-сурет - 2014 жылғы негізгі капиталға салынған инвестициялардың құрылымы, %

Сыртқы сауда

Ақтөбе облысы Қазақстанның сыртқы экономиалық қызметіне ірі қатысушылардың бірі болып табылады. Облыстың тауар айналымының меншікті салмағы 2014 жылы сыртқы сауданың жалпы республикалық көлемінде 5,9%-ды құрды.

Минералдық өнімдердің экспорт құрылымындағы үлесі – 70,8%-ды, металдар және олардан дайындалған бұйымдар – 25,3%-ды, қалған тауарлар –3,9%-ды құрды. Өнімнің негізгі сатып алушылары Қытай (40,6%), Италия (7,6%), Жапония (9,2%), КО елдері (8,6%), Австрия (5,5%), Нидерланды (9,0%) болып табылады.

Тауарлар топтарының барлық импорттың құрылымындағы үлесі: машиналар, құрал-жабдықтар, көлік құралдары, аспаптар мен аппараттар – 34,7%-ды, металдар және олардан дайындалған бұйымдар – 12,0%-ды, азық-түлік тауарлары – 13,7%-ды, химия өнімдері – 20,5%-ды, минералды өнімдер – 15,8%-ды, қалған тауарлар – 3,3%-ды құрды. Өнімдердің негізгі импорттаушылары Қытай (29,1%), КО елдері (47,1%), Украина (4,4%), Германия (3,3%), АҚШ (3,2%) болып табылады.

Облыс химия өнеркәсібінде хорм тұздарының бірден-бір өндірушісі және экспорттаушысы болып табылады ей («АЗХС» АҚ).

Мынадай салаларда бірқатар ақтөбелік жоғары технологиялық өндірістердің бәсекеге қабілеттілігі сақталып отыр: тамақ (сүт өнімдері, өсімдік майы, ІҚМ еті); машина жасау (мұнай құрал-жабдығы), аспап құрастыру (рентген аппараттары); құрылыс материалдарын өндіру (кеуекті бетон). Алайда, бүгінгі күні сыртқы нарыққа өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындарының көпшілігінің экспортын ауқымды кеңейту шектелген.

Саны қазіргі уақытта 90-нан астам мемлекетті құрап отырған облыстың сауда-экономикалық әріптес елдерінің географиясы жыл сайын кеңейіп келеді, оның ішінде ТМД елдері - 10, Еуропа - 32, Азия - 24, Америка -13, Африка -10, Австралия және Океания - 3 ел.

Мәлімет көзі: ҚР ҰЭМ Қаржы министрлігі Кеден комитетінің деректері негізінде есептелген.

2011-2014 жылдар ішіндегі Қазақстан Республикасы экспортының жалпы көлемінде Ақтөбе облысының меншікті салмағы төмендеу үрдісімен сипатталады (18-сурет).

Мәлімет көзі: ҚР ҰЭМ Статистика комитетінің деректері негізінде есептелді.

• 
  рудаларды қайта өңдеудің жаңа технологияларын енгізу арқылы экспортталатын тауар топтарының бәсекеге қабілеттілігін арттыру;
  
• 
  никель-кобальт құрамында алтын бар рудалардың жаңа кен орындарын игеру;
  
• 
  катод мысы түрінде соңғы өнім ала отырып қышқылданған мыс рудаларын тереңдетілген қайта өңдеу бойынша өндірісті кеңейту;
  
• 
  шетел инвестицияларын тарту бойынша үйлестірілген қызметтің инвестициялық жобаларын іске асыру арқылы экспорттық әлеуетті сақтау және арттыру;
  
• 
  шетел инвестицияларын тарту, инновациялық идеяларды енгізу, инфрақұрылым жасау, өнеркәсіптік өнім өндірісінің өсуін қамтамасыз ету бойынша белсенді интеграциялық өзара іс-қимыл.
  

ЕЭО елдерінің экономикалық дамуының қазіргі кездегі деңгейі өңіраралық және шекаралық ынтымақтастықтың сандық қана емес, сонымен қатар сапалық көрсеткіштеріне де оң әсер етті.

