сонымен бірге оқуды үйрену де бар. Адамдар ойлауға қабілетті және ойлау туралы ойлануға  да қабілетті. Тап осы сияқты танымдық қабілет

69
сонымен бірге оқуды үйрену де бар. Адамдар ойлауға қабілетті және ойлау туралы ойлануға 
да қабілетті. Тап осы сияқты танымдық қабілет бар да, сол сияқты танымды тану да бар. 
«Метатануды»  индивид  қалай  ойлайтынын,  оқитынын  қадағалау,  бағалау,  бақылау  қабілеті 
ретінде сипаттайды. Бейресми түрде, қалай оқу керектігін үйренуді өз бетімен білім алуын ой-
лау және мұндай ойлаудың нәтижелерін кейінгі оқу үдерісінде саналы қолдану деуге болады. 
Бұл үдерісте мұғалім оқушыға: 
•  оқу міндеті қоятын талаптарды түсінуге;
•  жеке зияткерлік үдерістерін және олардың қалай ықпал ететінін білуге;
•  тапсырмаларды орындау стратегияларын әзірлеуге және ойластыруға;
•  нақты тапсырма үшін барынша оңтайлы болып табылатын стратегияларды таңдауға 
көмектеседі.
Осы төрт тармақты іске асыру үшін оқушылардан қалай оқу керектігін үйрену талап етіледі. 
Мұғалімдер, өз кезегінде, өзінің сабақ беруіне емес, оқушылардың оқу ептілігін дамытуға на-
зар аударуы тиіс. Осы мақсатта мұғалім оқыту ортасын құру керек, соның арқасында оқушылар 
ақпаратты енжар қабылдамай, оқу үдерісіне белсенді қатысатын болады.
Негізгі алғышарт мұғалімдердің қолданған әдіс-тәсілдерінің оқушылардың метатанымдық 
немесе  өздігінен  реттелетін  оқуын  дамытуға  ықпал  ететіндігі  болып  табылады.  Оқудың 
әлеуметтік-мәдени  теориясын  дамыту  барысында  Выготский  оқушының  өз  бетімен  қол 
жеткізе  алмайтын  оқу  деңгейін  ересек  немесе  «маңызды»  (ықпалды)  адамның  көмегімен 
қамтамасыз етудегі рөлі туралы жазады; мұндай оқудың әлеуеттік көлемі «Жақын арадағы 
даму аймағы» – ЖАДА ретінде анықталды (Vygotsky, 1978). Қолдау көрсететін ересек адам 
«рефлексиялаушы  агент»  ретінде  жұмыс  істей  отырып,  оқушының  әрекетіне  жауап  береді 
және оның оқуының дамуын қамтамасыз етеді. Оқудың дамуы барысында жетекшінің қолдау 
көрсетуінің түрі мен деңгейі өзгеріп отырады, сонымен бірге түрткі болу, бағытталушылық, 
дамудың  тұжырымдамалық  негіздерінің  тиімділігін  қамтамасыз  ету  мақсатында  түрленеді. 
Бұл үдерісті Жером Брунер «көпіршелер тұрғызу» деп тауып айтқан. «Көпіршелер тұрғызу» 
ұғымының метафоралық түрде қолданылуы астарында жетекшінің оқушыларды біртіндеп тап-
сырманы аяқтауға «итермелеуінде» көрініс беретін, үнемі ұлғайып артып отыратын қолдауы 
деген  түсінік  жатыр.  Жетекшінің  оқушы  жетістігіне  деген  реакциясы  да  қолдау  ретінде 
қарастырылады. Оқудың дамуы барысында оқушыға жол көрсету біртіндеп азайтылуы қажет, 
себебі оқу үдерісін дамыту арқылы оның мәні де айқындала бастайды: оқу тәуелсіз сипат алып, 
өздігінен реттелетін болады. 
Өздігінен  реттелетін  оқудың  үш  элементі  аса  маңызды  болып  табылады  (Perry  et  al, 
2002):
•  тапсырмамен жұмыс барысында өздігінен бағытталушылығы;
•  оқушының проблемалар мен мақсаттарды өздігінен айқындауы,
•  проблеманы шешу мен мақсатқа жетуге арналған әдіс-тәсілдерді өздігінен таңдауы.
Таңдалып алынған тапсырмалар өзін-өзі реттеу тәсілдерін жүзеге асыруға ықпал етуі қажет. 
Өздігінен  реттелу  тапсырмаға  қызығушылықтың  неғұрлым  жоғары  деңгейіне  өтуге  ықпал 
етеді; Перри бастаған зерттеушілер тобы Британ Колумбиясы балабақшасындағы (3 жастағы) 
балаларға бақылау жүргізудің нәтижесінде бұл іске үлкен үлес қосты. Олар өз бақылауларын 
мұғалімдерден сұрау алу арқылы толықтыра отырып, балалардың жоспарлау, бақылау, пробле-
маларды шешу және өзінің оқуын бағалауға белсенді араласу үлгісін жасады. Балаларға таңдау 
берілді, бұл олардың өз таңдауларын тапсырманың күрделілігімен, өз жұмысын және басқа 
балалардың  жұмысын  бағалау  жолымен  байланысты  түсіндіруге  мүмкіндік  берді.  Бақылау 
жұмыстары балалардың оқу және жазу жұмыстарына қатысты өткізіліп, оқу бағдарламасының 
өн бойында қолдануға болатын және метатану үдерісі кезінде сөйлеуді дамытуға үлес қосатын 
тиімді педагогикалық әдіс-тәсілдерді анықтауға көмектесті.

