Еңбек нарығын ьшталандыру механизмдері

ЕҢБЕК НАРЫҒЫН ЬШТАЛАНДЫРУ МЕХАНИЗМДЕРІ

Жангалиева Р. У.

Орал қ.,  ҚР

Еңбек  нарығын  ынталандыру-еңбекті  ынталандаруыдың  маңызды  нысаны,  оның  еңбегін 

бағалау.  Сыйлық  беру  еңбек  саны  мен  сапасына  ғана  байланысты  емес.Сонадықтан  еңбекті 

ынтландыру -ө те  күрделі, дайындықты талап ететін  процесс.

Егер  сыйлық  беру  еңбек  сапасын  ,  өнімділігін  арттырмаса  онда  бұл  сыйлықты  қайтарып 

алуға болмайды, себебі  бұл үлкен элеуметтік жарылысқа әкеледі.

Ұжымды  баскару  мен  еңбек  қызметінің  позитивті  мотивациясын  жоғарлату  үшін  еңбекті 

ынталандырудың келесі түрлері қолданылады:

-материалды  ынталандыру;

-еңбекті  ұйымдастыруды жетілдіру;

-үжымның  кәсіпорын  пайдасына  қатысуы;

-икемді  графиктерді  қолдану;

-нормалауды жетілдіру;

-еңбекті  төлеуді жетілдіру;

-максаттар  қою;

-еңбек жағдайын жақсарту.

Аталган  құрылымдық  модель  ынталандыруды  басқарудың 

5  өзіндік  бағытты 

карастырады: 

материалдық  ынталандыру,  жұмыс  күшінің  сапасын  жақсарту,  еңбекті 

ұйымдастыруды  жетілдіру,  баскару  процесіне  ұжымды  кірістіру  жэне  ақшалай  емес 

ынталандыру.

214

Акшалай  ынталандыру  еңбек  мотивациясына  күшті  эсер  етеді.Бірақ  тұрақты  еңбекақы 

деңгейін  көтеру  еңбек  белсенділігі  мен  еңбек  өнімділігін  көтермейді.Бұндай  эсер  етушлік 

үйренушілік  пайда болады.Осылай АҚШ-та 70-80жж.  еңбек өнімділігі түсе бастады.

Баска  бағыт-максат  кою,  бұған  көп  көңілді  АҚШ-та  аударады.Мақсат  қою  жұмысшының 

мотивациясын жоғарлатады деп есептеледі.Соның  іішнде  қиын  мақсаттар.

Сонымен  катар,  еңбекті  ынталандырудың  элеуметтік,  моральді  түрлері  қолданады.Еңбек 

мазмұнының жогарлауы,  микро  іркілістердің пайда болуы еңбек өнімділігін арттырады.

Одактасу  үстанымдары  теріс  іс-эрекеттерді  блоктау  үшін,  яғни  кешігіп  келу,  коғамдық 

жэне  өндірістік  тэртіпті  бұзуға  қатысты.Олар  өзіне:  моралді,  материалды  түрлерді  өзіне 

косады.

Нарыктық 

экономика 

жағдайындағы 

еңбекке 

деген 

ақшалай 

материалды 

стимулдармотивация  күрылымымен  анықталады.Егер  кез-келген  жұмысшыдан  неге  жұмыс 

істейсің дер  сүрасак,  ол  маған  ақша төлегені  үшін деп жауап береді.Ал  егер  неге  осы жерде деп 

сұрасақ,  жауап  көп  болады.Сондықтан  «қамшы  мен  пряник»  қолданылады,  себебі  көптеген 

басшылар бүл көзкарасты ұстанады/1,2,10,27,28/.

Нарықтық 

қатынастардың  дамуы  жоғары  өнімді  жэне  творчествалық  еңбекке 

мотивацияны жоғарлатуыға алып  келді.

Адамның  ішкі  әлемі  қажеттіліктерден  тирады,  оларды  қанағататндыру  үшін  адам  жүмыс 

жасайды.  Еңбек  өнімділігін  жоғарлатудағы  басты  фактор  ретінде  еңбекақы  көлемі, 

жэрдемакылар,  әлеуметтік  статус,  кепілдіктер  жатады.Егер  еңбекақы  төмен  болса,  ұжым  басқа 

жакка  кетіп  қалады.Егер  жақсы  төлесе  үжым  жұмыс  істейді,  бірақ  жоғары  жетістіктер 

болмайды.Сондыктан, 

жоғары  тэртіпке  қол  жеткізетін  факторларды  енгізген  жөн.Бүған 

жауапкершілік  пен  өзінің  шешім  қабылдау  мүмкіндігі,  қызмет бабымен жоғарлату,  табысты  оң 

бағалау.

Минималды  еңбекақының  W  min  карқынды  өсімі  төленетін  жүмыс  күшіне  сұранысты 

жоғарлатуы  мүмкін, соның  ішінде экономикалык күйзеліс кезінде.

W  min  жоғарлатуды  ұстанушылар  бүл  шара  экономикалык  жағынан  төменгі  сатыдағы 

миллиондаған  адамдарға  ай  сайын  жәрдемақысыз  өздігінен  жұмыс  жасауға  көмегін  тигізеді 

деп  ойлайды.  W  min жоғарлату деп есептейді  біреулер жұмыссыздық өсіміне эсер етіп,  арнайы 

топтарға  теріс  эсер  етпейді  .Бірақ  ,  W  min туралы  зандар  жұмыссыздыкты  тудыратын  негізгі 

себеп,  себебі  казіргі  экономикада  жүмысшылардың  көбінде  заң  белгілеген  минимумнан 

жоғары.

Тепе тең деңгейді бұзатын себептерге:

Ксэіподак қызметі.

Кәсіподак  зінің  мэні  бойынша  картелге  ұқсас.Картель  секілді  ол  нарық  заңын  өзара  күш 

салу аркылы өтетін сатушылар тобын  қүрайды.Ол эртүрлі  кұралдар негізінде жүзеге асады:

Келісімшарт  —

жүмыс  беруші  мен  жүмысшы  арасындағы  еңбекакы,  зейнеткерлік 

қамтамасыз ету  мен еңбек жағдайы туралы келісімі.

Инфляция  жэне жүмыссыздык.

Соңғы  он  жылдықта  индустриалды  елдерде  инфляция  мен  жұмыссыздык  бірге 

болады.Нақты  мәліметтерден  олардың  арасында  байланыс  бар.Жоғары  жұмыссыздық  кезінде 

инфляция  төмен,  жэне  керісінше.Филипс  Великобританияда  номиналды  еңбекакы  өзгерісінін 

жылдамдығы  мен  жалпы  жүмыс  күшіндегі  жұмыссыздар  үлесінін  арасында  тәуелділік  бар 

деді.Жэне бұл тәуелділік  1861-1957ж.  аралығында, яғни 95жыл бойы  болған.

W   =  Ғ ( ^ ~ )   =  F ( U )

S  

Мүндагы:  W- еңбекақы  мөлшерінщ өзгеру жылдамдығы

D-S- еңбек сұранысы  мен ұсынысы.

U- жалпы жүмыс күшіндегі жүмыссыздар үлесі

F- функция  нысандары 

.  .

Егер құн өзгерісін  ескеріп, оны  Р деп белгілесек, онда тәуелділік:

W=F(U)+  k  Р  мұндағы  К-тұрақты  оң  шама.Егер  К=1,онда  нақты  еңбекакы  W  арасындагы 

өзгеріс  көрсетіледі,  пайызбен жэне жүмыссыздар үлесімен  U.

Егер  К<1,  онда еңбекақы көлемінің өсуі  көрсетеді.

Бұл  нарықтық  экономикаға  жұмыссыздықытың  тым  жогары  немесе  тым  төмен  болуы

залал  келтіреді.

Мемлекеттің эсер етуінің негізгі эдістері.

215

-жаңа жұмыс орындары  мен еңбекке сұранысты жасауды  ынталандыру; 

-кэсіпорындардағы жұмысбастылык деңгейін сақтау  мен жоғарлату;

-жұмыссыздық бойынша жәрдемақы төлеу;

-жүмыс  күшін  қолдану  мен жалдауды  заңнамалық реттеу;

-кадрларды  қайта даярлау;

-бос жұмыс орны туралы ақпаратты жинақтау.

