Бағдарламасы аясында іске асырылды David В. Brinkerhoff, Rose Weitz, Suzanne T. Ortega

294
10-ТАРАУ
медициналық-санитарлық  көмек  көрсетілетін  елдерде  және  бірдей 
көрсеткіште темекі тартып, спирттік ішімдік ішетіндерді, семіздерді 
салыстырғанда да байқай аламыз (Banks et al., 2006). Мұндай айырма- 
шылықгар  балалық шақтан басталады. Мысалы,  Нью-Йорк қаласын- 
дағы жетімдер үйінде тәрбиеленетін балалардың 50 пайызы демікпе- 
мен ауырады,  ал кедей  отбасы  балаларының 25 пайызы және жалпы 
қалада түратын балалардың 6 пайызы осы ауруға шалдыққан (Perez- 
Репа, 2004).
Тап  пен  ауру арасындағы  себептік  байланыс  өте  күрделі  (Robert 
&  House 2000;  Marmot, 2004; Wilkinson, 2005). Олар көп жағдайда кедей 
адамдардың  қымбат  медициналық  көмекке  қол  жеткізе  алмауына 
байланысты. Сөйтсе де экологиялық, экономикалық және психо-әлеу- 
меттік факторлар нашар денсаулықтың кедейлер қатарында жиі бай- 
қалуына  үлкен ықпал  етеді. Табысы  аз  адамдар  қауіпті және денсау- 
лыққа зиян, ауасы лас зауыттардың маңайында және сапасыз тұрғын 
үйлерде өмір сүреді. Олар тәуекел етіп, қауіпті жұмыстарға орналаса- 
ды, сапалы тамақтанбайды, көбірек күйзеліске ұшырайды және оның 
себептерін  бақылай  алмайды.  Нәтижесінде,  олар күйзеліс  ауруларға 
душар  болады. Табысы  жақсы  адамдар демалыс  алып, үй шаруасына 
көмектесетін  адам  жалдап,  күйзелісті  айналып  өтеді.  Ал  табысы тө- 
мен  адамдарда  ондай  мүмкіндік  жоқ.  Сонымен  қоса  кейбір  адамдар 
күйзелісті  жеңемін деп темекі тартып,  ішімдік  ішіп және  басқа ден- 
саулыққа зиянды әрекеттер жасайды.
Нәсіл және этнос
Табыс  көлемінің  ықпалы  үлкен  болғанмен  (Weitz,  2012),  нәсіл  мен 
этникалық  ерекшелік денсаулыққа  ерекше  және тәуелсіз  түрде  ық- 
пал  етеді.  Қытайдан,  Жапониядан,  Филлипин  немесе  Үнді  елінен 
шыққан  америкалық  азиаттар  әдетте  орта  тапқа  енеді  және  ақ  нә- 
сілді  америкалықтар  сияқты  денсаулығының  жақсы  екені  белгілі. 
Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінен келген кедей иммигрант топтар ту- 
ралы болжам белгісіз.
Керісінше,  афроамерикалықтардың,  латынамерикалықтардың 
және  байырғы  америкалықтардыц  кедейлік  әсерінен  денсаулығы 
төмен.  Кедейліктің кесірінен  олар  басқа  америкалықтарға  қараған-
I 
Қазіргіарнайыкиімдертігетін 
I   цехтарда жүмыс жағдайы өте 
нашар. Мысалы, Нью-Йорктегі қытай 
ауданында орналасқан осындай цехта 
жарақат алу және ауруға шалдығу қаупі 
жоғары.
І  І
ж» 
іХМ

ДЕНСАУЛЫҚ  ЖӘНЕ  ДЕНСАУЛЫҚ  САҚТАУ
295
да,  медициналық  сақтандыру  ала  алмайды  (Kaiser  Commission  on 
Medicaid& Uninsured, 2011). Сонымен қатар күйзеліске жиі ұшырай- 
ды  және  ауасы  көмірқышқыл  газымен,  озонмен,  күкіртпен,  пести- 
цидтермен, тіпті радиоактивті қалдықтармен уланған  аудандарда 
өмір  сүреді  және  жұмыс  істейді.  Мысалы,  қанында  қорғасынның 
қауіпті  көрсеткіші  бар  балалардың  60  пайызы -   афроамерикалық, 
ал  17 пайызы -  ақ нәсілді америкалық (Meyer et al., 2003).