70
Оқушылардың тәжірибесін пайдалану
Оқу  үдерісінің  «саналы»  болу  қажеттілігі  туралы  тұжырымдар  балалардың  жеке 
тәжірибесінің мәдениеті мен құндылығы оқудың тиімділігін елеулі түрде арттыратын маңызды 
жағдай деп қабылданатындығына негізделген. Мұндай негіздеме «жағдаяттық танымға» арқау 
болып  табылады  (Lave,  1988;  Lave  and  Wenger,  1991),  оған  сәйкес  белгілі  бір  жағдаяттар 
пайымдар  мен  стратегиялардың  тиісті  түрлерін  құрылымдап,  белгілейді.  Ньюнс  және 
басқалардың (1993) жұмыстарында Бразилиядағы көше балаларының күнделікті нарықтағы 
сауда жағдаяттарында есептерді ойша жақсы шығарғанымен, мектептегі математика пәнінен 
қарапайым  жазбаша  тапсырмаларды  орындау  барысында  қиындықтарға  кездескені  анық 
көрсетілген.
Оқушылардың пікірін назарға алу
Жуық арада Ұлыбританияда жүргізілген зерттеулерде оқушылардың оқыту мен оқу тура-
лы пікірлеріне ерекше назар аударылды. Мектептерде «Оқушы үніне» көңіл бөлуге баса назар 
аударылып келеді. Джин Раддок «Оқушы үнінің» белгілі жақтаушысы ретінде «Оқушылармен 
пікірлесудің мақсаты – оқушының көзқарасы тұрғысынан оқудың не екенін түсіну, жекелеген 
оқушылар мен топтар үшін оқуды қалай жақсарту» екендігін жазады (Rudduck et al, 2004).
«Қалай оқу керектігін үйрену» бойынша жүргізілген ауқымды зерттеу барысында Кем-
бридж университетінің зерттеушілері «Оқушы үні» жобасы бойынша жұмысқа тартылды. Ол 
жобаның мақсаттары:
•  оқушының оқыту мен оқу туралы пікірін ескеру;
•  оқушыдан  кеңес  алудың  әдіс-тәсілдері  бойынша  мұғалімдерге  арналған  нұсқаулық 
әзірлеу;
•  мектептерде  ашық  және  қауіпсіз  диалог  құрудың  проблемалары  мен  мүмкіндіктерін 
анықтау болатын.
Осы  жоба  бойынша  оқушылармен  мектеп  өміріне  байланысты  көптеген  мәселелер, 
соның ішінде мадақтау мен жазалау жүйесін өзгерту сияқты тақырыптар бойынша сұхбат 
жүргізілді.  Сонымен  қатар  олардан  ата-аналарға  арналған  іс-шараларды  өткізу  сияқты 
жылдық жоспарлаумен байланысты проблемаларға, оқушылардың оқуына көмектесетін не-
месе  кедергі  жасайтын  жағдайларды  анықтауға  қатысты  сұрақтар  қойылды.  Зерттеулер 
оқушылардың көпшілігінің сыныпты «мұғалімнің аймағы» ретінде қабылдап, оқыту мен оқу 
туралы сақтықпен сөйлейтіндігін көрсетті. Бастауыш сынып оқушылары мұғалімнің әрекетіне 
түсінік беру «олардың жұмысы емес» деп санады. Алайда, оқушылар зерттеушілерге өзекті 
педагогикалық  проблемалар  мен  бос  сөзділікті  жіктей  қарастыра  отырып,  нені  өзгерткілері 
келетіні туралы өз пікірлерін жеткізді.
Оқушылармен  пікірлесу  –  басшылықтың  дәстүрлі  қарым-қатынасынан  өзгеше  және 
оқушылар  мен  мұғалімдер  арасында  ыңғайсыз  жағдай  тудыруы  мүмкін  күрделі  үдеріс. 
Оқушылармен  әңгімелесу  барысында  ешқандай  алалауға  жол  берілмеу  маңызды,  әсіресе, 
«үндемейтін»  және  «жеке-дара»  оқушылардың  барлығының  да  пікірлері  ескерілуге  тиіс. 
Сондай-ақ, оқушылардың пікірлесуде шынайы болуы, оқыту мен оқуға байланысты оқушыларға 
қызықты және маңызды сұрақтар қамтылуы аса маңызды.
«Оқушы үні» жобасы аяқталған  соң, жобаға қатысқан мұғалімдер арасында сауалнама 
жүргізіліп, оның нәтижесінде оқушылармен пікірлесу:
•  оқушылардың өзін-өзі құрметтеуін;
•  мектеп пен оқуға қатысты жағымды көзқарас туындауын;
•  мұғалімдерге  деген  эмоционалдық  жағымды  қатынас  туындауын  дамытуға  ықпал 
ететіндігі расталды.
Жобаға  қатысқан  мұғалімдер  оқушылардың  жауапкершілігі  мен  сындарлылығына  таң 
қалса, оқушылар өз кезегінде пікірлесудің артықшылығын мойындады. Нәтижесінде олар: