Бағдарламасының ( Syllabus) титулдық парағы Нысан пму ұс н 18. 3/37

Психологияның да, әлеуметтік тәжірибенің де маңызды

міндеттерінің   бірі   –   адамдардың   мінез-құлқын   олардың

арасында сөздей және сөзсіз байланыстардың, ақпаратты

қабылдау және түсіндірудің болуын болжаған әлеуметтік

процесстерге қатысушы ретінде реттейтін механизмдерге

сүйену.   Коммуникативтік   теорияларда   қатынас

аспектілері   мен   интеракцияға   бірінші   дәрежелі   мән

беріледі.   Қандай   да   болмасын   коммуникативтік   теория

интеракцияның   бағытталған   мінездемесі   таңбалық

жүйеге,   интеракцияны   серіктердің   қабылдауына,   бір-

бірімен   қатынасушылардың   әсер   етуіне   негізделген.   Бұл

коммуникация актісінің қажетті сипаттамасы.

Коммуникативтік   теорияның   басқа   компоненті   –

ақпаратты   белгілі   бір   таңбалық   жүйеге   орналастыратын

және   кодпен   жазатын   адам   немесе   топ   (коммуникатор)

ақпараттың   көзі   екендігі   жөніндегі   ереже.

Коммуникациялық   жүйеге   ақпаратты   өзінің   жеке

ерекшеліктеріне   сәйкес   жай   жазуға   айналдыратын

ақпаратты   алушы   да   (реципиент)   кіреді.   Қатынас

жасайтындардың   қоры   мен   ақпарат   мінезіндегі     үлкен

айырмашылықтар   олардың   арасындағы,   көбінесе

әлеуметтік   қызметкер   мен   клиенттің   арасындағы   түрлі

түсініспеушіліктерге,   реніштер   пен   қақтығыстарға   себеп

болады.   Мұндай   жағдайларда   олар   «әр   түрлі   тілде»

сөйлейтін   секілді.   Адамдардың   ақпаратты   қалай

қабылдап,   түсінуі   олардың   ара-қатынастары   мен   бір-

бірінің   мүмкіншіліктерін   бағалауына,   мінез-құлықтарына

байланысты.

 

Коммуникативтік

 

процесстердің

ерекшеліктері адамдар арасындағы симметриялы немесе

басымдық қатынастарды белгілегенде көрінеді.

Симметриялы қатынастар қатынаста өзара мүдделі тең

серіктерге   тән,   басымдық   қатынасы   бір   серіктің   (немесе

топтың)   басқаны   билеуі,   осыдан   екінші   жақ   тәуелділікті

немесе   төмендетушілікті   сезінеді   (мысалға   «бастық-

бағынышты» типтерінің қатынасы).

Коммуникативтік

 

теориялар

 

хабарлау

трансляциясының

 

тәсіліне

 

байланысты

 

нақты

тенденцияларды да суреттейді. Ауызша коммуникацияда

психолингвистиканың   айту   мәнеріне   (экспрессивтік   тіл)

және   оны   реципиенттің   қабылдауына   (импрессивтік   тіл)

байланысты   заңдары   (А.А.   Леонтьевтің   және   А.Р.

Лурияның   еңбектерінде   нақты   айтылған)   әрекет   етеді.

Жеке   әлеуметтік   роль   мінездің   жекелеген   аспектісінде

ғана   көрінеді.   Адамдардың   толық   мінезі   көптеген

әлеуметтік   рольдерде   жинақталады.   Әлеуметтік   роль

әлеуметтік   табыстармен   тығыз   байланысты   және

ұсынылатын   рольді   (жеке   адамның   топтың   үміттену

жүйесі,   субъективтік   рольді   (экспектация,   яғни

адамдармен   өзара   қатынастар   тәсілін   ұсыну);

ойналынатын   роль   (ұсынылатын   рольдің   мінезін   жүзеге

асыру). Интеракцияға қатысушы өзінен басқа серіктері не

күтетінін   білу   маңызды.   Жекелеген   адамдардың

әрекеттері өзара бір-бірін «қуалайды», әркім басқалардың

ролін қабылдауына, Мен бейнесін қалыптастыруына, өзіне

деген   ниет   пен   экспектацияларға   бейімделуіне   болады.

«Рольдік   қақтығыстар»,   «рольдік   шиеленісушілік»,

«рольдік жиынтық», «рольдік адаптация» т.б. әлеуметтік

роль   түсінігімен   байланысты.   Тәжірибеге,   адамның

өзіндігіне,   өзінің   маңындағылардың   үміттеріне   сәйкес

болуды қалауы т.б. байланысты қашанда әлеуметтік роль

жеке   бейнеге   ие.   Әлеуметтік   рольдердің   диапазоны

әлеуметтік топтардың, көпшіліктің, белсенділік түрлерінің

көп түрлілігіне бағытталған.

