Бағдарламасы мұҒалімге арналғАН

24
2-деңгей:  Қауіпсіздікке  деген  қажеттілік  болашағы  болжанған  және  бірізділікке 
негізделген  өмір  болуын  көздейді.  Егер  де  олар  қанағаттандырылмаса,  адамдар  өз  әлемін 
қорғап,  жоғары  деңгейлі  қауіпсіздікті  қамтамасыз  ету  үшін  бар  күшін  жұмсайды.  Ал 
қанағаттандырылса, адамдар үшінші деңгейге ауыса алады.
3-деңгей: Махаббатқа деген қажеттілік және біреуге қажет екеніңді сезіну адамдарды 
жылулық және жолдастық қарым-қатынастарға жетелейді.
4-деңгей:  Құрмет  көрсетілуін  қажетсіну  жігер-күшке,  жетістіктер  мен  шеберлік, 
құзыреттілікке ие болу ниетіне жол ашады. Бұған сенім, тәуелсіздік, абырой және мәртебені 
де жатқызуға болады.
5-деңгей: Өзін-өзі таныта білу – дарын, қабілеті мен әлеуетін толық көрсете білу.
Маслоу оқуды өзін-өзі көрсетудің бір жолы ретінде қарастыруға болады деп ойлайды. Өзін-
өзі көрсету басты мақсат болғанымен, басқа сатылармен байланысты мақсаттар да басымдыққа 
ие бола алады. Бұған жұмысты аяқтағаннан алатын рахат сезімі мен импульстарды бақылауды 
жатқызуға болады.
Карл роджерс «мен» тұжырымдамасын және жеке тұлғамен, оның тәжірибесімен қарым-
қатынас жасау маңыздылығын дамытты, сондай-ақ білім беру қисын мен интуиция, зияткерлік 
пен сезімді қамтиды деген идеяны өрбітті. Оның ойынша, елеулі немесе тәжірибеге негізделген 
оқудың сипаттамасы төмендегідей:
•  «Оқу барысында жүретін сезіну және тану аспектілерінің екеуінде де адамның жеке 
өзінің араласуын көздейді.
•  Өз бастамасы бойынша жүзеге асырылады. Түрткі немесе стимул сырттан жасалған 
күннің өзінде де, жетістікке жету, оны түйсіну және түсіну сезімі іштен шығады.
•  Ол ауқымды, сонымен бірге оқушының жүріс-тұрысы, қарым-қатынасы, тіпті жеке 
тұлғасындағы ерекшеліктерді анықтайды.
•  Оны  өз  қажеттіліктеріне  жауап  бере  ме,  қалаған  білімін  алуға  жетелей  ме,  өзі 
білмейтін  салаларды  анықтай  ма  деген  сияқты  аспектілерді  қарастыра  отырып 
оқушылар бағалайды. Бағалау негізі оқушының өзіндік пайымдарына негізделеді.
•  Оның  мәнi  –  мағынасында.  Мұндай  оқу  орын  алған  жағдайда  оқушы  үшін  оқудың 
мағынасы жалпы тәжірибе ретінде түзіледі» (Rogers, 1983).
Қорытынды:  «Мен»  тұжырымдамасы  өмiрдiң  нақты  кезеңдерiнде  дауды  шешуге  және 
шынайы әлем жағдайында шеберлікке ұмтылатын құзыреттiлiктің белсендi компоненті ретінде 
қабылданады.  Сондай-ақ,  әлеуметтік  жағдайлар  мен  институционалдық  құралдар  аясында 
өткен және ағымдағы тәжірибесінің тұлғаға әсерінің салдарынан қалыптасқан әлеуметтік өнім 
ретінде қарастырылады.
Демек,  «мен»  тұжырымдамасы  бiздi  алға  жылжытатын  және  бiздiң  мiнез-құлықтарды 
бағыттайтын,  өзін-өзі  өзгертуге  жетелейтін  әлеуметтiк  стимул  болып  табылған  әртүрлi 
жеке сипаттамалары бар барлық танымдық және аффекттік компоненттердiң үйлесуі болып 
табылады (9-сурет).