Өз кезегінде капиталдардың өзара ену үдерісін ынталандыратын өңір кәсіпорындарының тікелей кооперацияаралық байланыстары нығайтылады. Өңірдің инвестициялық тартымдылығы саны 1,5 есеге артқан және 250 құраған ресейлік және белорустық капиталдың қатысуымен кәсіпорын құруға ықпал етті (2010 жылы – 201).

Облыста 2012-2017 жылдарға арналған Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы өңіраралық және шекара маңындағы ынтымақтастық бағдарламасын және 2009-2016 жылдарға арналған Беларусь Республикасы мен Қазақстан Республикасы арасындағы экономикалық ынтымақтастық бағдарламасын (екіжақты сауда-экономикалық ынтымақтастықты дамытудың жол картасы) іске асыру бойынша іс-шаралар жоспары белсенді түрде іске асырылуда.

Интеграциялық процестер өткізу нарығын кеңейтуге, ауқымды инвестициялар тартуға, әлемнің бәсекеге қабілетті елдері эеономикасының деңгейіне сәйкес келуге мүмкіндік береді.

Аумақтық-кеңістіктік дамыту

Өңірлік көші-қон тартылыстың ашық көрінген орталықтардың болуы Ақтөбе облысының аумақтық-кеңістік құрылымының жағымды жағы болып табылады, оған Ақтөбе қаласынан басқа келесі аудандар мен қалалар жатады: Хромтау қ. және Қандыағаш қ., сонымен қатар Мұғалжар, Темір және Хромтау аудандары өсім полюстері жанында табысты геоэкономикалық аймақта орналасқан. Жалпы, Ақтөбе қ. тірек орталығымен бірге, тау-кен өнеркәсіптің динамикалығымен Мұғалжар, Темір, Хромтау аудандары өңір экономикасы үшін өсімнің маңызды полюстері бола алады.

Физика-географиялық жағдайлардан, экономикалық потенциалды орналастыруды және орын алған халықты орналастыру жүйесін есепке алумен, Ақтөбе облысы минералдық шикізатты және отын-энергетикалық ресурстарды алу және қайта өңдеу базасында шағын, орташа қалалар мен қала үлгісіндегі кенттер орналасқан аумақ ретінде сипатталады. Темір, Жем, Хромтау ққ. осындай қалалар болып есептеледі.

Аталған бөлім өзекті мәселелер мен келешекте орын алатын жағдайларды көрсетумен облыстық орталықтың, кіші және жеке қалалар мен ауыл аумақтарының аумақтық-кеңістік дамуын қарастырады. Облыстағы экологиялық жағдайға, сонымен қатар өзекті аспектілер мен бағыттар бойынша болашақтағы шараларға жасалынған жалпы шолу ұсынылады: ауаның, су және жер ресурстарының ластануы, ТҚҚ кәдеге жарату және орман қорының жағдайы.

Облыс халқының шоғырлануы әсіресе Ақтөбе қаласы шеңберінде жоғары (Ақтөбе қала агломерациясы) – облыстың барлық халқы 53,4%-ды құрайды. Облыстың солтүстік аумағында облыс бүкіл халқының 64,6%-дан астамы тұрады. 2015 жыл басына облыстық қала халқы – 510,6 мың адам, ауыл халқы – 311,9 мың адам. Тек Ақтөбе қ. облыстың барлық қала халқының 75,96%-дан астамы тұрады.

Жанындағы аймақтарды қамтумен Қандыағаш қ., Шалқар ауданымен Ақтөбе қалалық әкімшілігінің аумағы, Мұғалжар ауданы аумағы едәуір қоныстанған ареалдар болып табылады. Салыстыру үшін Оңтүстік және ішінара Шығыс және Батыс аудандар аз қоныстандырылған. 13 әкімшілік-аумақтық бірліктен, олардың біреуіне, шаршы км-ге 186,0 адам келеді, ал басқа аудандардағы жоғары тығыздылық – 5,3 адам, төменгі тығыздылық - 1 шаршы км-ге 0,36 адам.