Осылайша, жүмысбастылық концепциясы  мен еңбек  нарығын жаңартудың бағыттары: 

-халықты жұмыспен  қамту теориясына жаңа концептуалдық амалдарын жасау;

-ел  мен аймақтар бойынша элеуметтік-экономикалық дамудың стратегиясын жасау; 

-экономикалық  өсім  мен  жұмысбастылық,  инфляция  мен  жұмысбастылық,  еңбекақы  мен 

жұмыссыздық туралы  қалыптаскан түсініктерді  кайта қарау.

Еңбек  нарығында халықты  жұмыспен  камту  саясаты  эрбір  ел  үшін  қажетті  оның  мақсаты 

мен бағыттарын,  жалпы  принциптерін оның даму ерекшеліктерін ескере отырып  анықтау. 

Халықты жұмыспен  қамтуды  кэсіпкерлікті дамыту  арқылы жүзеге асыруға болады.

Кесте  13

Еңбек нарыгы бойынша негізгі көрсеткіштер

2007ж.

2008ж.

2009ж.

адам

үлесі

адам

үлесі

адам

үлесі

Барлық тіркелген 

жұмыссыздар

12148

-

10150

-

9401

-

Соның ішінде: 

а)әйелдер

6682

55,0

5377

53,0

5226

55,6

б) жастар(16-29)

4024

33,1

2740

27,0

2217

23,6

Ауылдық аймақтардан, 

барлығы

4929

40,6

4031

39,7

3316

35,3

Соның ішінде:

В  %к числ в 

селе мест

В  %к числ в 

селе  мест

В %к  числ 

в селе  мест

А) әйелдер

2546

51,7

1700

42,2

1243

37,5

Б) жастар( 16-29)

1965

39,9

1442

35,8

1118

33,7

Жұмыссыздық деңгейі, %

X

4,3

X

3,6

X

3,4

Жұмыска тарту 

қызметтерінің өтініші 

бойынша бос  жұмыс 

орындарының саны

487

82

326

Бұл  кестеден  ресми  тіркелген  жұмыссыздар  саны  азаюда:  2007-2009жж.  олардың  саны 

22,6%  азайған.  Жұмыссыздық  деңгейі  2007ж.  -   4,3%,  ал  2009ж.  -   3,4%.Жұмыссыздык 

деңгейінің төмендеуі  шағын жэне орта бизнестің дамуына байланысты.

Қазақстан 

Республикасының 

үкіметі 

кедейшілік 

пен 

жұмыссыздықпен 

күресу 

багдарламасын  жүзеге  асыруда,  мүндағы  басты  мақсат  жүмыссыздықты  қысқарту,  әсіресе 

жастар  мен  50жастан  жоғарылар.  Жарлық  шетел  жұмыс  күшін  енгізуге  тыйым  салынатын 

мамандықтар  тізімін  қарастырады.Үкімет  комиссиясының  шешімімен  жастар  бағдарламасы 

жасалды,  себебі  Ібдан 29 жас аралығындағы  жұмыссыздык жоғары  пайызға  ие.  Аталған жастар 

бағдарламасының  мақсатына  меншік  нысаны  мен  ұйымдастырушылык-құқықтық  нысанға 

катыссыз  жүмыска  қабылдауды  камтамасыз  ету,  ұйымдар  мен  кәсіпорындардың  жас 

мамандарды жұмысқа алу  қызығушылығын  көтеру.

Бүл  мақсаттар үшін  мыналар  қажетті:

-жастар  еңбек биржасын құру;

-жастар  үшін  жұмыс  орындарын  квоттау  жүйесімен  ұсынысты  дайындау  мен  бұл 

квоталарды жүзеге асыратын  кэсіпорндарды  ынталандыру.

Жастарды  шағын  жэне  орта  бизнес  саласына  белсенді  түрде  косу  бойынша  ұсынысты 

дайындау,  эсіресе  фермерлер  мен  ауыл  өндірушілер.Облыс,  қала  жэне  аудандар  бойынша 

аймақтық бағдарламалар жұмыс жасауы  қажет.

Батыс  Қазақстан  облысы  барлық  Қазақстан  Республикасы  сияқты  нарықтық қатынастарға 

көшуде,  ал  нарық  меншіктің  эртүрін  қарастырады.  Облыста  меншіктің  түрлері  көп: 

акционерлік  коғамдар,  жауапкершілігі  шектеулі  серіктестіктер  жэне  т.б.,  сондықтан  өздігінен 

жұмысбастылар саны  өсуде.

216