Оның үстіне аз үлттардың арасында табысқа, бұрмалау мен дис- 
криминацияға қарамастан, ауру мен өлім күшейіп келеді (Williams, 
1998;  Williams  &  Jackson,  2005).  Мысалы,  орта  тапқа  жататын  афроа- 
мерикалықтар  нәсілдік  сегрегация  кесірінен  ластанған  нашар  ау­
дандарда  өмір  сүреді.  Дәл  осылайша,  емделушінің  ауру  белгілері 
мен  сақтандыру  қорына  қарамастан,  дәрігерлер  ақ  нәсілді  амери- 
калықтар  үшін  жанға  жайлы  емделу  жағдайын  жасайды.  Аз  ұлт- 
тар  мұндайдан  сырт  қалады.  Мысалы,  қоздырғыш  егу  салдарынан 
аяғынан айырылып қалу қаупі бар емделуші ақ нәсілді америкалық 
болса, оған қымбат антибиотикпен емделу курсын тағайындайды, ал 
азшылық кедей ұлт өкілдерін ампутацияға жібереді (Nelson, Smedley, 
& Stith, 2002).
Факторлар қабаттаса келе мынадай нәтижеге жеткізді: афроамери- 
калықтар, латынамерикалықтар  және  байырғы  америкалықтар  ара­
сында  ауруға  шалдығу  және  қайтыс  болу қаупі  кез  келген  жаста  ақ 
нәсілді америкалықтармен салыстырғанда жоғары.
Жас
Жас  ерекшелігі  -  денсаулық,  ауру  және  өлімді  болжаудың  маңызды 
жалғыз  көрсеткіші.  Адамның жасына  байланысты  екі топқа  жиі қа- 
тер төнеді, олар -кіш кентай балалар және жасы келген қарт адамдар.
Кедей  елдерде  нәрестелердің  және  жасы  беске  толмаған  бала- 
лардың  өлімі  жиі  болады.  Көбінесе  анасының  мерзімінен  ерте  боса- 
нуынан сәби шетінейді, басқалары тамақ жетіспеуі кесірінен иммун- 
дық жүйесі ауруларға төтеп бере алмай қайтыс болады.
Нәрестелердің  өлімі  батыс әлемінде  XX  ғасырға  дейін кең  гарал- 
ған  болатын.  Қазіргі  кезде  АҚШ-та  балалар  өлімі  сирек,  жастардың 
да  денсаулығы  жақсы.  Дегенмен  басқа  дамыған  елдермен  салыстыр- 
ғанда, нәресте  өлімі едәуір көп  (10.3-кесте).  Нәресте  өлімінің  (барлық 
жоғарыда айтылған себептерден) көрсеткіші афроамерикалықтардың 
арасында жоғары, ақ нәсілді нәрестелер арасындағы көрсеткіштен екі 
есе көп (Денсаулық сақтау статистикасыньщ ұлттық орталығы, 2001).
Адамның мүгедектікке шалдығу қаупі бар аурумен ауыруы және 
қайтыс болу қаупі шамамен 40 жастан бастап күшейеді. 65 жасқа кел- 
генде, адамдардың көбі кем дегенде бір созылмалы аурумен -  мысалы, 
артрит, гипертония немесе есту қабілетінің нашарлауы сияқты ауру­
мен  ауырады,  (Федералды  ведомстсво  аралық  кәрілік  статистикасы- 
ның форумы,  2008).  Солай  бола  тұра  85-ке  келген қарттардың  көпші- 
лігінің денсаулығы  жақсы,  бірақ  50  пайызының  есте сақтау қабілеті 
нашарлаған.  Денсаулық  жағдайы  жақсы  кәрілік  жасына  жету  мүм- 
кіндігі аз  ұлттар  ішінде томен.  68 және  одан үлкен жастағы  адамдар 
арасында  ақ  нәсілді  америкалықтардың  80  пайызы,  латынамерика- 
лықтардың 65  пайызы және  афроамерикалықтардың 63  пайызы ден- 
саулығын  жақсы  деп  бағалайды  (Federal  Interagency  Forum  on  Aging 
Related Statistics, 2008).
Кәрілік  және  түрлі  халықтың  денсаулығының  өзгеру  нәтижесі 
«Америкалық  -  әралуандық:  халықтың  өзгеруі,  денсаулықтың  өзге- 
руі» атты тарауда толық зерттелген.