Ақтөбе облыстың негізгі өсім нүктесі және басты тірек қаласы болып табылады. Бұдан басқа, 2020 жылға дейін Өңірлерді дамыту бағдарламасына сәйкес Ақтөбе қала агломерациясы 2019 жылы халқы 622,7 мың адамға жетерлік «бірінші деңгейдегі» болашақ қалаға жатқызылған. 2020 жылға дейін Ақтөбе облысы агломерациясын дамыту жөніндегі іс-шаралар жоспары 2013 жылғы 01 қарашадағы № 158 мәслихат шешімімен бекітілген. 2014 жылы Ақтөбе қ. бес тұрғын үй ауқымының детальді жоспарлану жобалары әзірленген. Ақтөбе агломерациясына жатқызылған елді мекендердің генералды пландарын әзірлеу жұмысын жалғастыру қажет.

Ақтөбе облысы аумағын қала құрылысы тұрғысынан жоспарлаудың кешенді сызбасын құрастыру жұмысы жүргізіліп жатыр. Тірек, шекті жерлерге, сонымен қатар Ақтөбе агломерациясына енгізілген орындарға жататын 29 ауыл елді мекендерінің генералды пландарын құрастыру жұмысы басталған.

Ақтөбе агломерациясы аймағына 1,0-сағаттық көліктік қолжетімділік изохрон шегінде Ақтөбе облысының Алға, Қарғалы, Қобда, Мартөк, Хромтау аудандарында бір қатар ауылдық елді мекендер тартылады (Хромтау, Қандыағаш қаласы және басқалары).

Ақтөбе агломерациясының бәсекеге қабілеттілік басымдылығын есепке алатын болсақ, ұзақмерзімді келешекте дамыту бойынша келесі шаралар қабылданады:

өңірдің индустриалды-инновациялық орталығын келесі жолдар арқылы дамыту:

- металлургиялық, химиялық, өнеркәсіптік және құрылыс материалдары мен конструкциялар өндірісін дамытудың бұдан әрі қайта өңдеуді ұйымдастыру;

- өнімді өндіру және өнім сапасын бағалау жүйесін басқарудың халықаралық стандарттарын енгізу;

- әрекеттегі өндірістерді технологиялық тұрғыдан қайта қаруландыру;

- Ақтөбе облысының жоғары технологиялары аймағына технопарк әрекетін қайта ұйымдастыру (сәйкесінше өндірістік алаңдармен, зертханалық құрал-жабдықпен);

- әрекеттегі және жаңа өндірістерді кадрлармен қамсыздандыратын ғылыми-инновациялық инфрақұрылымын дамыту;

- индустриалды аймақты құру;

өңірдің көлік-логистикалық орталықтың келешегіне келесі жолдар арқылы жол салу:

- Ақтөбе-Хромтау-Қандыағаш «үштігіне» жедел темір жолды жер үстіндегі көлікті дамыту;

- Ақтөбе қаласында авиациялық орталықпен көлік-логистикалық орталықты құру;

- «Батыс Еуропа-Батыс Қытай» халықаралық транзиттік дәлізін пайдалануға енгізу;

2020 жылға дейін Өңірлерді дамыту бағдарламасын жүзеге асыруға, Агломерацияны дамыту жөніндегі іс-шаралар жоспарын, «Нұрлы жол» бағдарламасын және басқа да бастамаларды орындауға Ақтөбе агломерациясының көлік, әлеуметтік және өмірді қамсыздандыру инфрақұрылымының дамуы әсер ету қажет. Ақтөбе агломерациясы дамуының қала құрылысын жоспарлаудың кешенді жобасын жүзеге асыру тұрғындар үшін өмір сүрудің ыңғайлы қалалық ортаны құрады.

Әрбір өңір дамуының жаңа кезеңін жүзеге асыру үшін Аумақтық-кеңістік дамудың болжам кестесі және 2020 жылға дейін Өңірлерді дамыту бағдарламасымен болашақтағы дамудың өсім нүктелері, негізгі бағыттары мен стратегиялары анықталған.