Әлеуметтік   рольдің   ерекшелігі   қоғамдық   қатынастар

жүйесіндегі жеке адамның орнымен анықталады. Кәсіптік,

әлеуметтік-демографиялық, басқарушылық т.б. рольдерді

осы   тұрғыдан   ажыратады.   Бұдан   басқа,   жеке   тұлғалар

арасындағы   рольдер,   яғни   жекетұлғалық   қатынастар

жүйесіндегі   орындар   арқылы   анықталатын   рольдерді

анықтайды.

 

Белсенді

 

және

 

жасырын,

институциализденген   (арнайы,   конвенциональды)   және

стихиялық,   тіркелген   және   жеке   белсенділікке   жеткен

рольдер   бар.   Адамның   белгілі   бір   рольді   қабылдап,

орындауы күрделі процесс. 

Әлеуметтік   рольдердің   мәнін   түсінудің   түрлі

тәсілдерінің бірқатар ортақ сәттері бар: 1) роль мінездің

үлгісі мен қойылуы, нақтылықтың әлеуметтік тапсырылған

көп   не   аз   дәрежедегі,   2)   роль   белгілі   типтің   жағдайын

меңгеруге бағытталған мінездің жоспары ретінде; 3) роль

нақты   статусы   бар   адамдардың   күту   жүйесі   ретінде;   4)

роль   сол   рольге   тағайындалған   адамның   белгіленген

талаптарды орындау әрекеті ретінде.

Рольдік   модельді   пайдалану   жеке   жұмыстың

әлеуметтік тәжірибесінде жекелеген адамдардың, өздері

араласатын   топтардың,   өздері   тұратын   қоғамның,   бір-

біріне   бейімделуін   жоғарылатуды   қарастырады.   Бұл

модель түрлі қақтығыстардың алдын алуда және жоюда,

алынған   әлеуметтік   ақпараттарды   түсіндірудің

жетіспеушілігі кезінде тиімді. Берілген әлеуметтік рольді

әр   адамның   орындау   ерекшелігін,   оның   әлеуметтік-

рольдік ойынға енуін есептеу маңызды. 

Психологияның   да,   әлеуметтік   практиканың   да

маңызды   міндеттерінің   бірі   –   адамдардың   мінез-құлқын

олардың   арасында   сөздей   және   сөзсіз   байланыстардың,

ақпаратты қабылдау және түсіндірудің болуын болжаған

әлеуметтік   процесстерге   қатысушы   ретінде   реттейтін

механизмдерге   сүйену.   Коммуникативтік   теорияларда

қатынас   аспектілері   мен   интеракцияға   бірінші   дәрежелі

мән   беріледі.   Қандай   да   болмасын   коммуникативтік

теория интеракцияның бағытталған мінездемесі таңбалық

жүйеге,   интеракцияны   серіктердің   қабылдауына,   бір-

бірімен   қатынасушылардың   әсер   етуіне   негізделген.   Бұл

коммуникация актісінің қажетті сипаттамасы.

Коммуникативтік   теорияның   басқа   компоненті   –

ақпаратты   белгілі   бір   таңбалық   жүйеге   орналастыратын

және   кодпен   жазатын   адам   немесе   топ   (коммуникатор)

ақпараттың   көзі   екендігі   жөніндегі   ереже.

Коммуникациялық   жүйеге   ақпаратты   өзінің   жеке

ерекшеліктеріне   сәйкес   жай   жазуға   айналдыратын

ақпаратты   алушы   да   (реципиент)   кіреді.   Қатынас

жасайтындардың   қоры   мен   ақпарат   мінезіндегі     үлкен

айырмашылықтар   олардың   арасындағы,   көбінесе

әлеуметтік   қызметкер   мен   клиенттің   арасындағы   түрлі

түсініспеушіліктерге,   реніштер   пен   қақтығыстарға   себеп

болады.   Мұндай   жағдайларда   олар   «әр   түрлі   тілде»

сөйлейтін   секілді.   Адамдардың   ақпаратты   қалай

қабылдап,   түсінуі   олардың   ара-қатынастары   мен   бір-

бірінің   мүмкіншіліктерін   бағалауына,   мінез-құлықтарына

байланысты.

 

Коммуникативтік

 

процесстердің

ерекшеліктері адамдар арасындағы симметриялы немесе

басымдық қатынастарды белгілегенде көрінеді.

Симметриялы қатынастар қатынаста өзара мүдделі тең

серіктерге   тән,   басымдық   қатынасы   бір   серіктің   (немесе

топтың)   басқаны   билеуі,   осыдан   екінші   жақ   тәуелділікті

немесе   төмендетушілікті   сезінеді   (мысалға   «бастық-

бағынышты» типтерінің қатынасы).

Коммуникативтік

 

теориялар

 

хабарлау

трансляциясының

 

тәсіліне

 

байланысты

 

нақты

тенденцияларды да суреттейді. Ауызша коммуникацияда

психолингвистиканың   айту   мәнеріне   (экспрессивтік   тіл)

және   оны   реципиенттің   қабылдауына   (импрессивтік   тіл)

байланысты   заңдар.   Сөзсіз   коммуникация   ымның,   қимыл