Бағдарламасы аясында іске асырылды David В. Brinkerhoff, Rose Weitz, Suzanne T. Ortega

Жыныс, гендер 
және жыныстық
қатынас
Тарау тағылымы
Осы тарауды оқығаннан 
кейін студенттер:
жыныс  пен  гендер арасындағы 
айырмашылықты,  жыныс  пен 
гендердің әйел  және ер  адам- 
дардың денсаулығына  әсерін, 
мәдени  тұрғыдан  гендерлік 
айырмашылықты  айқындайтын 
әдістерді түсінеді;
әйелдер  мен  ер адамдардың 
қоғамдағы  орнын  анықтайтын 
әлеуметтану теорияларын 
түсініп  қолдана  біледі;
әлеуметтенуге,  медицина  әле- 
міне,  әлеуметтік  құрылымға 
және  күнделікті  іс-әрекеттерге 
гендер ұғымының енуі  арқылы 
гендерлік айырмашылықтар
рөлінің арту себептерін 
саралай  алады;
ер  адамдар  мен  әйелдердің 
өмірін  уақыт өте  келе 
теңдестіретін  себептерді 
айқындап,  әйелдердің 
еңбекақысы  төмен  болу  негізін 
түсіндіре  алады;
жыныстық қатынас 
сценарийлері 
тұжырымдамаларын  түсіне 
білуі  және АҚШ-та  соңғы 
онжылдықтарда  жыныстық 
қатынас сценарийлерінің 
өзгеруіне,  соның ішінде 
гейлер  мен лесбияндарға 
деген  көзқарастың өзгеруіне 
көмектескен  кейбір  тәсілдерді 
анықтай  білуі  керек.

ЖЫНЫС,  ГЕНДЕР  ЖӘНЕ  ЖЫНЫСТЫҚ  ҚАТЫНАС
255
Жыныс пен гендерді түсіну
Әйелдер  мен  ерлер  арасында  айырмашылықтан  гөрі  ұқсастық  көп. 
Қазіргі  таңда  кейбір  әйелдер  футбол  ойнауға  немесе  математикаға 
икемді  келсе,  кейбір  ер  адамдар  тоқу  мен  биге  жақын.  Бұл  біздің 
санамыздағы  әйелдер  мен  ер  адамдарға  қатысты  күтілімдер  мен  әр 
топ  үшін  қолжетімді  мүмкіндіктер  арасында  айтарлықтай  айыр- 
машылық бар  екенін көрсетеді. Бүл бөлімде ер адамдар мен әйелдер 
арасындағы  басты  айырмашылықтар  мен  теңсіздік  мәселелерін  қа- 
растырамыз.
Жыныс пен гендер
Ерлер  мен  әйелдердің  әлеуметтік  рөлін  түсіну  үшін  жыныс  пен 
гендер  арасындағы  айырмашылықты  анықтай  алу  қажет.  Батыс 
елдерінде  жыныс  ұғымы  әйел  мен  ер  адамдардың  биологиялық 
ерекшеліктерін  сипаттайды.  (Кейбір  ағымдар  екі жыныстан  басқа 
жыныстар  бар деген ойда  болуын алда қарастырамыз). Жыныстық 
қатынас, яғни секс термині жыныстық қатынас белсенділігі деген- 
ді де білдіреді.  Гендер -  әр жынысқа тән мәдениетпен байланысты 
көзқарас, мінез-құлық және рөлдер жүйесі.
Сонымен  қатар  биология  жыныстың  белгілі  екі  түрі  бар  десе, 
мәдениет  түрлі  де  шексіз  гендерлік  рөлдер  туралы  айтады.  Жы- 
нысына  қарай  әрбір  адам  әлеуметтік  таптағы  позициясына  қара- 
мастан,  мейлі  ол  афроамерикалық  немесе  ақ  нәсілді,  қытай  не­
месе  байырғы  америкалық  болсын,  ерекше  сымбатты.  Ал  гендер, 
ол  -   басқа  мәселе.  Мысалы,  қытайлық  ер  адам  мен  апачи  ер  ада- 
мының  гендерлік  тұрғыдан  алғанда  құқықтары,  міндеттері,  қа- 
рым-қатынасы  мен  іс-әрекеттерінде  айырмашылық  көп.  Гендер-
Үғы м д ард ы ң қрры ты нды сы
Жыныс пен гендер
Ж ы н ы сы
Гендер
Х алы қты ң бөлінуі
Ер адам және әйел 
адам (немесе аралас 
жынысты).
Еркек және эйел.
Н егізделуі
Биологи ялы қ 
сипатгамасы  
(хромосомалар, 
ж ы н ы сты қ гормондар. 
ж ы н ы сты қ мүшелері).
Әрбір ж ыны сқа мәдени 
тұрғы дан тэн устаным мен 
м інез-қулы қ
Себеп-салдары
Гормондар 
ерекш елігіне 
байланы сты  
әйелдерге қараганда, 
ер адам дарды ц куш і 
кобірек.
Еркектердің күші көбірек, 
себебі әйелдер ауыр заттарды 
ж иі көтері енде, «еркектей 
денелі» болып кететінін 
уайымдайды.
Гендерлік тұргы дан 
әйелдерге қараганда, 
ер адам дарды ң бойы 
узыи.
Нашар дам ы ған елдерде 
қыздарды ц бойы ж еткіл ікті 
мөлшерде  гам ақіш п еу ін ен д е 
аласа болады.
Жыныс - эйел мен ер адамдардың 
арасындагы биологиялық 
ерекшеліктердің сипаты.
Гендер - эр жынысқа тэн 
мэдениетпен байланысты 
көзқарас, мінез-құлық және рөлдер 
жүйесі.
Гендерлік рөлдер - белгілі бір 
мәдениеттегі ерлер мен әйелдер 
үшін норма болып табылатын 
құқықтар мен міндеттер.

256
9-ТА РА У
лік  рөлдер  тап,  нәсіл  және  субмәдениет  арқылы  да  айқындалады. 
Сонымен бірге кейбір тұлғалар өздерін басқа бір күтпеген қырыыан 
көрсетуі  мүмкін.  Мысалы, біреулер Брэд Питке, ал кейбіреулері Джон­
ни Дэпп пен Уилл Смитке еліктейді.
Ер мен әйел арасындағы айырмашылықтардың мәдениетке қатысы 
мен  биологияға  қатысының  арасалмағы  қандай?  Осы  сауалға  жауап 
іздей келе кейбір биология ғалымдары басқа түрлерге назар аударды.
Жалпы алганда, адам мен жануар әлеміндегі ұрғашының жыныс- 
тық  айырмашылықтары  биологиялық  деңгейде  енген  деген  тұжы- 
рым  басым.  Алайда  сол  айырмашылықтарды  зерттеудің нәтижелері 
араласып  кеткен.  Балықтардың арасында  үрғашысы  еркегінің күйін 
келтіру  үшін  жарқырайтын  ашық  түсті  болып  келеді,  бірақ  құстар- 
дың  арасында  бұл,  әдетте  еркектеріне  тән.  Еркек  бабуиндар  ұрғашы 
бабуиндарды  басқарады,  бірақ еркек мармоздар  (кішкентай маймыл- 
дар)  серіктеріне  қамқорлық  жасайды,  ал  арлан  арыстандардың  бар- 
лығы  аң  аулауда  ұрғашы  арыстанға  тәуелді.  Сонымен  қатар  киттер 
мен пілдер ұрғашысы басқаратын жұп қүрады.
Әлеуметтік  ғалымдар  көбінесе  адамның  жынысына  қарағанда 
гендерге  қызығушылық  танытады.  Олар  әйелдер  мен  ерлерге  тағай- 
ындалған  рөлдердің  алуан  түрлілігі  әсіресе  осы  өзгерістің  себептері 
мен  салдарының  қыр-сырын  білгісі келеді.  Әр  жыныстың  билік  пен 
беделге ие бола алуына не себегі? Үстемдіктің көптігі мен аздығы әйел- 
дер мен еркектердің күнделікті өміріне қалай эсер етеді? Америкалық 
қоғамда гендерлік рөлдердегі соңғы өзгерістерге не жатады?
I 
БатысАфрикадағы Wodaabe 
I 
тайпасындақыздаремес.ерлер 
боянады
Түрлі мәдениеттердегі гендерлік рөлдер
National Geographic комгіаниясының кез-келген бағдарламасы гендер- 
лік рөлдердің арасында мәдениетке  байланысты айырмашылық көп 
екенін  растайды.  Батыс  Африканың  көшпенді  Wodaabe  тайпасында 
ер балалар ержеткен кезден өздерімен бірге айна  алып жүреді (Bovin, 
2001). Тіпті бүқаларды бағып, күн сайын жалғыз күн астында жүрген- 
де, олар шаштарын бекітіп, зергерлік бұйымдарынтағып, ерніне далап, 
бетіне сүрме жағады.  Керісінше,  қыздар,  ең алдымен, денсаулығы мен 
жүмыс істеу қабілетіне қарай бағаланады. Олар ер балаларға қарағанда,