бағытты, міне, осылай қарай бұруымыз керек секілді.