2020 жылға дейін өңірлерді дамыту бағдарламасына сәйкес Ақтөбе облысының қалалық әкімдіктерімен Алға, Жем, Қандыағаш, Темір, Шалқар және Ембі шағын қалаларының 2016-2020 жж. арналған кешенді даму жоспарлары әзірленген (әрі қарай - КДЖ).

Шағын қалалардың КДЖ жүзеге асыру үшін барлығы 24 млрд. 790 млн. 700 мың теңге қажет (барлық көздерден), қаржыландырудың негізгі көзі – Республикалық бюджет 16 054,7 млн. теңге (КДЖ іс-шараларының 65%-ы). Темір қаласында ғана 87 млн. теңге көлеміндегі қаражат 8,2 млн. және сәйкесінше 25,5 млн. теңге көлеміндегі жергілікті және республикалық бюджет шығынынан асады.

2014 жылғы желтоқсан айында 2015-2017 жж. арналған Хромтау жеке қаласының КДЖ бекітілді. КДЖ жүзеге асыру аясында Республикалық бюджеттен 4 131, 3 млн. теңге сұралады, Жергілікті бюджеттен 974,3 млн. теңге бөлінеді және өзіндік қаражаты 796 млн. теңгені құрайды.

Облыстың жеке және шағын қалаларында іс-шараларды жүзеге асыру жаңа жұмыс орындарын құруға, оқыту және біліктілікті арттыру арқылы жоғары білікті мамандардың санын арттыруға, өңделуші секторда өндірістің жаңа түрлерін меңгеруге, өнеркәсіптік өндірістің жалпы көлемінде өңдеуші сектор үлесін арттыруға, импорттың орнын алмастыру бағдарламасын орындауға, сыртқы сауда айналымының экспорттық потенциалы мен көлемін арттыруға мүмкіндік береді.

Өңірлік және әлемдік шаруашылық байланыстар жүйесінде Ақтөбе облысы мамандануының бәсекеге қабілеттілігін қамсыздандыру мақсатында ауылдық аумақтардың өндірістік, инвестициялық және адам ресурстарын шоғырландыру ТАЕМ негізгі қызметі болып табылады.

2014 жылы 9 ауылдық елді мекеннің генералды жоспары әзірленген. 2 тірек ауылдық елді мекеннің генералды жоспарлары келісу кезеңінде (Жарқамыс к. және Байғаны ауданының Жарлы к.). Ырғыз к. генералды жоспарына түзетулер енгізіліп жатыр. Шалқар ауданында (Бегімбет, Бозой, Мөңке аа.) 3 тірек ауылдық елді мекеннің толық жете жоспарлау жобалары құрылған. 2015 жылы 9 ауылдық елді мекендердің генералды жоспарларын аяқтау қажет.

Өсімдік және мал шаруашылықтары ТАЕМ дамуының басымдық бағыты болып табылады. Көптеген жобалар Республикалық бюджеттен «Жұмыспен қамту 2020» жол картасы, «Агробизнес 2020» бағдарламалары бойынша және жеке, қарыз қаражаты есебінен қаржыландырылады. Агроөнеркәсіптік саланы әрі қарай дамыту мақсатында аграрлық және мал шаруашылығы өнімін алғаш қайта өңдеумен айналысатын кәсіпорындарды орналастыру қажет. Көптеген ТАЕМ республикалық мақсаттағы автожолдар мен темір жолдар жанында орналасқан, сондықтан олар әрекеттегі транзиттік потенциалды пайдалана алады. Қазіргі таңда ауылдық елді мекендерді белсендіру бойынша жұмыс жүргізіліп жатыр.

Ақтөбе облысының шекара жанындағы аумағы шекаралық аймақты, шекара маңындағы өзен, көл және басқа су қоймалар суларының қазақстандық бөлігін, ҚР мемлекеттік шекарасы арқылы өткізу бекеттерін қамтиды. Шекара маңындағы ынтымақтастық мемлекетаралық қарым-қатынастардың жеке сұрақтарын шешуге көмектеседі, олардың ішінде аса жоғары деңгейде шешім қабылдауға әзірше мүмкін емес немесе шешім қабылдау қиынға соғатын сұрақтарды талқылауға жәрдемдеседі және тарихи тұрғыда қалыптасқан байланысты әрі қарай дамытуға ықпал жасайды.

Сауданың дамуы, инвестицияларды тарту, логистика және көлік, білім және мәдениет, өзара кәсіпорындар мен өндірістерді ұйымдастыру, ақпараттық ынтымақтастық, жаңа технологиялармен алмасу және басқа да салалар шекаралық ынтымақтастықтың салалары болып табылады.

Кеден одағының елдерімен жасалған өзара сауда 2014 жыл үшін 1,3 млрд. АҚШ долларын немесе 2013 жылмен салыстырғанда 84,4%-ды құраған, оның ішінде экспорт – 460,8 млн. АҚШ доллары (86,7%), импорт – 801,5 млн. АҚШ доллары (83,1%).

Ақтөбе облысының Ресей Федерациясымен (РФ) шекарасының ұзақтығы 1100 километрді құрайды. Қарғалы, Қобда, Мартөк, Хромтау, Әйтеке би аудандары шекара жанындағы аудандар болып табылады. РФ тарапынан Орынбор облысының келесі аудандары шекара жанындағы аудандар болып саналады: Ақбұлақ, Беляев, Қуандық, Домбаров, Светлин, Соль-Илецк. 2006 жылғы 12 қаңтарда РФ және ҚР арасындағы мемлекеттік шекара туралы шарт заңды күшіне енген. Бұл шарт арқасында белгілеу жұмыстардың қорытындылары бекітілді. Қазіргі кезде демаркациондық жұмыстар аяқталған.

«Сағаршын» өткізу автокөліктік бекеті ауданында Ақтөбе облысы мен Орынбор облысын қосатын бағыттағы «Батыс Еуропа - Батыс Қытай» халықаралық көлік дәлізін құрудың ірі инфрақұрылымдық жоспарын жүзеге асыру РФ және ҚР сыртқы экономикалық байланысын дамытуға едәуір қарқын береді.

Ақтөбе қаласы және өңірдің басқа қалалары келешекте индустриалды-сервистік экономикасы және жаңғыртылған қалалық ортасы бар табысты үйлесімді дамып жатқан өңірлік агломерациялық құрылымдарға көшуге бағытталады.

Қала агломерацияларының артықшылықтарын пайдалану үшін олардың қала сыртындағы аймақтарды қалыптастыру мен дамыту процестерін пайдалану үшін үлкен маңызы бар.

Сонымен бірге агломерация ядросы және еңбекке жұмылдыруды дамытудың маңызды шарты ретінде оның арасындағы шапшаң көлік қатынасының заманауи түрлері үлкен маңыз атқаратын болады.

Агломерациялық дамыту қалаларды дамытуды белсендету есебінен қамтамасыз етілетін болады.

Аумақтық-кеңістіктік дамыту белгілі дәрежеде өңірлердегі көліктік-логистикалық инфрақұрылымға тәуелді. Сондықтан көліктік-логистикалық инфрақұрылымды дамыту өңірлік қимадағы «өсу нүктелерінде» негізгі жүк ағындарын тартуға және менеджмент пен терминалдық инфрақұрылым сапасын дамытуға бағдарланған көліктік-дистрибуциялық торапты дамытуды ұйғарады.

Үшбұрыш Ақтөбе-Хромтау-Қандыағаш Ақтөбе облысының негізгі тірегі болады, ал Шалқар қаласы субөңірлік сипаттағы тірек қаласы ретінде қарастырылады. Ақтөбе, Қандыағаш, Хромтау қалалары өзіндік демографиялық, экономикалық, әлеуметтік-мәдени потенциалы бойынша үлкен дәрежеде ірі аумақтарға қызмет көрсету жөніндегі қызметті орындауға дайындалған және потенциалды ауданаралық орталықтармен және түрлі деңгейде қалыптасқан аумақ тірегінің едәуір маңызды байланыс элементтері болып табылады.