25
9-сурет. «Мен» тұжырымдамасының компоненттері
Бiздің  өзімізді  бақылап,  бағалауымыз,  соның  нәтижесінде  өзіміз  жөнінде  қорытынды 
шығаруымызға байланысты «мен» тұжырымдамасын қорғап және қолдап тұратын екi маңызды 
мотив бар, олар өзін-өзі сыйлау және өзін-өзі бақылау.
Өзін-өзі сыйлау «мен» тұжырымдамасының бағалау және эмоциялық параметрлерiне 
жатады.  Ол  екi  компоненттен  тұрады  –  жеке  тұлғаның  пікірінше  оның  қаншалықты 
қабылданғанын  және  бағаланғанын  анықтайтын  құндылық  компоненті  және  жеке  тұлға 
өзін  нақты  рөлде  қабiлеттi  және  құзырлымын  деп  санайтындығын  анықтайтын  тиiмдiлiк 
компоненті (Bandura, 2001).
Бандура өзіндік тиiмдiлiктi қалыптастыруға ықпал ететiн 4 факторды атап көрсетеді (10-сурет):
1. Тәжiрибе – Қол жеткізілген нәтиже
«игеру тәжiрибесі» – жеке тұлғаның өзіндік тиiмдiлiгін анықтайтын ең маңызды фактор. 
Қол жеткізілген жетiстiк өзіндік тиiмдiлiкті арттырады, ал сәтсiздiк оны төмендетедi.
«Балаларды  бос  мақтаумен  және  жалған  мадақтаумен  алдауға  болмайды.  Олар  өзін 
сыйлаудың шынайы көріністерінің орнына, жасанды түрде көрсетілген қолдауды қабылдай 
беретіні – шындық. Бірақ мен адамның өзіне деген құрметінің өсуі деп атайтын құбылыс шын 
мәнінде орындалған жұмыс, яғни қоғам үшін маңызы бар жетістік мойындалған жағдайда 
ғана өз күшіне енетінін ескеру керек».
2. Модельдеу – «Жанама тәжiрибе»
«Олардың  қолынан  келген  нәрсе  менің  де  қолымнан  келеді»  деу  –  өзін  басқа  біреумен 
салыстыру.  Қандай  да  бір  салада  табысқа  жеткен    біреуді  көрсе,  адамдардың  өзіндік 
тиімділігі  арта  түседі,  ал  керісінше  басқа  адамның  сәтсіздігін  көргенде  өзіндік  тиімділік 
деңгейі төмендейді. егер де адам өзінің моделіне өзінің сәйкес келетіндігін көрсе, бұл үдеріс 
нәтижелірек  болмақ.  егер  де  ұқсас  қабiлеттерге  ие  деп  саналатын  жолдасы  қандай  да  бір 
жетістікке жетсе, бұл байқаушының өзіндік тиімділігін арттырады. Оның үстіне модельдеу 
тәжiрибе сияқты әсерлі болмаса да, адам өзіне сенімсіз болған жағдайда күшті ықпал етеді.
3. Адамдардың пікірлері
адамдар  көтермелеп/құптамай  пікір  білдіреді.  Олардың  ықпалы  күштi  болуы  мүмкін: 
көптеген  адамдар  бір  кездері  өздеріне  айтылған  сөздердің  олардың  өз-өзіне  деген  сенiмiне 

26
әсер еткенін естерінде ұзақ сақтайды. Әрине, жағымды пікірлер өзіндік тиімділігін арттырса, 
ал жағымсыз пікірлер оны әлсірете түспек. Демек, біреудің өзіндік тиiмдiлiгiн жоғарылатудан 
төмендету әлдеқайда жеңіл.
4. Физиологиялық факторлар
ерекше  ауыр  стресс  жағдайларында  адамдарда  сырқаттану  нышандары:  қалтырау, 
ауырсыну, шаршау, қорқыныш, лоқсу және тағы басқа белгілер пайда болады. адамның мұндай 
реакцияларды қабылдауы оның өзіндік тиiмдiлiгінің деңгейiне едәуір әсер етеді. егер адам 
халық алдында сөз сөйлерде қобалжыса, осы уақытта оның өзіндік тиiмдiлiгі төмен болса, ол 
мұны өзінің қабілетсіздігімен байланыстырады, бұл өзіндік тиімділігін одан әрі төмендетеді. 
ал өзіндік тиімділігі жоғары адам мұндай жағдайда аталған физиологиялық құбылыстарды 
қалыпты деп қабылдап, оның қабілеттерімен байланысы жоқ деп қорытындылайды. Осылайша, 
адамның  өзіндік  тиімділік  деңгейі  оның  физиологиялық  реакция  салдарына  деген  сенімін 
өзгертеді.
10-сурет. Өзіндік тиімділік туралы ақпарат көздері
Өзін-өзі бақылау
Өзін-өзі бақылау немесе өзіндік «мен»-іне қолдау көрсетіп, нығайту үшін кері байланыс 
орнату  басқа  адамдар  не  дейтінін  жорамалдау  арқылы  реттілікті  орнату  қажеттігінен 
туындайды.  Дәл  өзін-өзі  бақылау  арқылы  индивидтер  өздеріне  қатысты  шынайы  түсінік 
негіздерін қарастырады және жүйелейді. Дегенмен, олар өзгерістер мен қиындықтарға төзімді 
болуы мүмкін. 
атрибуция теориясына сәйкес, индивидтердің табысқа қол жеткізуі немесе сәтсіздіктерден 
қашуы олардың өз жетістіктерін түсіндіруіне байланысты болады.
Гуманистік  психология  адамдарға  және  олардың  өз  тағдырын  бақылау  қабілетіне 
оң  көзбен  қарайды,  жеке  тұлға  дамуындағы  шексіз  болып  көрінетін  мүмкіндіктер 
сыныптағы оқушылар туралы мұғалімдердің пікіріне әсерін тигізеді. 
Оқудың әлеуметтік-мәдени теориясы
Әлеуметтік-мәдени теория жеке тұлғаның дамуына қоғамның қосатын үлесінің маңызын 
қарастырады.  Бұл  теория  дамып  келе  жатқан  адамдар  мен  өздері  тұрып  жатқан  мәдениет 
арасындағы  өзара  қарым-қатынастың  маңызын  атап  өтті.  Әлеуметтік-мәдени  теорияның 
негізінде  психолог  Лев  Выготскийдің  жұмысы  жатыр,  оның  пікірі  бойынша,  ата-ана, 
тәрбиешілер, құрдастар және мәдениет жоғары сатылы функциялардың дамуы үшін жауапты 
болады.