Ақтөбе хаб-қаласы Өскемен – Семей –Павлодар – Астана (Көкшетау, Петропавл) – Ақтөбе – Каспий теңізіне шығатын Орал (Атырау, Ақтау) солтүстік арқау есебінен Шығысты Батыспен қосатын, сонымен қатар халық саны 2020 жылға қарай сәйкесінше, 283,6 мың адамнан 321,8 мың адамға дейін, 291,3 мың адамнан 346,3 мың адамға дейін көбейетін Ақтөбеден Ақтауға жаңа жол салудың және Ақтөбеден Орал мен Атырауға жолдарды қайта құрудың арқауы болады.

«Орал – Каменка- Ресей Федерациясының шекарасы», «Ақтөбе – Атырау – Астрахань» автожолдарын қайта құру бойынша жобалар жалпы батыс макроөңірдің дамуына және, қозғалыстың орташа жылдамдығының арттыруына, жол жүру уақытының қысқаруына байланысты өнімнің өзіндік құнындағы көлік шығындарын қысқарту жолымен отандық тауарларды ресей нарықтарына экспорттауды ынталандыруға себептігін тигізетін болады.

«Батыс Еуропа – Батыс Қытай» халықаралық автомобиль дәлізінің құрылысын аяқтау Ақтөбе хабының транзиттік әлеуетін ашуға және батыс макроөңірдің екінші деңгейдегі қалаларды дамытуға әлеуетті түрткі болады.

Ақтобе хаб-қаласын дамыту қаланың әуе және жер көлігі көлік инфрақұрылымының кешенді дамытуын қажет етеді.

Келешекте Хромтау қаласы тау металлургия саласындағы өзінің ағымдағы мамандандыруын сақтайды. Бұған хромның ірі кен орнын игеру мүмкіндік береді.

Болашақта Алға қаласы химиялық өнеркәсіпте өзінің ағымдағы мамандандыруын күшейтеді, кальций қосылған соданы өндіруді ұйымдастыру қажет.

Жем қаласын мамандандырудың негізгі бағыты мұнай және газ шығару болып қалады. Тамақ өнеркәсібін дамыту қажет.

Темір қаласын дамытудың негізгі бағыттары келешекте ауыл шаруашылығы, ауылшаруашылық өнімдерді қайта өңдеу және азық-түлікті өндіру болады.

Шалқар қаласында келешекте ауылшаруашылық өнімдерді қайта өңдеу және азық-түлік өндіру одан әрі дамытылады.

Минералды судың бірегей көздерінің бар болуын есепке ала отырып, шөлмектелген суды шығару бойынша өндірістерді жасау қажет.

Құрылыс бағыттағы жұмысы тоқтатылған кәсіпорындардың базасында құрылыс индустриясын дамыту мүмкіндігі бар.

Жезқазган – Сексеуілді – Шалқар – Бейнеу теміржол тарауын пайдалануға енгізумен көлік пен логистиканың дамуы ұласады.

Келешекте Ембі қаласын мамандандырудың негізгі бағыты мұнай және газ шығару болып қалады. Тамақ өнеркәсібін дамыту қажет.

Ақтөбе облысының ауылдық елді мекендерін мамандандырудың басым саласы келешекте мал шаруашылығы болып қала береді. Мал шаруашылығындағы келешекті бағдарлары ет-сүт бағытындағы ірі қара мал өсіру, жылқы шаруашылығы, етті-майлы қой шаруашылығы, биязы жүнді қой шаруашылығы болады.

Өсімдік шаруашылығында егіс алаңдарын бидай, арпа, сұлы, бұршақ тұқымдастар, күнбағыс, сафлор, жемшөптік дақыл, картоп, көкөністер мен бақша дақылдарын өсіру үшін пайдалану жөн.